Lo proto-gascon, un substrat deu castelhan?

La conversion /f/ > /h/ que defineish un solet airau romanç cantabro-castelhano-gascon en continuitat l'un dab l'aute, au long de la còsta de la mar de Gasconha (dita Golfo de Vizcaya en espanhòu). La question que's pausa se lo proto-gascon, parlat au Ducat de Vasconia dejà a la debuta deu sègle 7, n'estó pas lo substat deu castelhan a l'origina d'aqueste trèit singular en iberoromanç. Que's cau brembar n'i pas nada traça d'aquesta pèrda de la f iniciau en navarroaragonés, totun de substrat tant aquitanic (proto-basco) com lo quite gascon, per contra qu'ei ua caracteristica deu cantabre qui, eth, n'ei pas briga de substrat aquitanic (proto-basco), çò qui ne hè pas tant evident lo ròtle d'aqueste substrat proto-basco en aqueste fenomèn de conversion /f/ > /h/ per la part territoriau peninsulara.
(Messatge publicat hens lo grop fb "En gascon" lo dimenge 24 de genèr de 2021).

Segon aqueste article, la mutacion /f/ ->/ h/ que seré hòrt mei tardiva en castelhan respècte au gascon. En castelhan, que seré deu sègle X ençà mentre, en gascon, que seré de las originas de la lenga ençà segon Pèir Bèc, en tot cas acabada au sègle V. A mei, segon lo lingüista romanista Frank Jodl (Universitat de Siegen, Alemanha), lo fenomèn en castelhan ancian que seré equivalent au deu gascon e non pas au deu castelhan modèrne qui resultaré mei "corregit" per motius de prestigi sociau o d'esnobisme. ("Estigma y auge de prestigio: El cambio f > h en castellano y gascón visto desde la sociolingüística histórica y la lingüística variacional" in Revista de Filología Románica (2015) 32 (1) pp 21-40. (Article descargable en linha). Que concluseish: "Sean cuales fueren los problemas de la primera documentación escrita, según lo expuesto más arriba parece posible que en el lenguaje espontáneo de los hablantes de iberorromance (septentrional) – en un primer momento – /f/ se convirtiera en /h/ también ante /l/, /r/ y /w/, como en gascón, y que así, desde el punto de vista diacrónico, no hubiera diferencia entre el castellano y el gascón. El hecho de que /h/ precisamente en estas posiciones no haya sobrevivido – lo que parece concerner sobre todo a la variedad estándar del castellano – es una evolución secundaria debida al contacto con variedades galorománicas,cf. Penny (1972: 476ss. y 482)." 

Los fèits que la mutacion f > h sia hòrt mei dorèca en gascon que non en castelhan e que l'airau concernit sia continu, cantabro-castelhano-gascon, que conortan la possibilitat de que seré lo (proto)gascon deus "vascones" a l'origina de la conversion /f/ > /h/ observada en cantabre e en castelhan. Que cau notar lo cantabre, deu quau la mutacion de "f" ei ua caracteristica, n'ei pas briga de substrat aquitanic o (proto)basco mentre lo navarroaragonés, de substrat aquitanic o proto-basco, eth plan que consèrva la "f". B'ei possible que lo (proto)gascon - qui èra lo romanç deus "vascones" deu Ducat de Vasconia- estosse parlat hòrt mei enlà de l'arriu Urumea au long de la còsta cantabrica per difusion (o colonizacion) abans d'estar remplaçat per ua varietat afina a l'asturleonés a l'origina deu castelhan. Lo (proto)gascon - dejà format au debut deu sègle 7 segon l'equipa de la Sorbona- que seré alavetz un substrat deu castelhan, aqueste darrèr de formacion plan posteriora (deu sègle 10 ençà). L'ipotèsi que'm sembla perfèitament plausibla.

(Messatge publicat hens lo grop fb "En gascon" lo dimars 26 de genèr de 2021)

Un aute mot gascon qui non trobam pas en gascon, sonque... en catalan: gamarús.

