Shebit, shibit-shibit, shibiu-shibiu, shiu-shiu, xiu-xiu: shebitejar, xiuxiuejar.

Los gascons e los catalans, quan e murmuran o parlan enter pòts, que’s prenen per ausèths. Lo gasconisme (e gasconissime) shebitejar (curiosament grafiat chebitejar per l’equipa de Per Noste, mès la grafia deu mot en occitan oficiau qu’ei plan dab sh: shebitejar) que vòu diser parlar enter pòts, parlar baish tà non pas estar entenut. Lo/eth shebit (tanben shebitei en occidentau) qu’ei l’efèit de shebitejar (o shebitar). Ua auta forma deu mot shebitejar qu’ei shibitejar, lo sens qu'ei lo medish, e lo mot corresponent qu’ei lo/eth shibit-shibit, sinonime de shebit.

La fonetica de shibit-shibit que hè pensar hòrt au shiu-shiu deus ausèths, e de fèit shibit-shibit que’nse mia aisidament tà shibiu-shibiu, sinonim de shiu-shiu. La relacion enter shibit-shibit e shibiu-shibiu que hè pensar a la qu’existeish enter petit e petiu, polit e poliu : qu’ei possiblament un doblon qui poderé viéner de l’airau deu Pirenèu Centrau  on s'i rencontran gascon orientau, aragonés e catalan. En gascon haut-coseranés com en aragonés, la t finau après ua vocau que vad soent semi-vocalizada en u /w/. En gascon deu Haut-Coserans, qu’avem atau petiu, poliu e, mes locaument (en castelhonés), cantau per cantat(z) e cantarau per cantarat(z), etc. 

En tot cas, uei lo dia en gascon, lenga de gran precision com ac digom mei d'un còp,  lo shibit-shibit qu’ei lo hèit deus òmis, mentre lo shibiu-shibiu qu’ei lo hèit deus ausèths. Ua auta forma deu mot shibiu-shibiu qu’ei lo shiu-shiu qui’s ditz parièr en catalan : (el) xiu-xiu. En catalan,  xiu-xiu qu’a plan lo sens deus mots gascons  shiu-shiu e shibiu-shibiu; totun, qu’a tanben lo de shibit-shibit. Qu’ei a díser xiu-xiu que's pòt aplicar indiferentament aus ausèths (en gascon: shibiu-shibiu, shiu-shiu) e aus òmis (en gascon: shibit-shibit, shebit). Lo mot fraire de shibitejar / shebitejar qu’ei xiuxiuejar en catalan. Xiuxiuejar qu’a  exactament lo medish sens que shibitejar /shebitejar, qu'ei a díser  que contràriament au mot xiu-xiu, lo vèrbe qui’n deriva no's pòt aplicar aus ausèths, que concerneish sonque los òmis e, per extension e de manèra figurada, los arrius, los torrents..., exactament com shibitejar /shebitejar en gascon.

L’origina de shibit-shibit, shibiu-shibiu  e shiu-shiu (xiu-xiu) qu’ei solide ua onomatopèa qui imita lo piuladís deus ausèths,  com cui-cui e piou-piou en francés. Totun, dab la repeticion de la consonanta sh, los mots gascons e catalans que pòden evocar tanben lo shebit e shò, shò, drin  com chut dens lo mot francés chuchoter.

PS Las vocalisas deu tord (Turdus philomenos) :

Doblons qui no'n son pas

Qu'ei causa sabuda lo gascon que presenta ua evolucion arremarcabla per  rapòrt au latin e a las autas lengas d'òc. La prumèra, la mei unica, la mei caracteristica e ua de las mei ancianas, qu'ei lo hat deu ll latin:  castèth, casterar. Aquesta transformacion qu'ei en generau hèra previsibla e hèra regulara. Las autas caracteristicas non son pas tan regularas, per exemple la simplificacion de nd en d : pregon o pregond, demanar ( enqüèra viu en Aran, descaçat per demandar pertot aulhors, antigament domanar e demanar, lo doman qu'èra emplegat en los manuscrits medievaus tà voler díser la demanda, la requèsta en gascon d'uei), etc.
La pèrta de la n intervocalica qu'ei tanben drin anarquica en gascon: ua, garia, haria, vesia, cosia,  totun hagina, cosina / codina, gascona -autes còps gascoa,  corona/coroa, cadena/cadia/cadea etc...
E çò de geniau: d'aqueth anarquisme morfologic, lo gascon que te n'a sabut  tirar subtilitats qui 'u son pròpias. Per exemple, en gascon, que podem de tira distinguir cosia de cosina, com en catalan cosina de cuina. Las autas modalitats occitanas n'ac saben pas har, ce'm sembla. La cosina de la cosia que vad: la cosina de la cosina (en cat.: la cuina de la cosina)...Aquiu l'occitan non gascon que manca de mots.


