Que's supausa lo mot banjo, com l'instrument, qu'ei d'origina africana. Aqueth mot qu'estó arrelacionat dab "mbanza" qui designa un instrument de còrdas en lengua kimbundu (lengua, deu grop bantó, parlada en Angola). En Gàmbia, que s'i jòga enqüèra un laüt de tres còrdas, dont ua non puja pas dinc au haut deu clavièr, qu'a la sua mecanica suu mange com la cantarèla deu banjo de cinc còrdas. La caisha qu'ei hèita d'ua calabassa o d'ua cuja curada, sus la quau ei tenuda ua pèth de cèrvi. Lo clavièr ei "fretless" (qu'ei a díser shens nada barreta). Las duas còrdas mes longas que son percutidas dab lo dessús de l'ungla deu dit indici o deu dit màger, mentre que la còrda mes petita ac ei dab lo devath deu dit pòç, com sòlen continuar d'ac hèr los banjoistas americans de l'estile "vielh" (tecnica dita frailing o clawhammer).
Las representacions mes ancianas deus "banjos" jogats peus esclaus afro-americans qu'amuishan un instrument qui s'assemblava fòrça a l'instrument gambian. En anglés, que l'apèran "gourd banjo" (banjo calabassa).
Qu'an reconstrusit ua version "calabassa" deu banjo de cinc còrdas. Las còrdas que son de nilon. Lo banjoista e violonista Adam Hurt que'u consacrè un CD titolat Earth Tones, on tots los troces son de solos de banjo calabassa. Lo son instrument que soa atau:
Segur, que m'agrada lo son deu banjo calabassa d'Adam Hurt. Que m'èi descargat lo son CD a partir d'i-tune. Lo fabricant deu banjo calabassa qui Adam Hurt e tòca qu'ei un especialista apassionat d'aqueth instrument: David G. Hyatt. De visitar, lo sit d'aqueth luthier, tot çò qui voletz saber suu banjo calabassa i ei: fabricants, galeria d'instruments tà cada fabricant - que son plan soent objèctes d'art vertadèrs, jogaires (dab los mp3): de véder e d'escotar!
Lo banjo-calabassa deu regretat Mike Seeger (lo frair de pair de Pete), qui a la caisha hèita d'ua cujassa d'Halloween, non soa pas tan plan, jo que tròbi.
En hurgar peu hialat, que cadoi per escadença sus l' imatge d'esquèrra. A jo, que'm parlè.
Don Emeterio Agudo Mantecón, mes conegut com el Pulga, qu'èra un vielaire neishut en 1834 a Penagos (Cantàbria), a un vintenat de quilomètres de Santander. Vadut cec pr'amor d'ua infeccion contratada de petiton, que subrevivèva en compausar coplas de las apreciadas qui cantava per las carrèras de Santander. Que's morí en 1909.
Au Pulga, que'u devem ua tiera de cançons ara sovent consideradas com tradicionaus. Que vse'n hèi escotar ua. Que l'avem aquiu interpretada peu grop cantabre Saltabardales, un deus mens preferits dab l'aute grop de formacion mes recenta, LanderaL.
Saltabardales qu'anonciè mantuns còps la soa dissolucion, mès urosament, que tornèn aparéisher tà balhar un concèrt de solidaritat entà Haiti en 2010. LanderaL qu'a représ l'estile de Saltabardales, e pas sonque l'estile puishque los dus grops qu'an membres en comun.
La dimenjada passada, que'm hiquèi a la craba, o bodega, la cornamusa lengadociana. Qu'anèi tà l'Escòla de la Bodega, a Vilardonèl, un borguet qui's tien au pè de la montanha negra, a un vintenat de quilomètres au nòrd de Carcassona. La professora que s'i aucupè de jo dab paciéncia e que'm prestè un instrument. Aquera cornamusa qu'ei monstruosa de talha e d'aspècte. La forma deu bot que conserva la forma de la craba escanada. Aquò b'arrisca d'accelerar las mias tendéncias vegetarianas mau assumidas! Segur, lo son timbre qu'ei fòrça beròi, arric e caud e qu'ei plan aquò çò qui m'agrada. Totun que i a aqueth problèma. Los sacrificis d'animaus que'm pausan problèmas etics. Que voi ua craba shens craba. Visca lo Gore-Tex!
