Fonamentau.

 Que'm soi regalat en percórrer un "reprint" deu "recueil de textes de l'ancien dialecte gascon, d'après des documents antérieurs au XIV eme siècle, suivi d'un glossaire" peu gran Achille  Luchaire. Que'ns cau arregraciar  los Americans, e mes concretament Google, tàd aqueth esfòrç de reedicion d'obratges com aqueth, publicat a París en 1881. Per un petit detzenat d'euros, que't pòts arrecéber  aqueth obratge a casa, enviat directament deus Estats-Units.
E qu'ei mes qu'interessant, aqueth obratge. Achille Luchaire, alavetz professor a l'Universitat de Bordèu, qu'èra rigorós. Que respectava escrupulosament las grafias deus manuscrits estudiats, qui èran en generau fòrça mes coherentas e, tà'c diser brac, mensh cretinas, que la qui soi a emplegar. Per incredible qu'aquò posca semblar, que'ns cau plan arreconéisher qu'avem arregressat en ahèrs de grafia per arrepòrt a l'edat mejana. Los linguistas de l'epòca qu'èran probablament mensh deformats que non pas los d'uei lo dia. O dilhèu que n'avèvan pas nat linguista tà deformar la grafia, qui sap?
En tot cas, que i trobaratz tèxtes deus ancians en gascon, classificats per regions dialectaus. Los mes ancians, deu sègle XI, qu'èran meslèu latins dab mots gascons incorporats. Los mes recents que son deu sègle XIII.  Que i poderatz constatar que mantuns trèits dialectaus qui diferéncian las varietats granas deu gascon qu'èran dejà presents en la lengua medievau. E que poderatz notar causas de las interessantas com lo caractèr epicèn deus adjectius s'acabant dab -au (per exemple, via comunau e non pas via comunala),  e aquò en totas las varietats deu gascon,  de Bordèu dinc aus Pirenèus, o avesque plan escriut abesque en totas las occuréncias (lhevada ua soleta: auesque, sus un cinquantenat, a vista de nas), etc, etc.
Que cau tornar taus fonamentaus. Aqueth obratge que'n hè partida.

L'occitan segon los parlars lengadocians

L'occitan segon los parlars lengadocians qu'ei plan ua lengua, segon çò qu'arressenti. Aquera opinion que m'ei con·hortada peu títou causit per l'excellenta Josiana Ubaud entà lo son diccionari ortografic, gramaticau e morfologic de l'occitan. Aqueth diccionari qu'ei ua pròva mes la distincion enter lengua occitana e dialècte lengadocian n'a pas nat sens dens la realitat. Alavetz, n'ajatz cap de dobte, l'occitan segon los parlars gascons  qu'ei plan ua lengua tanben, autant com l'occitan segon los parlars lengadocians. E que jo sàpii, lo gascon n'ei pas lo medish occitan que l'occitan segon los parlars lengadocians. Estosse vertat lo contrari, tots los mots deu gascon que serén estats presents dens lo diccionari occitan de Josiana Ubaud.  E lo gascon que seré doncas... lengadocian, que non gascon.

 La lengua gascona qu'a de definí's a partir deus parlars gascons, e non pas a partir de parlars qui no'n son pas. Qu'ei ua evidéncia, aquò. Totun, n'i a, enqüèra au sègle 21, qui non vòlen tostemps pas plegar-s'i. Ailàs, la vergonha que continua.

Lo banjo de retorn en Africa dab Béla Fleck

Dens lo messatge passat, que sajèi d'amuishar la relacion pregona qui liga lo banjo american dab instruments africans com l'akonting. Dens las annadas 30, qu'estó inventada ua tecnica navèra deu jòc deu banjo de 5 còrdas, dita three finger picking e utilizada peus musicaires deu genre bluegrass. En aquesta tecnica,las còrdas e son puntejadas com tà ua guitarra, dab lo poç e dus autes dits equipats d'onglets, e non pas tustadas dab lo dessús deus dits. Lo ligam dab la tradicion africana qu'estó copat aquiu. Béla Fleck qu'ei un banjohaire versatiu e dotat, cinquantenari, d'origina new-yorquesa. A mes d'èster un musician deu bluegrass, qu'a tastat de tots los genres, deu tradicionau tau classic en passar peu jazz. Qu'ei reputat per la soa capacitat d'improvizacion. Que voló arretrobar lo ligam deu banjo dab Mair Africa, en viatjar peu continent negre.
Que'n tirè un excellent documentari, don e'vs prepausi lo "trailer" e dus extrèits, d'espiar meslèu de matin se voletz aprofieitar d'ua fluiditat mes bona.

De l'akonting au banjo de cinc còrdas.

