Los idiomatismes que s'amagan en los arbos.

Ua dificultat qu'encontram com a estudiants de gascon,  jo com los auts, qu'ei la de saber respectar los idiomatismes. Tà parlar plan ua lenga, non sufeish pas d'apréner de cap lo diccionari e la gramatica. Que cau saber los idiomatismes. E que cau acceptar cambiar de lenga que significa plan sovent cambiar d'apreciacion e de vision deu monde. Tà illustrar lo men devís en tot continuar per la sendera traçada peu pòst passat, que vse'n prepausi un exemple concret. Que vedom los mots hens, dens, laguens etc qu'èran tots sinonimes enter si e qu'avèn eretat la significacion d' a l'interior (de) deu mot latin ǐntus, deu quau tots aqueths mots e derivavan. Adara, que's cau avisar que, còps que i a, la nocion de çò qui ei a l' interior o non, que pòt variar enter lo francés (o l'occitan non gascon) e lo gascon.

En francés o en occitan non gascon, per exemple, los animaus arboricòlas que viven "dans les arbres" o "dins los arbres".  En gascon, per contra, los ausèths e los monards que pòden abitar o víver en los arbos, totun non pòden pas víver dens los arbos. Que non son termits! Que's ved plan, aquiu, la nocion de çò d'interior per çò qui tanh aus arbos n'ei pas quauquarren de tant universau ni de tant evident! En catalan, los arboricòlas qu'abitan "als arbres" (locucion meilèu principatina) o "en els arbres" (en valencian), totun que non "*dins els arbres"!  Qu'ei tot parièr en gascon.

L'occitan non gascon qu'emplega en generau dins quan lo francés emplega dans. Qu'ei rarament lo cas en gascon dab hens, laguens etc.. Dens (o hens, laguens etc) que non s'emplega normaument sonque tà indicar ua situacion en un punt interior o non superficiau d'un espaci dat e plan limitat.  Dens que significa plan "a l'interior de". 

Comparatz, per exemple, las versions francesas e gasconas:

La femme entre dans le café sur l'aire d'autoroute.
Era hemna qu'entra en cafè sus eth airau d'autorota. (Terèsa Pambrun-Lavit: Sho!).
Notatz que l'article definit masculin eth n'ei pas exprimit darrèr de la preposicion en. En + eth   >en. La significacion d'a l'interior estant dejà contiengut en vèrbe entrar, l'emplec de dens o hens o laguens n'ei pas briga necessari aquiu.  Dab lo vèrbe entrar, lo gascon que pòt emplegar en o a, segon las varietats de la lenga, exactament com en catalan. Per exemple:
Puis elle entra dans les Galeries béarnaises.
Puish qu'entrè a las Galerias biarnesas (Albert Peyroutet: Miratges). 


Totun, l'emplec de hens / dens qu'ei autanplan possible dab entrar. 

Ils entrèrent dans la cour de la ferme et allèrent s'assoir sur le muret du puits.

Qu'entrèn hens la parguia e que s' anèn sèder suu muret deu putz. (Albert Peyroutet: Miratges)


Aquiu qu'avetz quauques exemples mei, qui dans o dins n'i ei pas arrevirat per dens , hens etc:


Dans un moment de mélancolie o de tranquillité, vous qui avez autour de la quarantaine,  vous êtes vous jamais arrêtés afin de...
En un moment d'adirèr o de tranquillitat, vosauts qui ètz peu torn de la quarantena, e v'ètz jamei estangats entà ...(Simin Palay: los tres gojats de Bordavielha).

Dans la dite assemblée il a été aussi rapporté par le dit sieur d'Audap comment, dans une assemblée des "jurats" du Vic d'en Bas...
En la dite assemblade es estat aussy rapportat per loudit sieur d'Audap quin, en une assemblade deus juratz deu Vic de Baix... (document de 1708 de Vic d'en Bas in Per malhs, sarròts e arrècs, une vallée pyrénéenne et sa langue, Recueil de textes de la vallée d'Aspe, J. Eygun. Col. Camins, Ed. Letras d'òc).

Les dialectes aquitains, apparentés au basque actuel, furent probablement parlés dans le triangle qui s'étend entre l'océan Atlantique, la Garonne et les Pyrénées.
Los dialèctes aquitans, tanhents deu basco de uei, qu'estón probable parlats en lo triangle dont s'espandeish entre la Mar Grana, Garona e Pirenèus. (Halip Lartiga: Gasconha, lenga e identitat).

 E, filha gloriosa de sa beutat, fasiá jogar dins la solelhada tot lo tresòr de sas pèrlas d’argent. (Max Roqueta, Tota la sabla de la mar). Ueratz! Com la sorelhada non constitueish pas briga un espaci limitat fisicament, l'expression "dens la sorelhada" n'ei pas corrècta en gascon. Dens que vòu tostemps díser  "a l'interior de", contràriament a dans en francés. "A l'interior de la sorelhada", aquò non vòu pas díser arren.  Lavetz, l'arrevirada gascona de la frasa de Roqueta que'n poderé estar com segueish: "E, hilha gloriosa de la soa beutat, que hasè jogar per la sorelhada tot lo tresòr de las soas pèrlas d'argent." En francés, "nous fouillons dans l'armoire" e "nous aimons nous promener  dans ces rues " mentre en gascon, "qu'èm a horucar per l'armari" e "que ns'agrada de'nse passejar per aqueras arruas". En contra de la preposicion dens/hens, qui n'indica sonque ua posicion interiora, laguens un espaci plan limitat, la preposicion  per qu'implica aquiu ua dinamica, un movement o ua difusion a travèrs un espaci qui sia limitat o non.  Qu'ei un aute exemple d'idiomatisme diferent en las duas lengas.

Qu'ei, en particular, lo non-respècte d'aqueths idiomatismes qui hè calamitosas las viradas automaticas.  Las errors idiomaticas - gallicismes plan sovent - que constitueishen ua hont de pècas dont un hèish e s'arretròban en aqueste blòg, que'n soi plan conscient e qu'assagi d'ac melhorar. E  com a exemple de çò qui non cau pas jamei har, que poderem mencionar la version dita gascona, en realitat d'estile " traduccion  google",  deu trocet de la Declaracion deus Drets de l'Òmi qui gausèn publicar hens articles de la viquipèdia consacrats a l'occitan (qu'ei estada corregida desempuish). Que i trobètz en particular l'expression "dens un esperit de..." Aquò qu'ei ua traduccion automatica d'un idiomatisme francés e lo resultat n'ei pas briga acceptader. Los idiomatismes, que'us caleré saber adaptar d'ua lenga tà l'auta, que non virà'us mot per mot.