Es linguistes son estacadi a ua tradicion universitària que los obligue a classificar es parlars. Son acostumadi a classificar es parlars en « dialèctes « e puish qu’amassen es « dialèctes » en un ensemble que diden « lengua ». Era classificacion qu’ei un biaish comòde e necessari tà ordenar e simplificar er ensemble des parlars umans. Totun, es critèris tà decidir se dus parlars hèn plan partida d’ua madeisha lengua o de dues lengües distintes non son cap gaire quantificables ne universaus. Alavetz, qu’èm obligadi d’adméter qu’era classificacion des parlars a sonque ua valor relativa e non absoluda . Era classificacion pòt variar, e varie de hèt, segon eth classificaire. Per exemple, eth regretat mèstre catalan Joan Coromines classificaue eth benasqués laguens eth catalan, e d’auti filològs – mes que mes catalans- continuen d’èster d’aguesta opinion. Un aute gran lingüista catalan, Antoni Badia Margarit e mantuns filològs benaquesi e aragonesi placen eth benasqués laguens er aragonés. Quant ath lingüista benasqués José Antonio Saura Rami, eth preferís ua tresau opcion, qu’ei a díder la de ne aragonés, ne catalan en tot hèr deth benasqués ua tresau lengua distinta deth catalan e der aragonés. Toti aguesti excellenti lingüistes an rasons des bones tà classificar eth benasqués segon era sua pròpia opinion. B’ei evident qu’eth hèit qu’aguesti lingüistes non son toti d’acòrd entre se non vien d’un defècte o d’ua manca de sabença, sinon des critèris divergents emplegadi per cadaun tà establir era sua classificacion. Non i a cap de critèri scientific, quantificables e universaus, tà classificar es parlars en lengües.
Tà hèr-vos compréner eth costat arbitrari e, fin finau, pòc important, dera classificacion lingüística, que voi hèr-vos ua analogia. Prengam coma exemple es colors der arcolan de Sant Martin. Encara que l’espèctre des colors der arcolan forme un continuum vertadèr sens cap de frontèra entre se, solem descompausar-lo, de manèra arbitrària, en sèt: vermelh, iranja, auriò, vèrd, blu, indigo e violet. Aguesta manèra de descompausar es colors de l'arcolan ei completaments arbitrària, non a cap arren d’ universau. Per exemple, en cultures asiatiques e amerindianes verd e blu son tradicionauments ua sola e madeisha color. Açò non vòu pas dider qu’aguesta gent non son capables de distinguir eth blu deth vèrd, senon que consideren que son dues varietats d’ua madeisha color. Tà dider blu o vèrd, es vietnamesi empleguen indiferentaments eth madeish mot xanh. Quan vòlen especificar “blu” diden xanh bầu trời (ei a díder : “xanh” coma eth hons deth cèu) e quan s’agis de vèrd, diden xanh lá cây (“xanh” coma es huelhes d’ua planta).
Auti còps es basqui considerauen que blu, vèrd e gris èren ua medisha color qu’aperauen urdin. Ue dia, que hèn era diferéncia entre aguestes tres colors . Arreserven eth mot urdin tà díder blu e an manlhevat es mots castelhans verde (en eusquera berde) e gris tà díder respectivaments vèrd e gris. En cambi, en d'autes cultures, eth mot generau tà diser blu non existís pr'amor que hèn era distincion entre varietats de blu que consideren coma colors distintes. Per exemple, es mongòus distinguissen dues colors blues: цэнхэр (tsen·her) e xex (höh), era prumèra estant mès clara que non era segona.
