La n finau en gascon: ua reformeta grafica necessària

Ua dificultat qui rencontran los començaires en gascon, e pas sonque los començaires, que vien de l'existéncia de duas letras n diferentas: la n velara qui's pronóncia un pòc coma la ng de parking [ŋ] e la n dentau qui 's pronóncia com la n francesa o espanhòla [n]. En posicion finau, la n que pòt èster dentau o velara segon los mots. La grafia occitana, concebuda a l'origina tau lengadocian, non hè pas nada diferéncia enter las duas n. Atau, dus mots qui no's pronóncian pas parièr coma (lo) pan e (lo) pan s'escriven malurosament parièr e la frasa aqueth pan qu'ei poirit qu'ei ambigüa - en catalan, que's poderé virar per aquest pà és podrit o aquest pany és podrit, mentre n'ei pas briga ambigüa quan ei prononciada: lo pan [paŋ] qu'ei el pà, lo pan [pan] qu'ei el pany.
Au plurau, la n velara que vad muda: la man [la maŋ], las mans [las mas], mentre la n dentau qu'ei conservada: lo joen [-n], los joens [-ns], los ans [-ns].
En bearnés, la n velara finau deu gascon qu'ei muda, e la vocau vaduda finau qu'ei prononciada leugerament nasau.
En vasadés, totas las n finaus son velaras, sauv las de las fòrmas verbaus.
En coseranés castelhonés, la n dentau qu'ei generaument remplaçada per ua n palatizada : panh e non pas pan, anh e non pas an, aqueth trèt que rapèra lo catalan vesin (pany, any). Totun, en contra deu catalan, aqueth trèt qu'afecta tanben las fòrmas verbaus. Atau, per exemple, lo vèrbe cantar, au present de l'indicatiu, que hè en gascon normatiu: 1-canti, 2-cantas, 3-canta, 4-cantam, 5-cantatz, 6-cantan. En gascon castelhonés que hè: 1-canti, 2-cantas, 3-canta, 4-cantam, 5-cantau (sic), 6-càntanh.
En haut-aranés, de transicion de cap au catalan ribargorçanopalharés, la n finau velara deu gascon qu'ei muda com en catalan. En aqueth parlar, la v intervocalica que i ei prononciada b /β/ com en catalan (e en lengadocian e bearnés), que non /w/ com en la rèsta de l'aranés e en gascon generau, e l'imperfèit deus vèrbes en -ir e -er qu'ei de tipe pirenenc (dit tanben analogic: serviva, credeva) com en catalan ribagorçanopalharés vesin, tanben en aragonés e en gascon generau, que non de tipe occitan com dens la resta de l'aranés (servia, credia) e deu gascon sud-orientau tot.

La grafia occitana dita classica - la grafia d'aqueth blòg- qu'ei inacabada en non pas distinguir la n finau velara de la n finau dentau. Aquò que pòt pausar problèmas de comprehension. Per contra, la grafia classica gascona -la reformada segon J. Lafitte - que corregeish aquera manca. La n velara finau que i ei notada n, mentre la n dentau qu'ei notada nn o nd segon la fòrma etimologica deu mot:
pann o pand, ann, Arann, càntann, joenn, pregond (au femenin: pregona), grand (au femenin: grana) , quand, sonn, ond mès pan, vin, son etc...

Que podem constatar la scripta gascona deu sègle XII que marcava la diferéncia enter las duas n finaus. Dens lo tèxte gascon de la Gran Carta de Sent Gaudenç, datada de 1203 e consultabla en linha - la n velara finau que i ei notada -ng: Los tauernes auzats de sent gaudens deuen dar au senhor .vj. de bing a nadau e .vj. a pascas e .vj. a pentacosta se bing ben on deu fer fing ab los bayles no deuen dar los dreits de bing que aportar fazan de berenhas entro martror ..

Pèir de Garròs qu'estó lo prumèr autor occitan (en 1557) qui escrigó la soa òbra literària en gascon, que non en occitan "comun". Qu'utilizè ua grafia d'inspiracion classica. Eth tanben que hasèva la distincion enter las duas letras n en posicion finau: la n velara finau qu'èra notada per ua n simpla e la dentau a còps (pas tostemp) per ua n dobla:

Aixi lo grann volerà la petita
E lo petit la que pas no merita



Aquera solucion qu'estó represa de manèra mes sistematica per Joan Coromines , puish Jan Lafitte l'adoptè tà la grafia gascona dita classica.

