dijous, 3 de novembre del 2011

2- Conjugasons gasconas: cantar au present e au passat de l'indicatiu

En un comentari deu messatge passat, un legedor anonim que'ns hasó ua arremarca importanta sus un punt qui m'avèvi desbrombat de mencionar a prepaus de la conjugason de cantar au present de l'indicatiu e deu subjontiu: l'accentuacion particulara en gascon occidentau. Aquera caracteristica,  ja que probablament generau en las Lanas, qu'ei comunament ignorada en las gramaticas gasconas. A mes, la gramatica de Birabent e Salles-Loustau que s'engana sus l'accentuacion deu subjontiu occidentau en -i. Que't balha cantim e cantitz en lòc de càntim e càntitz.

Ja escrivoi lo patron generau de cantar au present de l'indicatiu qu'èra com segueish:
1- canti
2- cantas
3- canta
4- cantam
5- cantatz
6- cantan.

En gascon OCCIDENTAU, la tendéncia generau qu'ei meslèu aquesta:
PRESENT de l'indicatiu
1- canti
2- cantas (= cantes)
3- canta (= cante)
4- càntam (=càntem)
5- càntatz (=càntetz)
6- cantan (= canten)

Aqueth patron deu present de l'indicatiu que permet ua diferenciacion clara enter lo temps deu present e lo temps deu passat segon lo patron de la lengua antiga, qui ei enqüèra plan conservat en occidentau.  Càntam e càntatz que son atau plan diferenciats deus temps deu passat: cantam, cantatz. Ua auta solucion qu'estó l'invencion de cantèm-cantètz peus temps deu passat, qui va perméter atau la conservacion de cantam e cantatz au present.

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu (gascon occidentau, septentrionau a despart. Que cau tanben soslinhar lo preterit non s'emplega pas en gascon baionés):
1- cantài o cantèi, cantài qu'ei la forma mes anciana, enqüèra plan viva locaument uei lo dia.
2- cantàs
3- cantà
4- cantam
5- cantatz
6- cantàn

Mes au nòrd, en septentrionau  (Medòc, Basadés, etc) e septentrionau de transicion (Lana Gran, etc), lo preterit que i ei ja deu tip occitan stricto sensu:
1- cantèri
2- cantères
3- cantèt
4- cantèrem
5- cantèretz
6- cantèren


Los gascons ORIENTAU CENTRAU (Armanhac, etc) E ORIENTAU MERIDIONAU (partida deu Bearn, Bigòrra, etc) qu'an balhat los patrons emplegats en aqueste blòg:

PRESENT de l'indicatiu
1- canti
2- cantas
3- canta
4- cantam
5- cantatz
6- cantan.


PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu
1- cantèi
2-cantès
3-cantèc o cantè
4- cantèm
5-cantètz
6-cantèn

Notatz l'existéncia  de patrons intermediaris enter lo patron ancian deu preterit (en -à) e lo patron arreconstruit  mes recentament  (en è). Per exemple, lo preterit emplegat per Jan Gastellú-Sabalòt en lo son roman: Margarida, la hilha deu praube  qu'ei atau:
1-cantèi
2-cantès
3-cantà
4-cantèm
5-cantètz
6-cantàn

Simin Palai qu'emplegava indiferentament cantè e cantà, cantèn e cantàn.

Lo gascon ORIENTAU SUDORIENTAU (Comenge, Aran, Coserans) qu'assegura ua transicion de cap tà l'occitan stricto sensu. Que s'i pèrden quauques caracteristicas gasconas com la formacion vasco-romanica de l'imperfèit deus vèrbes deus dusau e tresau grops (ex. sentia o sentià en loc de sentiua - sentiva).  Sonque en haut-aranés, modalitat de transicion de cap tau catalan ribargoçanopalharés qui forma los imperfèits a la mòda vasco-romanica,  qu'arretrobam sentiva etc.

PRESENT de l'indicatiu (per Aran, cf lo messatge passat)
1-canti
2-cantas
3-canta
4-cantam
5-cantatz
6-cantan

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu (de tip occitano-roman o mixte).
1- cantè o cantèi o cantèri
2- cantès o cantères
3- cantèc
4- cantèrem
5- cantèretz
6- cantèren

De notar lo passat perifrastic construit dab l'auxiliar ANAR (va cantar = cantà, cantèc, cantè) qu'èra enqüèra viu en occidentau au sègle passat.

Qu'inviti los legedors gasconofòns a completar aqueth tablèu en enviar comentaris tà descríver lo biaish de conjugar deu son vilatge o deu son parçan. Totas las grafias que son benvengudas, plan segur.