 Hens l'article passat, que vedom lo cas d'un mot gascon present en un parlar catalan,  qui la quita lenga gascona ne sap pas, aumensh la contemporanèa. Que s'ageish de "batisac" o "batissac" qui designa "un lòc de maishanta cauçada, un lòc peu quau n'ei pas aisit caminar". N'ei pas lo solet cas de mot gascon especific deu catalan. Uei que ns'interessam a "gamarús", mot especific deu catalan de Catalonha, absent en las autas modalitats d'aquera lenga qui son lo balear e lo valencian. Aqueste mot "gamarús" que designa la cavèca Strix aluco. Qu'ei probablament d'introduccion pro recenta en catalan, l' atestacion mei anciana ne remonta pas sonque tà la fin deu sègle 19. Enqüèra que non sia atestat en gascon, lo mot "gamarús" que'nse soa familiar. Qu'ei comparable a mots deu lexic gascon com  tinhahús (o tinha-hus;  tigne-hús en çò de Palay, de Camelat e de Mistral (TdF), tumahús (Palay) (tumar-hus) e, en gascon de las Lanas,  garahús (Foix) (garar-hus). 

Lo mot (non lexicau) "hús" que significa "volatile nocturne", "gahús". Que correspon exactament au mot basco "hontz" , var. dial. "huntz", "hüntz", sinonime de gauhontz, gauhuntz etc , qu'ei a díser, en basco,  "gahús"; "gavèca". En realitat, aqueste mot "hús" n'ei pas beròi etimologic.  Que vien de "gahús", aqueste de "gaús". L'etimon de gahús var. gaús, gauús, caús, cauús, guèus, guèhus, cauth etc qu'ei probablament gallés . Que trobam lo mot en occitan: còis, caús, autanplan en alemand kauz qui significa gahús e que'n deu estar un cognat, autanplan en neerlandés kauw (s.f.) qui designa la cava, ua sòrta de corvid. Tots que derivan probablament deu mot de la lenga gallesa  *kàwos - latinizat en "càuus",  un mot dab hòrta valor onomatopeica qui'n permetó la conservacion en duas sillabas en romanç. Notatz que tant lo gascon com l'occitan an guardadas fòrmas accentuadas segon l'etimologia: guèhus, còis, a costat de gahús, caús.  "Kàwos" qu'ei la fòrma masculina de "*kàwa" d'on derivén lo mot gascon "cava" (sòrta de corvid) , l'espanhòu "chova" (sòrta de corvid, un gallicisme) e lo mot  de l'ancian francés "choue" qui designava la cavèca com la corbaishina. Lo mot "kawa" qu'èra autanplan francic (en neerlandés kauw s.f. = cava), totun lo mot que i deu estar un prèst deu celtic. Deu mot "choue" que deriva "chouette" per afixacion, ua auta fòrma dialectau de "choue" qu'ei chauve, lo mot "chauve" de chauve-souris, o cauva de soritz-cauva, qu'ei a díser lit. soritz-cavèca). De *kawa que deriva *kawèkka per afixacion despreciativa, d'on vienen cavèca, gavèca, chevêche, v.irl. caóg, gaél.. cathaig en gaelic;  en guallés : cawci (qui significa "cava" - un corvid-  e non "cavèca"), en basco kaheka (gasc. cavèca). La natura de la relacion deu mot *kawos dab lo son parion etimologic  "kawannos" (cauannus) qui significava gahús en lenga galesa (cauannus  > fr. chat-huant, gasc. septent. chavan) que hè pensar aus doblons bunno- / bunnano (gascon butòr) e casso- /cassano (gascon casso, casse).  Qu'ei emetut l'ipotèsi que "cauannus" e poiré derivar d' un mei ancian "kauàmmos" qui seré ua fòrma afixada, augmentativa de "kàwos". Kàwos -a: a l'origina un adjectiu e substantiu :cridassaire -a, emplegats per ausèths de las familhas deus strigids - gahús, cavècas etc - e deus corvids (cava, corbaishina); alavetz, kawannos que significaré literaument (lo) hòrt cridassaire.  Mei simplament,  kawannos que poiré estar un derivat afixat de kawos  dab l'afixe -anos e geminacion expressiva (-anno-). Alavetz, lo doblon kawos- kawan(n)os que seré comparable a autes doblons celtics com bunno-- bunnano- (gascon bom, butòr cf. gualés bym, irl bunnàn) e casso- cassano (gasc. casse, casso; fr. chêne). En tot cas, lo mot "kawos" (o meilèu cauus en fòrma latinizada)  qu'ei plan atestat com a nom de persona en fòrma simpla,  ("Cauus", "Caius" ) e com a compausat toponimic (cf. DicGaul de X.Delamarre), totun la soa significacion n'ei pas atestada enlòc.  Lo nom de la nacion galesa deus Andecaui qu' ei a l'origina deus toponimes "Anjou" e '"Angers". Ande qu'ei ua particula augmentativa plan coneishuda en celtic, lo dusau element deu mot andecaui que poiré plan estar lo nòste mot. Alavetz,  los "Andecaui" que poderén estar los  "Grans Cridassaires", allusion a la mòda deus guerrèrs celtics de  cridar de manèira espantadora quan atacàvan. Kauannos o cauannus (tanben nom de persona atestat) que devè estar sinonime de  *kawos (latinizat en cauus) e que espudí aqueste darrèr , l'emplec de kawos (cauus) estant de significacion ambigüa  per causa d'omonimia dab l'aute mot "cauus", comun au celtic e au latin,  qui significava cau, cavat. La letra h de gahús qu'ei epentetica, ne trobam pas sonque "gaus" com a fòrma deu mot  hens los tèxtes ancians. En lengadocian de Foix, qu'ei gabús dab ua "b". La "h" o la "b" de gahus o gabus (per gaús) qu'ei plan la medisha que la hens flahuta o flabuta (per flaüta). 

