A Cadaqués i enlloc més

A Cadaqués, s'espiatz las placas de senhalizacion, que i poderatz constatar glèisa que s'i ditz iglesi, que non esglesia com ac preten lo vòste diccionari occitan-catalan preferit. E se passatz per l’ostau qui hè d'escòla municipau d'educacion primària, que i poderatz léger que s’apèra "es papanell". Aqueth mot, n'ei pas briga utile de'n voler cercar la significacion en un diccionari quin que sia, no'u trobaratz pas en nat. Qu’ei un mot endemic de Cadaqués, ua paraula pròpia de l'idiòma cadaquesenc, simbèu de la revendicacion exprimida per cadaquesencs deu dret a har víver  e a transméter la lor modalitat pròpia deu catalan, a egalitat dab lo catalan principatin.

Ja sabetz lo vòste servidor qu'ei un enamorat deus mots. Adonc, que’m voloi enqueherir de la significacion d’aqueth papanell enigmatic . E tad aquò, qu'aví, tostemps disponibla e sorrisenta, la mia òsta cadaquesenca. La Marta, naturalista apassionada e fotografa de gran talent, qu'ac sabè tot deu massís deu Cap de Creus e qu'èra mei que contenta de poder compartir la soa sciéncia dab jo.  Quan e'u pausèi aquera question deus papanells, que'm va espiar dab un sorríser trufandèr e que'm va arrespóner d’aviada en son idiòma mairau. La Marta qu'èra com la màger partida deus cadaquesencs de soca en n'emplegar  quasi pas jamei  lo son idiòma pròpi per las carrèras, per paur a la reaccion tradicionaument despreciativa o trufandèra deus non-cadaquesencs de soca, qui i son majoritaris a l'estiu. En dehòra de l'ostau, que parlava quasi tostemps lo catalan principatin, sauv dab quauques personas. Totun, a casa, non, non parlava pas sonque en cadaquesenc.  "Mira, es papanells són uns insectes de l’ordre de ses ortòpters. Són insectes alats, amb ses potes de darrera adaptades per al salt, saps? (e dab un movement de la man e deus dits que't hè imaginar un sautaprat a sautar per èrbas). Molts són capaços de volar. Es papanells adults tenen entre, diguessim, tres i tretze centimetros de llargada. Ses cries s’assemblen a ses adults, però no tenen ales. " E jo que'u hèi : "Ah, llagostes, clar ! En catalan, lo mot llagosta non designa  pas sonque las langostas verdadèras mès tanben los sautaprats e criquets e autas "llagostes de camp". E jo de hornir, tà har lo saberut: Nosaltres, hem, nosatros en gascó les diuem "cigalas podanars" o siga cigales podadores. " Alavetz, ce’m hè, magnifica : Ix, nen, com parles tu, què raro! Doncs, no, sa vritat (la vertat): es papanells no son ni llagostes ni cigales, que són …papanells. 
A Cadaqués, que't balhan de "nen" e "nena", quin que sia lo ton atge. Aquò que't suspren a la debuta. E puish que t'i acostumas.

Lo mot cadaquesenc papanell que deriva a l'evidéncia de papallon, fòrma dialectau medievau  deu mot catalan papalló (parpalhòu). La confusion que deu venir de las alas coloradas deus petits criquets volaires deu genre Calliptamus,  hèra comuns per las tèrras caudas e sècas de l'Albèra (En la fòto: Calliptamus  italicus). Quan e's desplegan las alas e s'envòlan, que pòden efectivament estar con·honuts dab parpalhòus.


A Cadaqués, lo cadaquesenc qu'ei en situacion de diglossia per arrapòrt au catalan principatin. Com a conseqüéncia d'ua peticion popular(a) realizada en 1979,  la municipalitat  qu'emplega lo cadaquesenc en concurréncia dab lo principatin tà comunicar e reglamentar. Totun, la causida de la modalitat que depen de la tematica tractada.

Lo cadaquesenc qu'a las desinéncias en -i de la prumèra persona com lo rosselhonés e lo gascon: io me pensi que…, &nbspe qu'a conservat l'article salat (es,  sa deu latin ipse, ipsa etc). En gascon, l'article salat (so/sa) que i ei extint desempuish la fin deu sègle 19 o l'entrada deu sègle 20. Totun, que i ei conservat fossilizat en l'onomastica : Sacasa, Sacòsta, Sarrieu, Socasau, Somolon etc. L'article salat qu'ei quasi extint au Principat, lhevat Cadaqués. Totun, la toponimia principatina que'n testimònia de l'usatge passat. E, plan segur, qu'ei demorat plan viu a las islas balear(a)s. En cadaquesenc, que i a ua lista de cinc cents mots e locucions mei o mensh corrents qui son  desconeishuts o d'accepcion desconeishuda en estandard  principatin. Lo cadaquesenc qu'a evoluït de manèira distinta pr'amor lo vilatge qu'èra isolat de la rèsta de l'Empordan. Non i avè pas nada rota tà arribà'n acerà dinc a la prumèra partida deu  sègle 20, e quitament per la rota tota navèra qui pujava e baishava en tot quiraulejar com e podè a travèrs lo massís,  que calè sheis òras tà percórrer lo trentenat de quilomètres qui asseparàvan Cadaqués de Figueres. La comunicacion de Cadaqués dab la rèsta deu món que's hasè tradicionaument per la mar, que non per la tèrra. Cadaqués qu'èra com ua isla. L'idiòma cadaquesenc que s'exportè per via maritima deu temps de la reconquista, tà las islas balear(a)s e particularment tà Eivissa, on s'i arretròban un hèish de las caracteristicas deu cadaquesenc en catalan locau.


D'associacions de cadaquesencs que lutan tà preservar l'idiòma mairau e assegurà'n la promocion e la transmission a las navèras generacions. Non pòden pas compdar sus l'escòla, los regents non son pas deu borg e no'u saben pas. Mei mau, los petitons que i pòden estar corregits quan emplegan ua locucion plan cadaquesenca, çò qui no'us incita pas a emplegar l'idiòma mairau. Lo cadaquesenc qu'ei un idiòma discret, quasi esconut, e en perilh d'extincion. S'ei enqüèra plan viu, qu'ei  unicament gràcias au militantisme de cadaquesencs qui'u consideran, dab tota l'arrason,  com un patrimòni preciós eretat deus pairans, un senhau d'identitat deu borg,  qui cau preservar e valorizar. Qu'ac vòlen har a maudespieit  de la mala percepcion e deus prejutjats qui ne pòden aver catalans non-cadaquesencs (e, a còps, quauques cadaquesencs tanben).