Un aute exemple: la forma antiga e plan gascona d'abandonar, abandoar, qu'a subreviscut dinca uei lo dia. La generalizacion de la forma en -onar, abandonar, dab lo sens de deishar, n'a pas sancerament acaçat la forma antiga. Abandoar e abandonar n'estant generaument pas sinonims, la convivéncia deu doblon que's podó hèr locaument.  Abandoar que pòt  voler díser breçar, breçolar (Lavedan), soar las campanas a bran (Luishon) e  l'abandoadèr  qu'ei un apèr deu dalhaire a Gèdra. D'aqueras definicions, que podem dedusir qu'autes còps abandoar non significava deishar.  Que significava meslèu provocar un moviment continu d'oscillacion. En breçant lo nenet, en hèr soar las campanas com en dalhar, lo gascon qu'abandoava. Que supausi bandon que devè aver, en gascon d'autes còps,  lo sens de costat, d'estrem. En catalan, banda qu'a enqüèra aqueth sens, enter autes.

La mutation f>h qu'ei tanben anarquica en gascon, qu'ac sabem plan. Enqüèra que plan generau, ne concerneish pas tostemps los medishs mots pertot. Aufrir/auherir, huelha/fuelha, confóner-con.hóner, que trobam un chic de tot dab la f gascona. E enqüèra un còp, lo gascon  que sap aprofieitar d'aquera diversitat de formas tà i aportar nuanças de las subtilas.
Per exemple, au mot florir de l'occitan, lo gascon que hè correspóner lo doblon eslorir e florir. Eslorir e eslor qu'an plan totas las acceptations deus mots occitans corresponents florir e flor, mentre florir e flor qu'an prengut ua acceptacion mes restrictiva en çò nòste. La confitura guardada a temperatura ambienta en condicions non esterlas qu'ei rapidament guastada per l'eslor (e non pas flor en gascon d'uei), que's vad eslorida, e non pas florida, que s'esloreish, no's floreish pas.  De la pradèra au mes de mai, que's pòt díser indiferentament qu'ei eslorida o florida. Totun, l'usatge literari contemporanèu qu'a tendéncia d'emplegar flor e florir en aqueth cas. En gascon, un manuscrit eslorit n'ei pas necessàriament un manuscrit florit, ni  vice versa. Un manuscrit eslorit qu'ei un manuscrit minjat per l'eslor, mentre díser d'un manuscrit qu'ei florit, qu'aludeish a la qualitat deu contiengut.


Notaratz en passar que l'amudiment de la f deu grop fl (flor >lor, elor, eslor, flama>eslama) e de fr (fred> red notat hred , arred notat ahred, erred notat ehred) en gascon non devó pas passar per ua etapa d'aspiracion de la f. Sajatz d'aspirar la f de flor  e compreneratz çò qui voi díser. Mès aquò qu'ei unha auta istuèra.

Tà clavar, que voi mentàver lo doblon blu e blau, tots dus derivats deu germanisme francic blao. Blau qu'ei la forma mes anciana, mentre blu qu'ei un gallicisme. Totun, aquiu tanben, blau e blu qu'an significacions ben distintas en gascon d'uei lo dia. Blu qu'ei la color, blau qu'ei lo mac. Aqueth blu que non t'està plan e aqueth blau que non t'està plan non vòlen pas díser çò parièr. L'adopcion de blu qu'a ua utilitat evidenta dens la lengua, n'i ei pas demorat ni per escàs ni tà har francés.


.

Guardar e güeitar...nham!

En gascon, guardar (var. güerdar) e güeitar (var. guaitar, argüeitar, aueitar...) que son chic o mic sinonims. Que pòden voler díser susvelhar, conservar e espiar. Los dus mots que son d'origina francica (germanica). Notatz que, tà díser espiar en occitan nongascon, qu'emplegan meslèu agachar. Aqueth mot qu'ei completament incomprehensible peus gasconofòn(e)s. Quin e voletz que poscam endevinar qu’agachar ei un variant “dialectau” de güeitar, qui vòu díser espiar?  

De tot biaish, la correspondéncia enter los mots gascons e los de l’occitan deus linguistas n’ei pas tostemps evidenta.

