Hens, lahens, laguens, dens, etc.

Uei que m’èi pausat la question de l’origina deu mot hens, sinonime de dens. Quina n’ei l’etimologia  e d’on vien aquera h iniciau ?

Que cau remontar a l’advèrbe latin ĭntus qui significa dedens, a l’interior. Aqueth advèrbe latin que balhè lo mot ens en gascon, ins en occitan non gascon e en catalan,  ans en francés. En occitanoromance,  ens o ins que i èra generaument  emplegat com a locucion adverbiau, on i anava  precedit de la (grafiat là en catalan).

Per exemple, en catalan :

Hauia ja bé là ins hòmens de peu (Jaume I, Cròn. 84.)  (Ja i avè plan deguens "òmis de pè" -i.e. fantassins). (cf. Alcover, entrada ins).

Aquera locucion adverbiau la ins, uei lo dia extinta en catalan e en occitan non gascon, qu’ei demorada plan viva en gascon jos las fòrmas la-hens e laguens. La a tonica de la davant la e de ens qu’a indusit la présencia d’ua consonanta  fonica (h o g) tà copar l’iat: *La- ens > la-hens e laguens.

De la-hens que vien la fòrma contemporanèa hens (dab la h iniciau) deu mot. Qu’observam çò de medish dab aut : la-aut > la-haut>haut. En gascon ancian (anterior au sègle 15), sonque la fòrma etimologica aut que i ei documentada, çò qui invalida l'afirmacion tant de còps borrida e arreborrida d'ua origina germanica tà l'aparicion de la h deu mot haut, en tot cas en gascon (cf. l'expression anciana  la sus aut  qui trobam en manuscripts deu sègle 13). D'autes exemples de h fonica (non etimologica) a l'inici d'un mot que'nse son balhats per Guilhem Sallusti deu Bartàs (clara hauba) e per Arnaudin (hentrar). 

L’atraccion de l’aspiracion a l’inici d’ua monosillaba au contacte d’ua a tonica qu’apareish recipròca, qu'ei a diser la h iniciau d'un mot monosillabic qu'atira sovent ua a qui joga lo ròtle d'a prostetica. Qu'ac observam,per exemple, dab la locucion adverbiau tipicament gascona la-hons (emplegat per au hons).  De manèira semblanta que’s pòt explicar l’inversion de genre qu’observam dab los possessius  seguits deu mot hilh. En efèit, en gascon que's disen frequentament ma hilh, sa hilh (totun hilh men), meilèu que non mon / son hilh.  E, com a consequéncia probabla d’aquera expression ma / sa hilh, que’s pòden díser tanben ma / sa pair e, simetricament, mon / son mair (cf. Palay). Un fenomèn semblant d’ "inversion generica" que s’arretròba colloquiaument en catalan balear (qui presenta mei d’un gasconisme): sa pare ( lit. en gascon « la « pair, cf. gasc. sa pair), es /so mare , (lit. « lo » mair, cf. gasc. son mair), tanben  dab los mots balears d’ahur, e probablament d'origina, plan gascons: pai e mai (cf. la frasa hicada per Alcover a l'entrada mai : ara vendrà es mai =en gasc. lit. adara que vienerà "lo" mair). Qu'ei de notar lo balear qu'a tanben los mots papai  e mamai com en (e, probable, deu) gascon. 

En tot cas, lo mot gascon hens que vien deu mot latin ĭntus, mentre lo mot dens, com lo mot dins en las duas autas lengas occitanoromanicas e dans en francés, que vienen tots de la locucion latina « de ĭntus ». En catalan e en occitan non gascon, lo mot ins qu’ei cadut en desús, atau com ans en francés. Per contra, en gascon lo mot corresponent hens que i ei plan corrent. Qu'ei de notar la fòrma etimologica ens, meilèu dialectau e per rara qui sia, qu’ei enqüèra emplegada. Miquèu de Camelat non trantalha en har-la servir  quan e'u hè besonh tà poder hargar un alexandrin:

Quan n’ei que gèrba a noste, ens la lèit qu’ei aquiu (Belina).

 En gascon contemporanèu, las locucions adverbiaus  lahens e laguens, a mei de l’(ex-)advèrbi hens, que sòlen estar emplegadas com a preposicions sinonimas de dens. Aqueth usage, de tendéncia generau, n’ei pas sonque modèrne, aumens per çò qui tanh a la lenga escriuta. Se consultam lo lexic deu gascon medievau de Luchaire, sonque lo mot dens (o lo mot d’origina non gascona dins peus parlars d’influéncia tolosana) n' i ei trobat dab aqueth significat. Lo mot hens, grafiat fenz en la scripta juridica biarnesa, n’apareish pas sonque en manuscrits de l’epòca modèrna. Uei lo dia, hens qu’ei emplegat en concurréncia dab dens. Aqueth darrèr mot que’m sembla en via d’extincion, enqüèra qu'emplegat peus escrivans occitanistas tà copiar lo "dins" deu lengadocian.

.

En aranés, qui ei deu gascon sudorientau, dens que i ei completament extint, remplaçat per laguens (< la ens), d’emplec generalizat.

A l’occitano-catalan dedins que corresponen los mots gascons dedens, dehens e deguens, tots sinonimes de lahens, laguens.  Per contra, l’occitano-catalan dintre, a dintre (de las locucions latinas de intro, ad intro, cf. espanhòu dentro, adentro) n’an pas nat equivalent etimologic en gascon contemporanèu, qui jo sàpii.