En linguistica, qu'ei parièr: n’i a que consideren gascon e lengadocian coma dues varietats dera madeisha lengua qu’apèren occitan, d’autes que consideren que gascon e lengadocian son dues lengües diferentes. Alibèrt consideraue que catalan e occitan èra ua madeisha lengua. Coromines classificaue eth parlar de Maurin coma catalan mentre que d’auti lo consideren coma lengadocian...Tot açò qu’ei tant arbitrari coma es sèt colors de l’arcolan. Non i a cap de frontèra linguistica ben neta entre lengadocian e catalan, se passe de l’un a l’aute progressivaments coma, en arcolan, deth roge ar irange e puish der irange ar auriòu. Aquò vau tanben per aragonés per arrepòrt ath catalan, e, probable, per occitan per arrepòrt ara "lengua d’òil".
Aquerò que’m hè diser que çò d’important ei eth parlar mès que non era « lengua », era lengua qu’ei ua construccion der esperit o ua convencion tà simplificar era realitat, coma es suposades sèt colors de l’arcolan, mentre qu’eth parlar ei era realitat.
Qu'eth benasqués sigue classificat coma aragonés, catalan o ne un ne er aute non a gaire d'importància. Çò d'important ei qu'es benasquesi agen era possibilitat d'exprimir-se e de víuer en benasqués.
Despuish qui n'an pas mes de govèrn estatau, l'economia belga va plan melhor e lo deficit de Belgica s'a redusit considerablament sens que los belgas ajan besonh de sarrà's la cinta. Adonc, un exemple de seguir per França e Espanha. Non son pas los departaments qui cau suprimir, senon lo govèrn estatau, ua còlha d'inutiles qui'ns còstan car.
Òc, lo WL-250 qu'a un bon son, e mes lo WL-250+ (lo de l'imatge) qu'ei hòrt beròi de véder dab la marqueteria deu clavièr. Totun, que pensi que m'estimi mes lo son deus OT.
Peu men aniversari, lo hilh que'm hasó ua suspresa. Que s'aucupè, sens avisar-me'n, de har restaurar lo men banjo vielh qui n'avèvi pas tocat desempuish 20 ans. Lo praube instrument qu'avèva sofèrt de la desafeccion, de las mudas e deus ans. Dab ua mecanica copada, la pèth crevada, lo pontet desapareishut, que jasèva, abandonat, en un cornet escur deu solèr. Qu'èra completament hòra d'usatge.
E puish jo que patí d' un problèma a la man esquèrra, ua paralisi insidiosa e progressiva devuda a la compression d'un nèrvi au nivèu deu cobde. Ua petita intervencion cirugicau, dus ans a, que permetó d'arrestar la progression de la paralisi e de hèr tornar foncionar lo nèrvi com e cau. Totun, la recuperacion deus muscles de la man qu'ei lenta e non acabada uei lo dia, enqüèra que la man ei a progressar netament. Enguan, lo cirurgian qu'ac tornè har dab l'aute cobde, aqueth còp pro de d'ora entad evitar tota pèrta de foncionalitat, quina que sia, de la man dreta. Que soi mau fotut deus cobdes, jo, qué voletz. Qu'ei genetic, qu'ei atau.
Lo hilh qu'a un bon amic qu'aprengó lo mestièr de luthier en Anglatèrra e que tornè tà Tolosa a pòc. Que'u hidè lo banjo. E adara l'instrument que soa com s'estosse nau.
Doncas, jo que'm soi hiquat a tornar jogar au banjo despuish la debuta de l'an. Dab lo banjo de 5 còrdas, lo jòc de la man esquèrra qu'ei relativament simple, non necessita pas de grans exercicis traumatizaires, n'ei pas com tà la guitarra. Los barrats, per exemple, no'i son pas rigorosament necessaris, que'us podem remplaçar en tot pincejar la còrda baisha suu clavièr dab lo dit poç. Los barrats, jo, que soi vadut incapable de'us hèr, que'm manca lo muscle corresponent pr'amor deu maishant nèrvi.
