Deus gasconismes en catalan e deus gascons en Catalonha.

La setmana passada, qu'avèvi mencionat l'emplec hèra localizat deu mot gascon cajòla en catalan segon l'Alcover-Moll:

CAJOLA f. 
|| 1. Forat o cavitat feta a la pedra (Ripoll, Borredà); cast. hueco. Encenen una llanterna que penja d'un broc plantat en una cajola de les pedres de la paret, S. Vilarrasa (Scriptorium, març 1924). 
|| 2. Cort de porcs (Les Garrigues).
    Etim.: del llatí *cavĕŏla, ‘enfony’.

Lo mot "cajòla", compartit dab lo basco,  qu'ei hòrt corrent en gascon. Non sembla pas present en occitan, en tot cas qu'ei desconeishut deu diccionari occitan d' Ubaud e deu de Mistral com deus diccionaris de catalan normatiu. Que'm sembla estar un gasconisme "pur e dur", un eretatge lingüistic de las ancianas comunautas gasconas e gascocatalanas en Catalonha.

Un aute mot gasconissime qu'ei jutipèri . A l'origina deu mot que i seré lo nom de Jupitèr segon ua tradicion gascona. Totun, aquesta ipotèsi etimologica  qu'ei fantasiosa, que resulta d'ua confusion a l'origina d'ua deformacion deu mot , com vs'ac vau explicar.

Se consultam Palay, que i podem véder duas entradas jupitèri. La prumèra que i admet un variant: jutipèri. Aqueth darrèra fòrma deu mot qu'ei de segur la mei anciana, l'originau, pr'amor que l'arretrobam esporadicament en rares parlars deu catalan septentrionau e de manèira plan mei generau  a l'aute estrem deu maine gascon-catalan, en las islas Balearas, dab ua significacion identica o plan similara a la deu mot gascon. Comparem las definicions balhadas per Palay dab las deu diccionari d'Alcover-Moll.

Palay ce ns'explica:

"Jupitèri, jutipèri; sm. Manigance à laquelle on a recours dans un cas embarassant, une extrémité ennuyante; simagrée.
Que se'n tire toustém dab quàuque jupitèri, il s'en tire toujours avec une manigance (Yan Palay); n'as pas besoungn de ha tan de jupitèris, il est inutile que tu fasses tant de gèstes, de simagrées, que tu jures tes grands dieux, etc…"

Adara vediam la definicion deu balearisme jutipiri (fòrma qu'a lo mot a Malhòrca e a Menòrca) o jutiperi (medisha fòrma deu mot qu'en gascon, a Eivissa) :

JUTIPIRI (mall., men.) i JUTIPERI (eiv.). m. 
|| 1. Gest estrany fet amb la cara o amb les mans o contorsionant el cos, per fer riure o per riure's d'algú; cast. mueca, visaje, escarnio. S'atlot de dins la cuina li fa jutipiris d'amagat i s'esclata de rialles, Rosselló Many. 146. 
|| 2. Gest estrany, que crida l'atenció i fa riure encara que no intencionadament; cast.mueca, visaje. Ara mateix vetx es penestatge an es cantó fent jutipiris mentres ella no cern de son cedàs, Roq. 22. 
|| 3. Persona que fa moltes contorsions o gestos estranys (Men.). «Aquest al·lot és un jutipiri!» (Ciutadella).
    Fon.: ʒutipíɾi (mall., men.); ʒutipέɾi (eiv.).
    Etim.: del llatí vituperium ‘insult’. Tal vegada en la modificació de l'element inicial ha influït el mot Iuppiter, però no creiem que aquest sigui precisament el mot fonamental originari, sinó un simple modificador analògic de vituperium (cf. Spitzer Kat. Etym. 29).

Dongas, l'etimologia deu mot qu'ei resolguda: latin vituperium, que non Jupitèr. Qu'ei probable aquera confusion dab lo nom de la divinitat romana qu'ei a l'origina deu variant jupitèri e de l'auta significacion deu mot qui non sembla valedera sonque a Lescar. Tornem-nse'n en çò de Palay:

"Jupitèri (Lescar): lieu haut, dangereux d'où on peut tomber, être précipité. Appliqué à une personne, a le sens d'aventureux et aussi d'espiègle. Qu'ère sus û jupitèri, il était sur un lieu très élevé; jupitèri de dròlle! Polisson!"

Dab aquera definicion de jupitèri  qu'arretrobam l'equacion lòc d'altitud =  precipici dejà mencionat entà galihòrça (cf. catalan gallorsa), deu quau lo jupitèri de Lescar ei haut o baish sinonime. L'origina etimologica deu mot de Lescar non deu  totun pas estar  diferenta de la deu mot gascon generau e balear, dab totun l'influx deu nom de Jupitèr assimilat au diable.