Ne crei pas que lo mot basco "gauhuntz" sia a l'origina deu mot gascon "gahús", au contra de çò qui èm acostumats a léger en tots los bons obratges. En gascon popular, gahus qu'ei ua varianta deu mot "gaús" qui n'ei plan la fòrma anciana, l'unica qui trobam hens los tèxtes d'archius, la tanben manlhevada peu catalan de Catalonha (cf. Lespy, DCVB). Gaús n'ei pas sonque ua fòrma pirenenca deu mot caús qui trobam en occitan. Gaús qu'ei, respècte a caús, çò qu'ei gavèca respècte a cavèca o gat a cat, qu'ei a díser pas sonque ua varianta fonetica. Per contra, per çò qui ei deu basco gauhontz, variantas gaubontz, gaugontz, gauhuntz, gauhüntz,  etc. que poderé plan estar l'invèrse de l'ipotèsi generaument admetuda: lo mot basco que'm sembla estar ua euskarizacion deu celtic *kawos o deu gascon gauus. En la lenga indigèna, lo mot gàuus o gauús (de *kawos) qu'estó interpretat com a composat de gau (nueit en basco). Alavetz lo dusau component "hus" (correspondent au (h)ontz, var. (h)untz, (h)üntz en basco, sinonime de gauhontz o sia gahús) qu'estó interpretat com a volatile nocturne, ausèth nocturne, d'emplec sonque sintagmatic en gascon. 

Atau "tinha-hus" que significaré literaument tinha-ausèth, aquesta apellacion que vien de la faussa reputacion qu'a lo volatile de's hicar aus pèus deu cap.  A Luishon lo tinhahús qu'ei aperat "tinhaudèra" (qu'ei a díser "tinha audèra" o  "tinha ausèra"), çò qui ei plan la medisha causa que "tinha-hus". Per çò qui ei deu tumahús ( tumar-hus), lo sintagma que vòu díser  volatile nocturne qui tuma  (allusion a la soritz-cauva qui tuma lo carrèu quan vòu sortir d'ua sala per la vitra d'ua frinèsta barrada) e, per metafòra, que designa un lunatic o un morrut. Lo lexic deu gascon landés qu'a  "garahús"  per "tinha-hús" (cf. DicGascLand,  Foix). Garahús o garar-hús qu'ei lo "hus" qui gara, qu'ei a díser lo volatile nocturne qui vira, qui estremvia, qui zigazagareja (allusion a la volada dab viradas de la pipistrella e deus autes tinhahús). Lo mot gamarús que sap perfèitament caber en aquesta lista de sintagmas gascons compausats dab "hus". Lo gamar-hus qu'ei lo "hus" qui gama, qu'ei a díser lo volatile nocturne qui pòrta la malautia deu bestiar, malautia aperada gamar en gascon, gam en catalan. Lo catalan, qui n'a pas lo son /h/ deu gascon, qu'a adaptat gama(r)-hús en gamarús. La gavèca qu'ei, en çò deus Gascons, l'ausèth-broish de la nueit, esperit mei que mei mauhasent e capable d'aparéisher com de's har invisible tot sobte, cf. en gascon, las significacions de "babau" (lo broish de la nueit); "babèr", sinonime au còp de "babau" e de cavèca; babèca per cavèca; gat-hum per gahús. En basco, lo broish de la nueit que s'i ditz Gaueko, qu'ei a díser lit. "de la nueit", "nocturne". En gascon, gauèc o gavèc (fòrma masculina arreconstrusida a partir de gauèca, gavèca) qu'ei sinonime de cavèca. 