Que vse’n balhi dus exemples.

Quan ua regenta aranesa comanda aus sons escolans de guardar era pissarra, çò qui’us demanda qu’ei d’espiar lo tablèu e non pas de’u conservar. En aranés, com en hèra d’autes parlars gascons, guardar qu'ei lo mot corrent tà díser espiar. Lo mot aueitar (forma sudorientau de güeitar) que i ei coneishut tanben, totun n'ei pas d'us tan corrent en la val. Aueitar, e non pas espiar, qu'ei emplegat en sudorientau en concurréncia dab guardar. 

E quan Pèir Morà e ns'explica dens l'introduction deu son diccionari tot en gascon que pensava guaitar ua fluiditat lingüística en aplicant tau o tau règla, aquò non vòu pas díser que pensava contemplar la dita fluiditat, plan segur.

Se guardar e güeitar e son plan sinonims, totun que i a prioritats de significacion qui pòden variar segon los parlars. N'avem un beròi exemple dab guardar en aranés, mès cada parlar qu’a las soas preferéncias d'usatge. Alavetz, quinas e'n son las preferéncias en la koinè gascona (qui dic en men nhirgo : gascoinés) ?

Espiar que correspón plan a espiar en lengadocian e en catalan septentrionau, o sia agachar en la lengua occitana deus linguistas.

Quan l'espiar ei insistaire o a cercar detalhs, qu'emplegam mirar. Tanben que’ns miram quan e’ns contemplam en miralh. 

Las significacions mes correntas de guardar que son conservar, preservar com en las autas lenguas vesias. 

Lo sens mes corrent de güeitar qu'ei susvelhar (lo tropèth, los nens), hèr atencion, e qu'a tanben lo sens d’espiar a l’esconut. L'expression occitana mèfi! que pòt èster arrevirada en gascon per güeità't! var. guaita-te!! 

Qu’avem tanben aquera interjeccion au còp plan enigmatica e plan gascona : uèra!  ueratz! (o güèra! güeratz!) ! Qu’ei a díser: mira! miratz! Ueratz (güeratz) seguit per un mot que vòu tanben diser quaucòm com aquiu qu’avetz…: ueratz la nòvia  com e ditz la canta. L’etimologia d’aqueth uerar/güerar n’ei pas guaire clara. Lo Lespy-Raymond suggereish que posca venir de güerdar, variant de guardar. Non soi pas completament convençut per l’argument. O mes exactament, l’istuèra non deu pas èster tan simpla,  pr’amor de l’existéncia de las formas cortas uè, uatz (var. güè, güatz), de medish sens e qui s’emplegan de la medisha manèra que uèra, ueratz. Uè, uatz que son presentats peu Palay com de formas imperativas de véder. Qu’ei pòc credible, aquò, ça'm sembla.  Alavetz , que supausi lo gascon ancian qu'avèva un vèrbe  derivat de uelh, quauquarren com   *olhar/ *uelhar, (cf. cat. ullar, cast. ojear, gasc. ulhada, uelhada) tà díser espiar, mirar. Que’s devó morir,  acaçat e remplaçat  peu germanisme guardar. Totun, las formas de l'imperatiu de *olhar / *uelhar que's son fossilizadas dens aqueras interjeccions plan tipicas qui hèn que los gascons... e son tostemps gascons, diumedau!  Las formas cortas uè  e uatz  que poderén viéner  de *olhar e las largas: uèra, ueratz, de *uelhar. Las evolucions foneticas un pòc complicadas de cap tà uè, uèra e ueratz que podón èster facilitadas au còp per la desaparicion deu vèrbe corresponent e, efectivament, per atraccion de, o crotzament dab, las formas imperativas güèrda, guerdatz. Totun, que n’i manca la prumèra persona deu plurau en aquesta conjugason de l' imperatiu de *olhar/*uelhar! Be la devem trobar fossilizada dens l’expression nham! Nham qu'ei sinonim de vedem! (=vejam!). L'evolucion de  *olham  tà nham, aquiu, non pausa pas nat problèma fonetic, que crei. Los linguistas que'm corregiràn, senon. Uè, nham, uatz...Qu'an devut véder a passar sègles e sègles, aquestas formas verbaus deformadas peu briu deu temps!

En tot cas, jo que m'estau dab l'expression sud-orientau aueitar lèg (aver un lèd espiar) apresa de la lectura de las novèlas de l'escrivan d'expression coseranesa Joan Pau Ferré. Aqueth « aueitar lèg » que m’encanta.