Jo que supausi lo mot balear jutiperi  qu'ei un gasconisme de mei, com ac son los autes mots o locucions balears pai (gasc. pair) , sa pare per es pare (tanben en gascon locau sa pair; cf. tanben lo mot coseranés enqüèra viu sapair per pair, construsit  dab agglutinacion de l'article salat femenin,  hens la locucion eth nòste sapair per eth nòste pair  segon ua comunicacion personau de l'amic Renaud Lassalle, collectaire per aqueths parçans deu gascon orientau), mai (gasc. mair), es mare (de la medisha faiçon,  en gascon locau:  son mair, probablament  d'autescòps "so mair" com "sa pair", "sa hilh", cf. ma hilh enqüèra viu. Jo que supausi l'aspiracion de la f iniciau qu'ei a l'origina deu cambi de genre de l'article dab hilh  per un fenomèn d'atraccion fonetica, e, consecutivament, dab pair e mair per mimetisme logic), papai, mamai, al·lot (gascon arlòt),  esbarrejar,  etc. Tant jutipèri   com esbarrejar que son mots deus plan gascons qui non trobam pas en lexic occitan  (en particular, absents deus diccionaris d'en Mistral e de na J. Ubaud). Quant au mot catalan arlot, dont lo mot balear al.lot ei un variant grafic e semantic, qu'ei un gasconisme clar, com ac èi dejà explicat en un article.


Ua simpla coincidéncia lexicau aleatòria enter gascon e balear qu'ei hòrt improbabla. Aquestas similituds que s'explican mei probablament per un apòrt important d'immigrants gascons - o deus lors descendants catalans de parlar gascocatalan-  en las Islas Balearas. Hèra locaument en la Catalonha septentrionau, a Ceret (Vallespir) e a Batet (Garrotxa), que i emplegan enqüèra l'expression fer jutiperis a algú qui significa balhar a quauquarrés lo mau de mar, l'enveja de vomir segon P. Verdaguer, Diccionari del rossellonès, Ed. 62. Aquesta definicion un chic estranha que ns'apareish hòrt mei clara dab lo testimoniatge deishat per un legedor catalan en un comentari signat "Lluís". Que'u citi: " A la meva família, de Batet, a la Garrotxa, es fa servir l'expressió "fer jutiperis a algú". Especialment als nens petits, aixecar-los enlaire i baixar-los sobtadament, cosa que els fa molta gràcia."  La mencion "a la meva famíla" qu'ei ambigüa, non sèi pas s'aquò sosentenerà l'expression qu'ei d'emplec estrictament familiau o se serà ua caracteristica mei generau deu parlar de Batet. En tot cas,  l'apòrt gascon au poblament de la Garròtxa qu'ei plan coneishut, que i ei plan testimoniat per l'onomastica locau. Que poish citar, per exemple, lo  lòc-dit Colònia de Llaudet, au ras d'Olot. Lo fondator de la dita colònia qu'èra un gascon de nom Laudet ( L'audèth).   Lo nom deu lòc-dit  "colònia de Llaudet" que parla clar:  qu'èra probablament un poblament gascon. Lo nom Llaudet  qu'ei estat transmetut dinc a uei lo dia jos aquesta forma catalanizada, com plan sovent dab los noms gascons de persona en Catalonha (Delseny = D' Alzenh, un vilatge deu Seronés, Caparà = Caperan etc).   Un aute exemple qu'ei lo linhatge olotin iperconeishut deus "Vaireda"  (= Veireda, vilatge de la vath d'Aura) etc.

Que cau raperar Espanha qu'estó durant sègles un lòc d'emigracion entaus gascons, aumensh a partir deu sègle 15, se non abans.  A la debuta deu sègle 17, la diaspora gascona que i èra dejà hòrt importanta. Segon l'estimacion deu caperan aragonés Marco de Guadalajara (1613), los gascons que representavan un quart de la populacion totau  deu règne d'Aragon ( Catalonha e las Balearas inclusas). Un estudi onomastic que demostra los "occitans", en realitat majoritariament gascons, èran particularament nombrós en la Catalonha pirenenca e lo piemont pirenenc gironés, (Garrotxa e Haut Empordan) e deu costat de Barcelona, dinc a representar 40 % deus poblants locaument (ved. aquiu per la bibliografia). Que hasèvan de mestièrs tot çò qui los espanhòus e trobavan indigne: pastors,  paisans, vailets...Sequenon, qu'èran artisans, comerçants, caperans... En archius episcopaus catalans,  que i trobam clams de part de parropians indignats pr'amor los curats que i predicavan en gascon e non en catalan.  Los gascons qu'èran tanben bandolèrs com ac rapèra justament Cervantes en son don Quishòt, on i ei testimoniat lo parlar ibrid gascocatalan deus bandolèrs qui acompanhavan l'arlant catalan Perot Rocaguinarda (Perot dit "el lladre").