Aquera manca de la grafia occitana aplicada tau gascon qu'ei ua hont d'errors malaurosament fòrça espandidas. Lo diccionari occitan-catalan-occitan de Poujade-Balaguer, dens la soa partida introductiva consacrada a la gramatica gascona, que con.hon las duas n finaus e, dens lo còr de l'obratge, que s'engana mes d'un còp en tot preténer restituir la transcripcion fonetica de bèris mots gascons (araneses) qui s'acaban per -n.

Lo problèma n'ei pas sonque un ahèr de fonetica, qu'a tanben conseqüéncias gramaticaus. De hèit, segon la natura - velara o dentau- de la n finau, lo tractament d'aquera n qu'ei diferent en formar lo plurau - mut tà la velara, prononciat tà la dentau-, ja ac avem soslinhat. Qu'ei tanben lo cas en la formacion deus derivats femenins. La n velara que desapareish (vesin-vesia, cosin- cosia, plen- plea o plia ) o vad palatizada (plen- plenha), mentre la n dentau qu'ei conservada intacta (joen-joena, berogin-berogina). Berogin que hè au femenin beroginha en parlars gascons qui pronóncian plan velara la n finau deus diminutius en -in segon la manèra regulara gascona, qu'ei lo cas en gascon centrau e orientau. Per contra, que hè berogina en parlars gascons on la n finau deu diminitiu -in i ei prononciada dentau a l'espanhòla. Qu'ei lo cas en bearnés e a còps en aranés. En aranés, petiton [-'tuŋ] que hè au femenin petitonha mès lo son sinonime ponin [-'nin] - un manlhevat de l'espanhòu o deu catalan poní fauçament sufixat dab -in a l'espanhòla- que hè ponina. Lo diccionari Poujade-Balaguer (prumèra edicion) que s'engana en tot transcríver la n finau de ponin coma velara en lòc de dentau.

Qu'ei donc important de saber distinguir las duas sòrtas de n finau en gascon. Los ancians ac hasèvan, qu'ei pecat que la grafia occitana modèrna n'ac hasca pas. Que bastaré ua reformeta tà corregir aquera manca. Per exemple, que poderem accentuar de manèra diferenciau la vocau qui precedeish la n-finau velara: pàn, vín, petitón. O, melhor, entà evitar la confusion dab las fòrmas verbaus (cantaràn [-n]), que poderem adoptar un accent especiau coma ^, per exemple en mots coma berogîn, vîn, petitôn etc, entà indicar la n finau que i ei velara en gascon generau (o muda en bearnés). Aqueris mots que hèn derivats femenins coma beroginha, vinha, petitonha, mentre que dens berogin en biarnés, ponin en aranés, e mes generaument dens mots com an, joen, la n qu'a d'èster prononciada dentau (dab derivats coma berogina, ponina, an(n)ada, joena). Atau l'error de prononciacion non seré pas mes possibla en tot léger lo mot. Lo començaire que seré ajudat, los autors deu diccionari occitan-catalan-occitan no's poderén pas mes enganar e la frasa lo pân qu'ei blanc que poderé èster interpretada sens nada ambigüitat.

PS

1- La n finau de non qu'ei ua convencion d'escritura qu'escapa a tota classificacion, qu'ei d'inspiracion onguesa (ongués: relatiu a l'occitan non gascon -o.n.g. - en argot peirotonenc). En gascon, aquesta n que demora tostemp muda, en tota situacion. La grafia classica gascona, la de J. Lafitte, dab tota la rason, qu'escriu no e non pas non, en tot seguir atau l'exemple deus nòstes ancians. Notaratz que jo soi disciplinat e que continui d'escríver non çò qui prononciam tots e tostemp no!

2- Lo femenin de gascon en gascona qu'ei irregular, probablament devut a l'influéncia deu francés o deu lengadocian. La fòrma regulara gascoa qu'ei atestada dens la literatura gascona -vej. Larada (1604): la margalide gascoue (La Margalida gascoa), d'Astros (1642): lo trimfe de la lengouo gascouo (lo triomfe de la lengua gascoa), etc , e qu'ei considerada coma tant acceptabla coma gascona, enqüèra que pòc utilizada uei lo dia.