E adara, que saunegi d'un OT-800. Non, non voi pas parlar d'un telefonet o d'un aparelh high tech. Que voi parlar de l' OT-800, un banjo de 5 còrdas hèit per Gold Tone. Aquera marca floridana que ven instruments de qualitat fabricats en kits en China mès concebuts e juntats en Florida. Los banjos Gold Tone que son coneguts per l'arrepòrt qualitat /prètz qui los autes non pòden pas har. Que son banjos deus bons e pas cars (enfin, tot qu'ei relatiu, e!). E que m'agrada lo son de l'OT-800, que sembla com lo d'autes còps, ben "old-time".
Un exemple d'aire tradicionau american jogat a l'OT-800, en estile clawhammer, per Cathy Fink.
Un aute exemple d'aire totaument diferent: aquiu, ua pòlca finlandesa, jogada en "clawhammer" per Cathy Moore:
Bon, jo qu'èi un Harmony Long-Neck de la debuta de las annadas 70 (e non m'apèri pas Cathy). Lo men banjo, de qualitat d'estudi, que l'avèvi crompat nau en aquesta epòca, adara que vau haut o baish...enter 100 e 150 euros (d'après l'argus deus banjòs de 5 còrdas), mentre qu'un OT-800 nau e vau 900 euros haut o baish. Be me'n calerà estauviar, de dinèrs, entà realizar lo men saunei! Totun, prumèr, que'm calerà retrobar la mea agilitat e lo men repertòri. Que soi a i tribalhar.
Anem, tà'm hèr content, aquiu qu'avetz mes clawhammer dab dus aires aqueste còp "celtics", jogats per Cathy Fink. La qualitat de la video n'ei pas optimum, mès aquò rai. Que poderatz constatar los banjos 5-còrdas n'an pas tots lo medish son. Cathy Fink que'n càmbia entre lo prumèr e lo segond aire e, au segond, qu'ei acompanhada per Marcy Marxer au banjo cello. Lo banjo cello (banjo violoncèle) qu'ei un banjo de 4 còrdas afinat com un violoncèle.
Segon l'UNESCO, en un atlas editat peu ministeri deus ahèrs estrangèrs de Norvégia, lo gascon qu'ei ua lengua, parlada per 250 000 personas, en dangèr clar d'extincion. Aqueth document qu'indica lo gascon qu'ei naturau deus lòcs seguents:
"the departments of Landes, Gers, and Hautes-Pyrénées, the eastern parts of Pyrénées-Atlantiques, the western parts of Haute-Garonne and Ariège, and the southern and western parts of Gironde, France; the Aran Valley, northwestern Catalonia, Spain; the original ISO code [gsc] for Gascon has been retired on false grounds".
Notaratz l'auvernhàs qu'ei tanben considerat en aqueth document lengua en dangèr d'extincion, localizada en "the departments of Cantal (except Aurillac region), Haute-Loire, and Puy-de-Dôme, and extending to the Gannat region in Allier, the Saint-Bonnet-le-Château region in Loire, and the western border areas in Ardèche; the original ISO code [auv] for Auvergnat has been retired on false grounds".
Bon, ja sabetz çò qui pensi de la sistematica linguistica e deu modèle "piramidau" parlars-dialèctes-lengua , adonc aquò n'ei pas, per jo, tant important. Fin finau çò de mes estranh en aqueth ahèr, per jo, qu'ei l'occitan tot n'ei pas mencionat com ua de las lenguas en dangèr d'extincion. A despart deu gascon e de l'auvernhàs, arren mes de l'occitan non figura dens la lista.