 Lo pastoralisme en Catalonha qu'èra un monopòli deus gascons, dinc au punt qu'en nadalets barròcs catalans, gascon e pastor que i son mots sinonimes. Que s'i hèn exprimir los pastors deu nadalet en gascon o gascocatalan o simili-gascon e non en catalan. Que coneishem aumensh dus exemples d'aqueths nadalets, respèctivament  deus sègles 16 e 17. Lo mei ancian, compausat per Bartomeu Càrceres (probablament un valencian), qu'ei estat popularizat per Jordi Savall qui nse'n prepausa ua arrevirada en catalan en libiòt deu CD. Qu'ei significatiu la debuta de la canta qui  balha lo títolh au nadalet "tau garço, la durundena"…", ,  n'i ei pas estat briga comprenut peu traductor catalan. "Tau" qu'estó arrevirat en "tan", çò qui ei un bèth contrasens. Per "tau garço la durundena etc"jo que compreni:  Entau garçon, la breçairòla, etc". Lo mot gascon  "tà" qu'ei incomprensible per un catalan com per un occitan. Quant au tèma musicau de l'arrepic deu nadalet, qu'ei completament  identic a la prumèra frasa d'ua cançon de nau tradicionau de las Lanas, qui's dança en rondèu en cadena. Aquesta cançon,  plan coneishuda deus bohaires (que'n soi) que's ditz  A l'entorn de ma meison.  Aquiu qu'avetz la version deu nadalet deu sègle 16  interpretada per l'orfeon valencian Navarro Reverter, devath la direccion de Josep Lluís Valldecabres.



Que poderatz comparar l'aire de l'arrepic deu nadalet , qu'ei a diser lo de "tau garçó la durundena, tau Jesú, la durundó, tau hilló ("hilhon") la durundó"  dab l'aire de la partida A d'aquesta cançon de nau landesa ("A l'entorn de ma meison, nau arròsas e un boton) .  Que poderatz constatar que son perfèitament identics. Ua coincidéncia deguda au azard? N'i crei pas tròp.

L'aute manuscrit (tanben publicat per internet), deu sègle 17, qu'ei coneishut com a "col.loqui de dos pastors gascons en llengua gascona" segon las pròpias indicacions deu dit manuscrit qui ei conservat en la vila de Ripoll (capdulh d'un parçan  pirenenc on i ei estat recuelhut lo mot gascon "cajòla", ved. amont). Aquiu, la  lenga parlada peus pastors deu nadalet qu'ei aisidament identificabla: qu'ei de coseranés un shinhalon catalanizat.  En particular, que i podem léger lo gasconisme  "aquera, la h aspirada per f que i ei plan indicada, l'article qu'ei lo tolosan "le"  e la forma deus participis passats qu'acaban en --ig  /tʃ/  en lòc de "t", aqueste darrèr trèit qu'ei caracteristic deu comengés, parlars deu baish-Aran inclús, e deu coseranés. La prononciacion de la m finau de las fòrmas verbaus qu'ei notada per "n", çò qui permet de definir la lenga deus pastors d'aqueste nadalet com a coseranesa e non comengesa ni aranesa. Aquiu un estudi lingüistic que seré interessant entà poder determinar çò qui'n seré arcaïsme e  çò qui'n seré dialectalisme degut a l'influéncia deu catalan (per exemple, que i trobam paubre, lop, maizo e garço, que  non praube, lup, maizu e garçu...) . Entaus dus nadalets, que podem supausar los autors qu'èran de la comunautat gascocatalana. En tot cas, lo dusau que n'èra shens nat dobte.


L'apòrt linguistic de las comunautats gascocatalanas au catalan qu'ei hòrt significatiu. En catalan, que i trobam a còps mots gascons dab ua acceptacion desconeishuda en gascon d' uei lo dia. Las comunautats mixtas gascocatalanas, presentas en Catalonha durant sègles, qu'an hèit evoluar la lenga a la lor faiçon en desvolopant parlars ibrids en mitan non-gasconofòne, de mensh en mensh gascons e de mei en mei catalans, totun en conservant o adaptant mots e expressions gascons, sovent mau interpretats, mau comprés. Qu'ei significatiu que, tà diser "gojat",  lo catalan catalan qu'emplega nòi, deformacion deu mot gascon ninòi (nèci, inocent) (probablament popularament interpretat com a "nin nòi" en catalan) mentre lo catalan balear que hè servir un autre mot gascon: arlòt (en gascon: òmi aule, de mala vita). De la medisha faiçon, l'interjeccion gascona "Diu me dau!" qu'ei estada mau interpretada com a un enigmatic (totun  gramaticaument corrècte) "Deu n'hi do!" en catalan de Catalunya.  Un aute exemple contemporanèu d'ua frasa en parlar gascocatalan que ns'ei balhat per Mossen Alcover hens lo son diccionari catalan-valencian-balear "Ha vingut el meu frai" per  "Ha vingut el meu germà"  (cf. l'entrada "frai"). Alcover, qui ignorava lo gascon, n'a pas sabut identificar aqueste gasconisme ni nat aute. Que pensava frai que derivava de l'occitan fraire, error espandida en çò deus filològues espanhòus, repetida peu nòrd-catalan Pere Verdaguer en son diccionari de rosselhonés.