Un shinhau de consideracion tà un shinhau.

Ja sabetz qu'en gascon avem mes d'ua expression tà díser un pòc: drin, un chic, un shinhau etc.  Que'm soi interessat a shinhau, en constatar qu' aqueth mot non sòrt de l'airau deu gascon orientau ( Coserans, Aran, Comenge e Quate Vaths, que crei) sonque... peu sud, per la cadena deus Pirenèus. Shinhau qu'ei la continuacion gascona deu mot aragonés sinyal. En aragonés, sinyal (mot masculin: o/el sinyal, e non pas femenin com en castelhan: la señal), que vòu díser la marca, la traça (per exemple la traça qui deisha ua bèstia en passar). Qu'a tanben lo sens, mes modèrn(e),  de senhau.

 L'expression un senyal que s'emplega tanben en Aragon tà díser un pòc  (o sia: ua traça), segon Coromines.

 Lo regent comengés Duplech, autor d'un lexic gascon (comengés) - francés adobat tà ensenhar lo francés aus sons escolans gasconofòn(e)s (editat en 1843), qu'arrevirava "chignaou" per ...nombril.  Lo melic qu'ei plan la marca o la traça deu cordon qui t'arreligava dab la mair, vertat? Qu'ei hòrt probable lo mot gascon shinhau qu'avèva a l'origina exactament la medisha significacion que l'aragonés sinyal, qu'ei a díser traça, marca. En gascon, lo mot qu'ei cadut completament en desús. Que demora, uei lo dia, sonque fossilizat en aquesta expression un shinhau.

En son obratge consacrat a l'aranés, Coromines que'ns precisa aquesta medisha expression s'arretròba conservada en daubuns parlars d'Itàlia, çò qui deisha pensar qu'en los Pirenèus, l'expression poiré remontar a la colonizacion romana a l'origina deu vascoroman.


PS: Puishqu'èm a parlar d'ua expression tipica deu gascon orientau, anatz escotar "Era votz dera Montanha", las emissions en gascon de Ràdio-Coserans, aquò que'vs cambiarà un shinhau de las vòstas emissions acostumèras. Que hèn gòi, los de Ràdio-Coserans.  Qu'an un parlar naturau dab l'accent deu país. Picatz aciu.

Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan

Nòstes amics los occitans - enfin, que volèvi díser los occitans-qui-parlan-l'occitan-segon-los-parlars-lengadocians, los lengadocians, qué- qu'an sòrta: qu'an per fin un diccionari ortografic, gramaticau e morfologic de la lor lengua (non m'agrada pas lo mot dialècte qui non correspón pas a la mea vision deu món). Aqueth obratge monumentau qu'ei estat apitat per dauna Josiana Ubaud.

Enquèra que la consultacion d'aqueth obratge e posca indusir pècas d'ortografia en gascon pr'amor de las particularitats deu lengadocian (prene per préner, chuc per suc/shuc, etc...), lo beròi òmi que i trobarà un gran interès en consultà'u, estosse gascon o non, lexicograf(e) o non. Totun, n'esperetz pas las indicas sus la significacion deus mots. Que'vs calerà acontentar de la lista, e punt. La rèsta serà per mes tard, supausi.

 Aqueth diccionari estant lengadocian, lo títol principau de l'obratge, Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan qu'ei pro inexacte e enganaire: qu'ei un diccionari d'UN occitan: lo lengadocian,  e non pas de l'occitan. Qu'ei ja enòrme, puish que contien haut o baish cent mila entradas (enfin, potenciaus, las entradas, que m'avetz comprés. Lo tribalh mes gran que demora tà hèr). En comparar ua lista lexicografica de mots gascons començant per la letra a dab la lista corresponenta de dauna Josiana, que hèi l'estima, a vista de nas, que i caleré hornir dilhèu vint o trenta mila entradas mes s'i volossem aplegar tots los mots deus dus maines lingüistics lengadocian e gascon. Non soi pas a parlar de doblons evidents com abadial / abadiau, segur, senon de mots com, per exemple: abaishalenga, abalot, abalotà's, abalut, abalutar, abambar, abanderar, abandoar, abarcalh, abarquèr, abarreis, abarrir, abarroar, abarrotar, abastoar,  etc, etc, e tots los sons derivats en -aire, -at, -ada, -adís-, -ader; etc, etc,  e ua montanha d'autes mots gascons qui son logicament tots absents d'aqueth diccionari.