Aquiu qu'avetz dus exemples de mots a l'evidéncia plan gascons, totun especifics deu...catalan, sia que los mots existivan plan en gascon de Gasconha, totun que i son extints uei lo dia, sia qu'aquestes mots n'estón pas formats e emplegats sonque en çò de comunautats gasconofònas de dehòra de Gasconha.

batisac, batissac: un mot catalan especificament ribagorçan qui designa ua maishanta cauçada. L'origina deu mot qu'ei gascona (de bàter -sac).

 Batisac. Mot deu lexic deu catalan ribagorçan (DCVB- Alcover-Moll). Que designa un "lloc de mala petja, dificil de transitar", qu'ei a díser un lòc peu quau ei mauaisit de caminar, un lòc de maishanta cauçada. Lo mot n'ei pas d'etimologia clara e qu'ei plan isolat en catalan, au còp geografic e filologicament. Un correspondent ribagorçan que'm suggerí lo mot que devèva estar un prèst gascon e que'm demandè lo men parèr. A soa casa, lo mot que's ditz "batissac". Enqüèra que jo n'agi pas trobat aqueste mot "batisac" o "batissac" en nat diccionari de gascon, que n'i son mots qui, per analogia, me'n pòden har compréner l'estructura  e la significacion. Que son mots compausats o sintagmas construsits a partir deu vèrbe  "bàter" (batre en catalan). 

- baticòr  ( <  bàter-còr): qui bat -segoteish- lo còr, qu'ei a díser: "emocion, sentiment plan intense d'alegria, de plaser, tristor o dolor " (cf. dic. Palay e dic. Institut d' Estudi Aranesi)

- batedit o batedits ( <  bàter-dit(s) ) = qui bat lo(s) dit(s), dolent entau(s)  dit(s),  qu'ei a díser: panaris. (cf. Palay) (cat. panadis, cercadits)

En gascon, "sac" que's ditz per "estomac" en estile plasent (cf. Palay).

- batisac < bàter-sac ('batə-'sac) = qui "bat" (segoteish) l'estomac , dolent entà l'estomac, qu'ei l'efèit deu maishant estat de la cauçada suu passatgèr en carro o en veitura.

Que'm sembla lo men correspondent ribargorçan qu'ac vedó just e plan. Aqueste mot catalan ribagorçan qu'ei de procedéncia gascona, au mensh lingüisticament se non geograficament. 

Un gasconisme en catalan: gansola (gasc. gansòla).

 Gansola. (Gasc. gansòla, idem). Mot cuelhut auprès d'ua anciana peu Bernat Gaillarde a Orbanyà, (fr. Urbanya - Conflent).  

La gansòla, en gascó,  que designa prumèr ua pèca de cuer clavada a l'esclòp entà hà'u mei confortable. Que pòt designar tanben ua sòrta de garramacha braca qui cobreish lo pè. Qu'ei autanplan emplegat com a despreciatiu sexista, per "gorranha":  "pute coum ûe gansole" (Palay). 

A Orbanyà  (Conflent, Catalonha deu Nòrd), lo mot que i a la significacion de la pèça de cuer clavada a l'esclòp.    Lo mot qu'ei atestat tanben per Na Monique Peytavi, de Prada en Conflent, totun era non sap pas lo mot sonque com a despreciatiu (emplegat a soa casa). L'insurta que vad mensh gròssa e mensh misogina en catalan que non en gascon. En la lenga vesia, lo mot ne s' i aplica pas particularament a las hemnas, au contra deu mot en gascon de Palay.  En catalan,  gansola qu'ei sinonime de "gàndul", qu'ei a díser un cap d'arren, un pelhèr, un gratapuç, un fenhant. N'ei pas impossible qu'estosse lo cas en gascon d'autescòps tanben.  