L'akonting (o ekonting) qu'ei un instrument de l'Africa occidentau (Casamança - Sud Senegau, Gambia) hèit d'ua calabassa curada recobèrta d'ua pèth tenuda de craba e hicada au cap d'un margue de husta. Qu'a  tres còrdas, duas  que serveishen tà la melodia mentre la tresau, mes aguda,  qu'ei ua cantarèla, ua sòrta de bordon agut tocat peu dit poç. La tecnica de jòc de la man dreta de l'akontingaire que s'arretròba dens lo jòc tradicionau deu banjo de cinc còrdas, aqueth jòc qu'ei dit peus americans "old-time", "frailing" o "clawhammer". Lo banjo qu'ei hòrt probablament ua evolucion americana de l'akonting, o un instrument semblant, aportat peus esclaus africans. Se comparatz lo jòc de l'akonting dab lo jòc tradicionau deu banjo de 5 còrdas (dens la segonda video, que i poderatz véder Adam Hurt a tocar lo banjo-calabassa - en anglés gourd banjo- qui ei un instrument intermediari enter l'akonting e lo banjo modèrne), que poderatz notar duas caracteristicas en comun. Prumèr, la cantarèla, tocada dab lo poç, que't balha ua nòta aguda constanta, drin com lo bordon d'ua cornamusa, totun aguda. E a despart deu poç, las còrdas que son tustadas dab lo dessús d'un solet (o a còps dus) dit(s). Lo dessús deu dit, que non lo devath com tà la guitarra, que serveish tà tustar la còrda dab l'ungla com a martèth. Aquesta tecnica africana de tocar l'instrument que s'ei conservada dab lo banjo american de cinc còrdas.

.

A l'origina, segon las illustracions deu sègle XIX,  los banjos que podèvan presentar un nombre variable de còrdas, cinc, sièis, sèt, o mei,  dab tostemps la cantarela (la còrda qui non va pas dinc au cap deu margue) que trobam dejà sus l'akonting.

 L'evolucion de l'akonting, o un instrument pròche, de cap tau banjo de 5 còrdas d'uei que's debanè dens las montanhas deus Apalaches. Lo banjo que serviva tà jogà'i aires de dançar en duo dab lo vriulon. L'instrument african que degó adaptà's au repertòri american d'origina britanica. Totun, la tecnica africana de tocar las còrdas que s'i ei conservada, a despieit de las diferéncias ritmicas e modaus enter las duas culturas.



Lo banjohaire qu'èra plan soent eth medish vriulonaire e vice-versa. Lo vriulonaire qui vedem a jogar dens la video qui segueish qu'ei Brad Leftwich, autor d'un metòde de banjo d'estile clawhammer tradicionau deu son  comtat de Round Peak, dens los Apalaches de la Carolina deu Nòrd, mentre lo banjohaire qu'ei Ken Perlman, tanben hèra conegut.


 Dinc a la fin de las annadas 1860, lo margue deu banjo n'avèva pas nat "fret" (los "frets" que son las barretas qui separan las nòtas suu margue) e las còrdas èran de budèth. Enqüèra uei lo dia la version shens fret e dab còrdas de nilon, afinadas en acòrd de la en lòc de sòl, qu'ei plan populara tà acompanhar lo vriulon en mes d'un lòc deus Apalaches, e particularament en comtat de Round Peak,  NC, dejà mentavut). L'abséncia de "fret" que facilita los "slides" (glissandos) comuns au jòc deu banjo e au deu vriulon. La version modèrna deu banjo n'a urosament pas completament acaçada la version anciana, shens fret, deu banjo. E las graulhas be se'n tròban plan urosas!

 


Uei lo dia, los fabricants de banjo de 5 còrdas que't tornan prepausar modèles deus "fretless" a mes deus banjos "normaus", dens los catalògs.

Galician, Garèc o Galèc?

Deu temps de la conquista romana, ua etnia cèlta deu nòrd-oèst de la peninsula iberica qu'èran los gallaeci  qui's van balhar lo nom tà la Galícia actuau. De gallaecus, o meslèu gallaecu(m), que proviengón los mots gallego, gallec e galèc, respectivament en castelhan, en catalan e en occitan non-gascon, tà designar los abitants de Galícia. Que cau notar, totun, qu'en gascon gallaecum non pòt balhar auta causa que garèc e en nat cas galèc. L'auta solucion qu'ei la prepausada per Pèir Morà dens lo diccionari Tot En Gascon, en hèr derivar un substantiu a partir de Galícia: galician com ac hèn lo francés (galicien, Galicien), l'italian (galiziano),  l'anglés (galician, Galician), l'aleman(d) (galicisch, Galicier), etc. La solucion galician de Pèir Morà que presenta l'avantatge d'èster acceptabla per totas las varietats occitanas e non pas sonque peu gascon.