 L'utilitat practica d'aqueth diccionari peus gasconofòn(e)s qu'ei particularament evidenta per çò qui tanh aus tèrmis scientifics e aus neologismes en generau. Totun, las entradas toponimicas que seràn mensh convienentas per duas arrasons. La prumèra qu'ei los toponims gascons n'i son pas tròp plan arrepresentats. Que n'i a, clar. Totun que n'i mancan quauques-uns qui m'aurén agradat d'i véder. Notatz plan que soi hòrt content d'i apréner que Palaiseau e's ditz Palaiseau e qu'Orsay s'arrevira per Orsay. Totun, que'm seré estat plan mes utile de saber, per exemple, quin e cau escríver "Pays de Buch" en la lengua pròpia d'aqueth país: País de Bug, Buig, Bush (non, pas lo Jòrdi, hilh de pica),  Buish, o Buch? En tot cas pas País de Buc com ac estó prepausat erronèament per l'equipa deu diccionari de Per Noste. La segonda rason: los noms de vila gascons, contràriament aus lemosins, que i pareishen en generau devath ua forma mes "lengadocianizada", perdon peu neologisme,  que non pas gascona : Sant Gaudenç, Sant Guironç i remplaçan Sent Gaudenç, Sent Guironç... La vila basca de Sent Sebastian, a l'edat miejana, que's disèva plan viele de Sent Sebastian (que non de Sant Sebastian), en bon gascon,  segon los archius guipuscoans de l'epòca (tots en gascon, per exemple, aqueth de 1304). Dens lo diccionari de dauna Josiana, Banhères de Luishon que vad Banhèras de Luishon. Aquò rai, los lengadocians qu'an perfeitament lo dret de "lengadocianizar" los toponim(e)s gascons e l'obratge qu'ei un diccionari de lengadocian. Totun, las formas pròpias deus lòcs gascons que i aurén podut èster ahijudas aquiu tanben, a costat de l'adaptacion lengadociana.

 Qu'èi avut lo plaser de constatar Maremne  que i ei estat correctament ortografiat dab ua e finau e non pas dab ua a. Qu'a deishat d'èster transsexuau, per fin. Òsca!  Totun, Coserans que s'i a perdut la s finau, malaja! Aquesta pèca que's tròba dejà dens lo diccionari de Per Noste. B'ei vertat lo mot Coserans que presenta un tracanard : la s finau no's pronóncia generaument pas en gascon contemporanèu! Coserans que's pronóncia popularament /Coserann/, mes soent que non pas /Coseranns/ ( /-ns/ com dens la forma plurau de joen: joens). Totun la s que demora tostemps notada, segon la tradicion e l'etimologia (Conserannes), qu'ei atau. Qu'ei un cas hòrt semblant au de tostemps qui, en gascon contemporanèu,  e's pronóncia /tostemm/, exactament com la forma verbau tostem!  (de tostar). Brembatz-vos de "Tostem, tostem, tostem, gascooooooons!"  qui ei la frasa consacrada en hèr las tostadas de l'esdejuar.

Dauna Josiana qu'ei mes arreputada per los sons tribalhs lexicografics e etnobotanics que non pas per la soa vision geopolitica. Que'u perdonaram donc de situar Betleèm en Jordània.

 Qu'èi avut ua gran suspresa en liéger que h n'ei jamés emplegat...(que citi:) "a l'iniciala en lengadocian, levats noms estrangièrs". Efectivament, n'èi pas trobat en aqueth diccionari toponim(e)s gascons com Hagetmau,  Sent Helix, Herran o La Hitèra...totun, dauna Josiana no'ns ditz pas quin e cau díser, en occitan, aqueths mots "estrangièrs". Qu'ac demandarèi au Yann Lafita, lol.