Avetz dit: "l'occitan, patrimòni immateriau de l'umanitat"? Au parèisher, d'aqueth messatge, l'UNESCO n'a retienut que lo mot immateriau.
Un país deu sud de las Lanas qu'ei Maremne (capdulh actuau: Capberton, a 25 km de Baiona). En francés, trantalham en tot voler dar un genre a Maremne: le Maremne (forma istorica) o la Maremne, trobam los dus biaish d'ac díser. En gascon, l'article qu'ei evidentament omés e lo nom deu país qu'ei Maremne. Que'u trobam mencionat en latin com "Maritime". O sia lo toponim gascon Maremne qu'ei l'equivalent deu nom de la comarca catalana (el) Maresme.
En la wikipèdia occitana, Maremne qu'ei (mau)grafiat Maremna. Aquesta error vien deu hèit qu'en gascon occidentau maremna e maremne e's pronóncian parièr e que la e finau francesa correspón generaument (mès pas tostemps) a ua a finau en occitan. En catalan, qu'avem quaucòm semblant dab lo par (el) Maresme - lo toponim- e (la) maresma - lo tèrmi de geomorfologia, los dus mots que's pronóncian parièr en catalan orientau (principatin e balear).
Totun los tèxtes d'archius en "latin", que mencionan lo país de Maremne com Maritime (de maritimu-) e non pas jamés Maritima, çò qui ns'indica maremne qu'ei plan lo mot exacte. Adonc qu'ei Maremne, que non Maremna, com, per la comarca catalana, ei Maresme e non Maresma. Lo nom deu parçan qu'ei estat corregit en Maremne en la mapa en gascon de la Gran Gasconha hargada per Halip Lartiga e editada per Per Noste (Halip Lartiga, Gasconha lenga e identitat, Per Noste, 2010).
Ja que el gascó sembla prou fosc per una gran part del meu lectorat (vegeu el comentari que em va deixar la Mela al post passat), vaig intentar adaptar el poema de Bertran Larada a l'occità clar, és a dir al català.
Sonet
Ell que diu qu'Apol·ló a Parnassa presideix
No ha vist Godolí ni no sap el que té:
Apol·ló fuig, se'n va de Parnassa quan oeix
La menor de les taral·letes d'aqueix valent.
Si, amb to doç, bonic o una gran brogida
Ell volgués jugular l'ànsia que l'estén,
Meravellaria tothom ja que la polida
Musa corre, divina, pel tema que contén.
Si en puntejar el llaüt, la mandolina
O be la guitarra, a Apol·ló ell pentina,
En tot és perfecte, tot i essent d'aquest món.
Per això, més sagrat de la colla sagrada,
Ell és llur déu, llur sant, llur diví Apol·ló
De tant que els seus dits i fets a Muses agraden.
Bertran Larada (1617).
Tot i essent natural de Monrejau, on s'hi parla una varietat de gascó molt pròxima a l'aranès, Bertran Larada (1581-1635) escrivia en la koiné que servia com a llengua gascona literària. Pere Godolí (Pèire Godolin) (1580-1649) era un poeta tolosà d'expressió occitana, amic de Larada.
Lo que ditz qu'Apollon en Parnassa presida
N'a pas vist Godolin ni non sap çò que ten:
Apollon hug, se'n va de Parnassa d'ausida
A lo mendre fredon que d'aqueth brave entén.
Se, d'un ton doç, polit o d'ua grana brohida
Eth volha juglejar lo socí que l'estén,
Esmervelha totòm tant sa musa polida
cola devinament suu sujet que contén.
E se, per pincetar sus lo lut o guitarra
O dessús la mandòrra, Apollon eth rembarra;
En tot eth b'ei perhèit, si nat d'aqueste món.
Per atau, tot sagrat de la tropa sagrada,
Eth b'ei lor diu, lor sent, lor devin Apollon
Tant sons dits e sons hèits a las Musas agradan.