"No fot res a l'escola, aquesta gansola! "  (comunicacion de Joan Miquel Turron.)

Lo mot gansola qu'ei absent deu lexic catalan normatiu, totun qu'ei sabut au D.C.B.V. (Alcover-Moll) qui nse'n balha las definicions qui segueishen:

 

GANSOLA f.
|| 1. Peça de cuiro, devegades folrada de roba, que es clava a la boca de l'esclop perquè aquest ajusti bé amb el peu i no li faci mal amb el fregadís de la fusta (Conflent, Ripollès, Berguedà, Lluçanès, Empordà, Vall d'Àneu).
|| 2. Peça de fusta de pi, de la mida del peu, que es posa com a sola en els socs usats pels pastors en temps de mullena (Ripoll, ap. Amades Past. 148).
|| 3. m. Home malgarbat, vestit malament (Conflent); cast. astroso.
|| 4. m. Ganso, calmós en el caminar o en l'obrar (Conflent, Plana de Vic); cast. cachazudo.
    Fon.: gənsɔ́lə (pir-or., or.); gansɔ́la (Esterri).

Lo D.C.B.V. que localiza lo mot a diferents lòcs de la partida mei septentrionau deu maine catalan, de dialècte occidentau com orientau. La localisacion septentrionau e lo fèit que lo mot sia representat aus dus maines dialectaus que son tipics d'un gasconisme . A notar la significacion 2 balhada peu  D.C.B.V.  n'ei pas sonque deu parlar de Ripoll en catalan. Aquesta significacion qu'ei clarament d'origina pastorau. Que sabem, mercés aus tèxtes catalans de l'epoca (sègle 16- 17) , que los pastors en Catalonha èran gascons d'etnia e de lenga. Los paisans qu'èran majoritàriament gascons tanben, quan non èran originaris d'autas parts de França, mei que mei deu Massís Centrau, pr'amor cultivar la tèrra qu'èra  "vilanesc", indigne peus Crestians catalans e reservats taus Musulmans dinca la lor expulsion en 1609. Los païsans musulmans ("Moriscs") qu'estón remplaçats peus Gascons.  Lo vocabulari catalan deu registre pastorau e agricòla qu'ei gascon en màger part, mei o mensh adaptat.  

Palay que'nse balha la dita gascona: noû y a pas esclop chens gansole.
Aquesta dita que s'arretròba en rossellonés : cada esclop té la seua gansola , en manèira d'encoratjar la cèrca d'un partit entà maridà's.  (com. Joan Miquel Touron). 

 
Lo mot "gansòla" que sembla estar un derivat afixat deu mot  "gansa", en  fr. ganse (sòrta de cordon o de passaliga emplegada tà júnher teixuts o com a adornament, ved. CNTRL), autanplan en catalan locau: gansa (D.C.V.B). Ni gansa, ni gansola ne son pas admetuts en catalan estandard. Las ipotèsis etimologicas que son divergentas per ganse en francés e per gansalla en catalan. Lo FEW que nse'n balha un etimon grèc mentre los catalans que hèn remontar lo lor mot tà un sintagma imaginari deu francic ancian.  Totun las significacions de oc/gasc. gansa o deu fr. ganse e deu cat. gansalla que son las medishas e los dus mots que comparteishen lo medish etimon shens nat dobte.  Fòrmas dab "gü" o "go" per "g" ne son pas atestadas enlòc, en quina lenga que sia, çò qui hè pòc versemblanta l'ipotèsi d'ua etimologica francica prepausada peu diccionari catalan. Lo Gran Diccionari  General de la Llengua Catalana n'a pas sabut har la correspondéncia enter lo mot "gansalla"  e lo mot "gansa", aqueste darrèr estant absent deu lexic normatiu d'aquesta lenga. L'etimologia francica qu'ei fantasiosa.

	gansalla: [c. 1410; del fràncic *wintsail, del germ. comú wind 'vent; gos llebrer o corredor' i sail 'corda', aplicat a les cordes de menar gossos i també segurament a les de lligar les veles de les naus]
	f 1 1 Fil d'empalomar.
		2 Anella o rotllana de fil, de cordill o d'una altra matèria prima i flexible.
	2 CALÇ Cadascuna de les orelles de l'espardenya per on passa la veta.