 En realitat, l'òbra qu'ei enòrma, que hè gòi e qu'a trobat la soa plaça dens la mea bibliotèca. L'unica causa que m'a reaument tahurquejat qu'ei la partida introductiva longassa, pesuga, e escriuta...en francés. Perqué en francés e non en lengua d'òc? L'autora l'agosse escriuta en occitan, e, perqué non, en la modalitat oficiau de l'occitan,  se non en nòste gascon, qu'auré evitat d'emplegar aqueth mot òrre de "francisme". Remplaçar "gallicisme" per "francisme" en francés, qu'ei com emplegar lo mot "condrechador" per "corrector" en occitan, enqüèra que l'autora hè ua distincion plan personau enter gallicisme e francisme. Tà hè'c brac e s'èi plan comprés, un "francisme", segon dauna Josiana, qu'ei un gallicisme qui l'autora tròba desagradable e inutile. Per exemple, blu o blue que't hè un gallicisme hòrt digne en italian o en anglés, mentre  en occitan, praubòt,  que cad dens la categoria maudita deus "francismes", qu'ei a díser, en nhirgo emplegat per l'autora, la deus gallicismes indignes e inacceptables. Totun blu en gascon n'ei pas briga arressentit com un gallicisme peus locutors, pas mes qu'en anglés o en italian. Au sègle 21, la filiacion de blu dab lo mot francés non sembla pas sautar a l'uelh deu pacan. Blu que hè plan partida deu lexic de la lengua occitana oficiau, qu'ensenhan lo mot en las escòlas aranesas. Escrivans de nòste com Lapassada, Manciet e hèra d'autes que l'emplegan. A mes, blu que i conviu hèra plan dab blau,  cadun dab ua significacion distinta de l'auta. Alavetz, non soi pas convençut que la lengua i ganharé en claretat e riquessa de nuanças dab la disparicion de blu au profieit de blau.  En tot cas, lo mot "francisme",  en lengua francesa, n'a pas briga la significacion qui'u prèsta l'autora. Per sòrta, aqueth mot  francisme non figura pas dens la lista deus mots occitans d'aqueth obratge. Totun, n'i son pas tanpòc los mots gallicisme e francesisme, e aquò b'ei pecat! Arrai! Qu'esperaram dab impaciéncia la segonda edicion ...o melhor enqüèra tà nosautes, la version gascona.

 Per quan un diccionari ortografic, gramaticau e morfologic deu gascon?  Ja seré òra, ja!

 Josiana Ubaud, Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan Dictionnaire orthographique, gramatical et morphologique de l'occitan. Casa editoriau "Trabucaires" (Canet de Rosselhon, 2011). En venta en totas las librerias deu país, e en las  librerias granas de venta  online de França e d'Espanha.


PS1. Un legedor anonim que m'entressenha e que'm corrigeish sus la grafia de País de Buc dens un comentari ací-dejós. Mila excusas tà l'equipa deu diccionari de Per Noste. En tot cas, qu'ei pecat que lo mot  non sia dens la lista de dauna Josiana.
PS2 (escrit lo 24 de seteme). Un auta legedora, pas briga anonima aquera, e drin mosquilhosa, que m'enviè un mèl hòrt aimable, enqüèra qu'un shinhau gasconofòb(e), tà'm díser, enter autas causas, que lo mot gallicisme i èra plan en la soa lista. E que n'aprofieita tà m'ensenhar un mot qui'm sembla plan beròi: asenada. Totun, asenada, aquò n'ei pas gascon. Qu'èi cercat en tots los mens diccionaris gascons, n'apareish pas dens nat. Qu'endevini que serà ua especialitat culinària regionau,  ua sòrta de tapenada provençau de puç d'aso dab plantas mediterranèas. Enfin, qu'ac supausi. En tot cas, qu'èi verificat dens lo diccionari de madama Ubaud, lo mot asenada que i ei plan present e madama Ubaud que'u m'escrivó plan com cau. Well done, madama Ubaud! Mercès hèra per la vòsta contribucion ad aqueste blòg !

 PS3 (escrit lo 2 d'octobre). Dens un messatge deishat suu sit Gasconha.com, Domergue Sumien que i escriu: "... Lo centralisme francés que tua drin a drin las personalitats culturaus de las regions e deus parçans qui hèn l'arquitectura territoriau d'Occitània en generau e de Gasconha en particular. Lo País de Bug qu'ei un parçan hèra ancian. Qu'ei de dòu har de véder l'incultura e l'alienacion pregona deus nòstes elegits. "