Gascon, un mot desconegut

Avetz remarcat que lo mot gascon non existeish dens lo diccionari occitan (lengadocian) d'Alibèrt? I trobaratz plan lengadocian (segur),  provençal, limosin, auvernhàs...totun, gascon, que nani!  Bon, n'i ei pas tanpòc lo mot gasconada, s'aquò vos pòt consolar.

2- Conjugasons gasconas: cantar au present e au passat de l'indicatiu

En un comentari deu messatge passat, un legedor anonim que'ns hasó ua arremarca importanta sus un punt qui m'avèvi desbrombat de mencionar a prepaus de la conjugason de cantar au present de l'indicatiu e deu subjontiu: l'accentuacion particulara en gascon occidentau. Aquera caracteristica,  ja que probablament generau en las Lanas, qu'ei comunament ignorada en las gramaticas gasconas. A mes, la gramatica de Birabent e Salles-Loustau que s'engana sus l'accentuacion deu subjontiu occidentau en -i. Que't balha cantim e cantitz en lòc de càntim e càntitz.

Ja escrivoi lo patron generau de cantar au present de l'indicatiu qu'èra com segueish:
1- canti
2- cantas
3- canta
4- cantam
5- cantatz
6- cantan.

En gascon OCCIDENTAU, la tendéncia generau qu'ei meslèu aquesta:
PRESENT de l'indicatiu
1- canti
2- cantas (= cantes)
3- canta (= cante)
4- càntam (=càntem)
5- càntatz (=càntetz)
6- cantan (= canten)

Aqueth patron deu present de l'indicatiu que permet ua diferenciacion clara enter lo temps deu present e lo temps deu passat segon lo patron de la lengua antiga, qui ei enqüèra plan conservat en occidentau.  Càntam e càntatz que son atau plan diferenciats deus temps deu passat: cantam, cantatz. Ua auta solucion qu'estó l'invencion de cantèm-cantètz peus temps deu passat, qui va perméter atau la conservacion de cantam e cantatz au present.

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu (gascon occidentau, septentrionau a despart. Que cau tanben soslinhar lo preterit non s'emplega pas en gascon baionés):
1- cantài o cantèi, cantài qu'ei la forma mes anciana, enqüèra plan viva locaument uei lo dia.
2- cantàs
3- cantà
4- cantam
5- cantatz
6- cantàn

Mes au nòrd, en septentrionau  (Medòc, Basadés, etc) e septentrionau de transicion (Lana Gran, etc), lo preterit que i ei ja deu tip occitan stricto sensu:
1- cantèri
2- cantères
3- cantèt
4- cantèrem
5- cantèretz
6- cantèren


Los gascons ORIENTAU CENTRAU (Armanhac, etc) E ORIENTAU MERIDIONAU (partida deu Bearn, Bigòrra, etc) qu'an balhat los patrons emplegats en aqueste blòg:

PRESENT de l'indicatiu
1- canti

2- cantas

3- canta

4- cantam

5- cantatz

6- cantan.

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu
1- cantèi
2-cantès
3-cantèc o cantè
4- cantèm
5-cantètz
6-cantèn

Notatz l'existéncia  de patrons intermediaris enter lo patron ancian deu preterit (en -à) e lo patron arreconstruit  mes recentament  (en è). Per exemple, lo preterit emplegat per Jan Gastellú-Sabalòt en lo son roman: Margarida, la hilha deu praube  qu'ei atau:
1-cantèi
2-cantès
3-cantà
4-cantèm
5-cantètz
6-cantàn

Simin Palai qu'emplegava indiferentament cantè e cantà, cantèn e cantàn.

Lo gascon ORIENTAU SUDORIENTAU (Comenge, Aran, Coserans) qu'assegura ua transicion de cap tà l'occitan stricto sensu. Que s'i pèrden quauques caracteristicas gasconas com la formacion vasco-romanica de l'imperfèit deus vèrbes deus dusau e tresau grops (ex. sentia o sentià en loc de sentiua - sentiva).  Sonque en haut-aranés, modalitat de transicion de cap tau catalan ribargoçanopalharés qui forma los imperfèits a la mòda vasco-romanica,  qu'arretrobam sentiva etc.

PRESENT de l'indicatiu (per Aran, cf lo messatge passat)
1-canti
2-cantas
3-canta
4-cantam
5-cantatz
6-cantan

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu (de tip occitano-roman o mixte).
1- cantè o cantèi o cantèri
2- cantès o cantères
3- cantèc
4- cantèrem
5- cantèretz
6- cantèren

De notar lo passat perifrastic construit dab l'auxiliar ANAR (va cantar = cantà, cantèc, cantè) qu'èra enqüèra viu en occidentau au sègle passat.

Qu'inviti los legedors gasconofòns a completar aqueth tablèu en enviar comentaris tà descríver lo biaish de conjugar deu son vilatge o deu son parçan. Totas las grafias que son benvengudas, plan segur.