Las  significacions 1-1 e 1-2 de gansalla que son plan las deu mot gansa en occitan (gascon incl.) e deu mot "ganse" en francés . La significacion 2 qu'ei distinta de la de gansòla, totun que i podem  trobar similaritats.  

L'auta ipotèsi etimologica, la de FEW, que hè derivar gansa d'un mot grec  γαμψος  (gampsos) qui significa "corbat". En aquesta ipotèsi, tant lo gascon gansòla (e lo son parion masculin gansòu) com lo mot catalan gansalla que serén derivats afixats de gansa  e, se l'etimologia ei plan grèca, lo mot  ne seré pas gascon d'origina  mès un manlhèu deu provençau. Gansalla qui ei la fòrma catalana, qu'ei possiblament un manlhèu gascon o occitan. Lo mot gansalha, derivat de gansa per afixacion plan classica dab l'afixe collectiu -alha,  n'ei pas atestat sonque deu sègle XV ençà, mentre que gansòla  ei probable un eretatge lingüistic deus immigrants Gascons a la Catalonha septentrionau. Qu'ei a notar lo mot gansa qu'existeish plan en catalan, totun qu'ei considerat com a dialectau com gansola. D'autes mots deu medish etimon "gampsos" que serén "gancha", "guincha" e "gancho" e los lors derivats afixats (idem en esp. gancha, cat. ganxa, fr. gonche) qui pòden designar sia cròcs de diferentas sòrtas, sia la rèsta d'ua  branca trencada enqüèra estacada a l'arbo. En aqueste darrèr cas, lo concèpte de "plegat, corbat" n'i ei pas briga. 

Personaument, ne soi pas jamei estat hèra estrambordat per las ipotèsis d'etimons grècs en la lenga populara, enqüèra que non sian pas impossiblas en provençau pr'amor de l'influéncia de la ciutat foceana. Un gran nombre de mots supausats d'etimon grèc que pòden estar explicats peu latin o peu celtic. Qu'ei lo cas deu catalan "neret" (gasc. gauec, rododendron, planta pirenenca d'altitud), qui Coromines imaginava en manlhèu deu grèc ( nerion !!!).  "Neret" qu'ei la fòrma anciana e dialectau per "negret",  qu'ei a díser "quasi negre" en catalan, com ac testimònia enqüèra la toponimia rosselhonesa: Montner e El Neret - (Lo Naret en fr.).  Qu'ei ua fòrma pirenenca, autanplan gascona. D'autes exemples que son lo mot gascon e catalan calaish - calaix  qui lo medish lingüista e volèva har derivar deu grèc "calathion" en plaça deu latin "capsus" e lo deu gascon "brac" qui lo FEW e vòu har derivar deu grèc "bracchis" per ignorància deu son correspondent e quasi omonime celtic.  Entà explicar lo mot "gansa", que m'estimi mei de prepausar l'ipotèsi d'un etimon celtic, puish qu'avem lo mot "kantia" com a  bon candidat ja. L'etimon de "kantia" qu'ei la locucion prepositiva deu protoceltic "kanti" qui a las significacions de "dab", de " junt a", "au ras de". Lo substantiu "kantia" en celtic ancian qu'avè la significacion d'assemblada, de junta, de liga, de çò qui ei assemblat  ( cf. DicGaul de Delamarre e los dic. de protoceltic) e, possiblament, que poiré aver la de " ligam" o de "junt", de çò qui liga, qui juenh.   

En tot cas e entà clavar, aquiu qu'avetz un navèth exemple de mot gascon incorporat locaument au lexic catalan, considerat com a dialectau en aquesta darrera lenga. Aqueste mot, com un gran nombre d'autes gasconismes, qu'estó possiblament eretat deu parlar de neo-catalans d'etnia e de lenga gasconas e deus sons descendents.