La grafia "País de Bug" emplegada per Domergue Sumien que'm sembla la mes bona. Qu'ei compatibla dab las duas pronóncias conflictivas Bu(t)sh e Buc. Qu'ei susquetot la mes coherenta au còp dab lo gentilici bogés e dab l'etimologia deu mot Bug. Los Boii que son la nacion cèlta a l'origina deu País de Bug. La prumèra letra i deu mot boii que devèva èster un iòd, qu'ei a díser un glide, que non ua vocau. En latin, i que pòt servir tà notar j, Boii = Boji. Bojes (->bogés)  qu'ei la forma de l'accusatiu plurau de la declinason latina de Boius/Bojus.  De Boju(m) , o de Bojes, que devó venir lo nom deu País de  *Bog  (dab la g finau soant a sh o ch com dens passeg -de passejar -e com dens estug - de estujar. Aquera -g qu'ei l'equivalent grafic de -ig finau en catalan: puig cf. pujar , passeig etc, autes còps emplegat en bearnés tanben, cf. Beigbeder per Bèthvéder).  E puish *Bog que's vadó Bug, ua mutacion comparabla a la de potz tà putz, un trèit tipicament gascon, fin finala . Jan Lafitta qu' afirma, dab arguments solides, que la pronóncia deu mot ei plan bush despuish sègles. Que prepausa la grafia lafittana Bux (o sia Bush). Totun, que horneish lo mot qu'ei trobat grafiat Bug dens un manuscrit bearnés. B'ei clar que l'argument de Jan Lafitta non pleiteja guaire per la grafia Buc! La pronóncia buc /byk/ qui trobam dens lo diccionari de Mistral, que podó èster provocada per ua mala interpretacion de la grafia Bug deu manuscrit bearnés. La pronóncia bush que devó èster percebuda, a tòrt, com un gallicisme. E la faussa correccion buc que's podó espandir peu monde deu felibrige bogés pr'amor deu gran prestigi de Mistral.  Que's cau brembar deu felibre bogés Emilien Barreyre qui èra un contemporanèu e un gran admirador de Mistral. Que'ns deishó quauques poèmas escriuts en provençau, o mes exactament en pseudoprovençau, cas excepcionau en Gasconha, en demiei d'un pialat de poèmas en gascon.

Adonc, jo que m'estau dab lo País de Bug o lo Captalat de Bug, gentilici: bogés.

De crums, d'agrums e d'agrumes.

En gascon, agrum qu’ei un variant d'acrum, o sia lo crum (nubla negrosa). Agrum(e) dab lo sens de « massa, aglomerat » no’s ditz pasmés en gascon "generau". Totun, supausi que s'i devèva díser autes còps pr’amor a Luishon, qu’an guardat lo mot agrume qui vòu díser presa en massa. Auer bon agrume que i vòu díser aver bon apetís. Quant au gascon de Labrit, que s'i tròba lo vèrbe agrumelar qui a lo sens deu mot lengadocian agrumar (aglomerar).

Avalotar o abalotar, avesque o abesque.

Los catalans e los gascons non son pas tostemps d'acòrd sus quin e'us caleré ortografiar los mots qui an en comun. Un exemple qu'ei abalotar, que los catalans escriven dab ua v: avalotar. De la medisha manèra, abalòt en gascon qu'ei escrivut avalot en catalan. Abalotar, desconegut en lengadocian, que vieneré d'un vèrbe latin volutare (agitar?). En gascon, aqueth mot qu'ei meslèu emplegat de manèra pronominau: abalotà's. Lo sens gascon deu mot qu'ei pròishe deu catalan, totun dab nuanças. En aquesta darrèra lengua, avalotar que vòu díser hèr o provocar un "avalot", qu'ei a díser un aplec desordonat e tumultuós, ua agitacion populara. En gascon, abalotà's que vòu díser màve's tà aplegà's, tà atroperà's; la nocion de nombre i ei, totun la de horvari non necessàriament. Un abalòt que vòu díser, segon Palai, un atropadís, un rencontre de dus grops. Perqué ortografiar en gascon abalotar e non pas avalotar? Qu'ei la pronóncia qu'ac dicta. Dens la màger partida deu maine gascon, la v interiora qu'ei prononciada /u/ quan e's tròba enter duas vocaus. Òr abalotar que i ei pertot prononciat abalotar e pas jamés aualotar. Simple.

Un problèma que's pausa dab lo mot avesque qui n'ei pas jamés prononciat auesque enlòc. Aquí l'explicacion que n'ei tanben simpla: aqueth mot -deu grec latinizat episcopus-, n'ei pas d'origina gascona, qu'ei un manlhèu ancian deu francés, qui suplantè lo mot genuinament occitan bisbe (tanben d'episcopus). Lo cas d'avesque s'aparenta au de chivau (meslèu grafiat shivau en occitan oficiau), tanben d'origina non gascona. Lo mot genuinament gascon qu'ei cavath / cauath, enqüèra viu locaument mès pòc utilizat uei lo dia.