3 comentaris:

Anònim ha dit...

Bonjour,

Ce ne sont pas seulement les verbes du premier groupe qui connaissent cette accentuation rhizotonique à l'IP et au SP mais bien tous les verbes de toutes les classes.

Que védem
Que védetz

Que védim
Que véditz

Que vedóssim
Que vedóssitz

etc...

Une autre particularité du gascon occidental est d'avoir conservé intacts les IIMP "brefs" des verbes en -ER alors que, en Gascogne orientale, ils se sont alignés sur la conjugaison des verbes en -AR et -IR

Que vedí
Que vedès
Que vedè
Que vedè
Que vedèm
Que vedètz
Que vedèn

Ces formes "brèves" sont attestées bien plus à l'Est jusqu'à une époque assez récente, XVIe ou XVIIe siècle. On a donc trois espaces: celui qui a carrément adopté les solutions languedociennes (Couserans). Un espace intermédiaire entre orient et occident (Est du Gers, Comminges, Est des Hautes Pyrénées). L'occident gascon (Sud Gironde, Landes, Ouest Gers et Pyrénées Atlantiques, grosso-modo.
L'ouest gascon, surtout dans les Landes, a également conservé le vieux prétérit en -A, comme vous le faites remarquer. En matière phonétique, lexicale, syntaxique et verbale, on assiste donc à une "occitanisation" progressive des dialectes gascons périphériques, qui devaient être bien plus proches du canon gascon.
On peut notamment citer les traces toponymiques de traits gascons aujourd'hui disparus dans des zones très septentrionales et orientales. La toponymie conserve assez fidèlement les formes de langue les plus anciennes, bien plus que les hommes.
Nous pouvons alors supposer que le gascon était bien plus unitaire et bien plus violemment opposé à ses voisins que, par commodité, on appelle "occitans". Donc, une espèce de dégasconnisation progressive qui a, pour des raisons d'éloignement géographique, culturel, politique, moins touché les dialectes occidentaux.
Le concept de gascon occidental/gascon oriental me semble bien plus pertinent que celui de "gascon pyrénéen". Le seul particularisme pyrénéen est l'emploi d'un article spécifique mais cela ne suffit pas à transcender la partition est-ouest, lingüistiquement bien plus signifiante. L'ouest gascon est, à bien des égards, une zone très conservatrice, au moins autant que les vallées des Pyrénées. En cela, le gascon noir est d'un grand intérêt aussi bien en synchronie qu'en diachronie. Une espèce de dialecte extrême, possible survivance d'une langue qui occupait jadis un territoire bien plus vaste. On remarquera que ledit gascon noir recouvre à peu-près exactement l'ancien territoire des Tarbelles. Je n'en tirerai bien entendu aucune conclusion aussi hâtive que facile et glissante mais c'est à méditer. La situation gasconne est une espèce de calque, mutatis mutandi, de la situation catalane.

Amitiés

Anònim ha dit...

Encore moi. Pour être tout à fait honnête, je dois préciser que mes sources sont les travaux de MM. Allières, Séguy, Ravier, Fossat, Lalanne et Lartigue. Je n'ai donc rien inventé.

Anònim ha dit...

Adishatz tots

Acabada la batèsta qu'arribi, mes que s'escad atau. Mieja òra a que demandèi au pair qui conjuguèva au PI5 "voler", "cantar", etc.
Per tant que s'ac brembi (ne viu pas mei a Dacs senon a Tahiti !), que'm balhè (vocala màger accentuada) :
AR - cÀntam
IR - drÓmem (mes partEm)
ER - volEm, podEm, vedEm… mes dÍsem (? - n’èra pas hòrt lar se l’accentuava « rizo » o « a-rizo »…) e lhèu conÉishem (?)…
Precisem que s'ageish sovent de la conjugason shalossenca, e Shalòssa qu'espia de las duas parts (Lanas e Bearn); atau que's pòt que i agi monde qui emplegan las duas fòrmas.
Que’vs conti tot aquò pr’amor que’m demandi se i auré mejan de trobar las isoglòssas d’aquestas conjugasons, autament que dens l’ALG (de non pas trobar, e/o hòra crompa, e’u trobèssi).
Que m’agraderé hòrt de trobar las conjugasons emplegadas enter, chic o mic, Dacs e Ortès; mes ne’m vaga pas de har ua enquèsta de terrenh pr’amor que soi blocat a Engolèsma…

Hètz beròi !
Joan-Ives Gaubèrt