Aqueth pan qu'ei eth mès "vèth"

Ja sabetz qu'en gascon, que solem díser lo son v n'existeish pas, qu'ei remplaçat o per ua b o per un glide /w/ segon los cas e los parlars. Uei que vorrí precisar aquesta assercion n'ei pas vertaderament exacta. Que i a parlars gascons qui coneishen plan la v /v/. Que hèn excepcion, non son pas tròps, totun qu'existeishen. N'i a aumens dus: lo parlar de Harrèra en Varossa e lo parlar de Mairenha en Vath d'Oelh (Haut Comenge). En gascon de Harrèra, la b seguida per ua vocau que's hè v /v/ quan e's tròba darrèr ua vocau, ua diftong o ua s. Alavetz, desbrembar que s'i pronóncia deivrembar (dab /v/), ua cabana vesia que s'i ditz ua cavana vedia dab /v/ pertot, lo plurau de eth baston (prononciat eb baston com pertot) que hè ei (=es) vastons, la v deu mot vops dens la frasa (frase) "que son vops" que s'i pronóncia /b/ com en gascon estandard, totun dens las frasas qu'ei ua vop o que son eras vops, la v que soa plan /v/ e non /b/.

Lo gascon qu'ei tanben aquerò: lo parlar de Harrèra en Varossa.

Tà assabentà'vs mes suu gascon de Varossa, que podetz liéger lo glossari de Harrèra de Jean Soulé-Venture, pareishut en 1907, reeditat e anotat per Louis Rouch en 1924 (Aush).

Qu'arremercii Joan Pau Ferré per m'aver hèit passar aqueth obratge, enter autas causas.

mots, mots e enqüèra mots!

La prumèra etapa qu'ei d'establir ua lista de mots a partir deus diccionaris de referéncia: Palai, Per Noste. Puish la lista que serà completada per las dadas d'autes diccionaris e lexics, n'avem ua bona coleccion per çò qui tòca au gascon. Atau que poderam aver ua lista finau comparabla a la editada per Josiane Ubaud tau son diccionari ortografic de l'occitan.
Que soi a apréner tot plen de mots en hèr la sasida.
N'i a qui'm fascinan. Per exemple: adorgar. A l'origina, aqueth mot, compartit dab las lengas romanas ibericas (atorgar, otorgar) que volèva díser quaucòm com autrejar. Adorgar que vien supausadament d'un mot latin auctoricare mentre autrejar que vieneré meslèu d'auctoridiare. Segon los indics de Palai, lo sens primitiu d'adorgar (autrejar, concedir) qu'ei conservat en parlar lavedanés. Aulhors, ADORgar qu'a crotzat...Ador. Alavetz, adorgar qu'a prengut lo sens... d'adaigar! (en lengadocian: asagar, irrigar; en catalan: regar).

Pausa utila

Que soi estat embauchat per l'Eric Gonzalès entà participar a un tribalh collectiu de lexicografia gascona, prumèra etapa de cap tà un diccionari tot en gascon qui sia lo mes complet possible. Lo gran Pèir Morà (que'u dedicarí la plaça principau de la vila se pogossi)  que ns'a amuishat lo camin de seguir, que i vam.
Que cau arrestar la peleja ideologica esterila sus la classificacion deu gascon. N'ei pas la classificacion çò qui impòrta. Lo reng deu gascon n'a pas de depéner d'ua classificacion quina que sia. Prengam lo cas deu francés. Que lo francés sia considerat o non com un dialècte de la lengua d'oil o com ua lengua a despart, quina importància aquò pòt aver? Tot lo monde se'n fot!  Dab rason.

Hicar lo gascon a un medish nivèu que lo deu francés qu'ei l'objectiu.

N'i a qui disen lo gascon qu'ei ua lengua mòrta pr'amor que n'ei pas mes transmés. Jo que tròbi aqueth brave monde qu'entèrran lo gascon un pòc viste.   Que soi segur que moriram, eths com jo, abans que non pas lo gascon. E aquò n'ei pas ua rason entà díser qu'èm dejà mòrts. Non soi pas pressat. Lo gascon tanpòc.

En tot cas, botar la mia energia e lo men léser au servici de la lengua qu'ei quauquarren qui'm  platz. Que sajarèi de contunhar d' i botar quauques linhas, en aqueth blòg, totun que sapiatz que soi a tribalhar tà la collectivitat e aquò que's harà au despens deu blòg.

Adonc, dinc a las purmèras!

Ua gata e dus cans en vacanças

Es pas l'ora de s'anar passejar?

- Sèm plan, aquí, vertat?

- Òc, mas lo temps es pas genial.
- Un temps de can, qué!

Es pas l'ora de s'anar passejar?

Aíiiiiii! As pas lo dreit de sortir las grifas!!!!

E, vosautres! Ai trapada la cata!

Aquò vai, e?  Aquò vai?