Tà consultar lo lexic de gasconismes catalans qui soi a preparar, clicatz acitau.

Perqué "lenga gascona" e non "occitan gascon" ni tanpòc "gascon"?

N’i a enqüera avut un qui m’a hèit ua crisi pr’amor de çò de « lenga gascona » qui i èi botat en frontispi deu blòg.  Lo gascon n’ei pas jamei estat ua lenga, que m’escriu lo brave pire, en occitan. Diu me dau ! E perqué e’m ditz aquò, a jo ? Quan òm escriu « lenga gascona », aquò non presupausa pas que lo gascon e sia-  o non - ua lenga distinta.  Qu'ac èi dejà escriut, que me’n contrafoti de la classificacion deu gascon com de la deu francés, de l'anglés ou deu panda gigant. Las classificacions no'm son pas pas briga utilas ni en la vita vitanta ni tà la mia vision deu món. No'n soi pas d'ahur classificaire, jo. Pas arren de dialècte, pas arren de patués en la mia tireta, jo que pensi que son nocions imaginadas per lingüistas tà  simplificà's los estudis quan n'ei pas un desir de substitucion lingüistica. Totun, la ierarquizacion deus parlars,  los uns que serén lengas mentre los autes que no'n serén, que pausa clarament un problèma filosofic e etic, a mei de l'inconsisténcia logica e e scientifica. La lenga mairau n'ei pas un diasistèma, qu'ei lo parlar de la mair, lo parlar qu'ei lenga.

En tot cas,  imaginatz qu’en plaça de hicar "lenga gascona", que i boti : "lenga romanica ": « Lo plaser de perpensar e d’escriver en lenga romanica». La frasa, per mensh precisa qu'estosse vaduda,  que'n seré totun autant corrècta, vertat ? A véder si un aute gus (o lo quite pire d’aqueste còp) e gausarà agredí'm en voler explicà’m que n’èi pas lo dret d’emplegar l’expression "lenga romanica", lo romanç n’ estant pas ua lenga…" Sénher, avètz emplegat l’expression lenga romanica, aquò es tras qu’escandalós,  avètz pas lo drèit d’escriure « lenga romanica» per çò qu’es provat scientificament que lo romanç es pas jamai estat una lenga. "
S’aquò non n'ei pas ua, de las asoadas…E quan "gascona" e "gascon" i remplaçarén "romanica" e "romanç",  enquèra mei, que tròbi jo. 

Dilhèu que’m cau precisar perqué emplegui l’expression « lenga gascona » aquiu. Com ac èi dejà escriut, n’i cau pas véder nada profession de fe classificaira quina que sia.  En realitat, n’èi pas trobada nada expression mei clara e mei neutrau.

« Occitan gascon »  qu’ei ua expression qui non m’agrada pas, pr’amor n’ei pas briga neutrau. Qu'a ua connotacion ideologicament partidària, e per conseqüéncia, que soa dogmatica e intoleranta. Qu’auloreja a dictatura de la pensada en voler impausar ua doctrina o un vejaire classificaire com s'estosse ua vertat scientifica o ua valor universau. Per respècte envèrs los qui son d'avís que l’occitan non pòt estar gascon e pr’amor deu men escepticisme en aqueste ahar, non l’emplegui pas jamei. 

E « gascon » en plaça de « lenga gascona » mei simplament ? En aqueste cas precís,  tanpòc, simplament  pr’amor la significacion deu mot "gascon" qu’ei ambigüa e emplegà’u ací que haré la mia frasa autanplan ambigüa. Ueratz la locucion « lo plaser de perpensar e d’escriver en gascon », que’s poderé enténer com « lo plaser de perpensar e d’escríver com a gascon », çò qui n’ei pas briga çò qui voi díser.

No'm demora pas sonque l’expression « lenga gascona », clara, neta e ideologicament neutrau.

Qu’espèri que’m deisharàn ua bèra pausa en patz arron aquestes explics.

Baran, Sela e l'Esperit deus Ancians (dusau edicion revisada e amplificada) - o: Perqué "selar" n'ei pas "celar".

Aqueste pòst qu'ei ua reedicion d'un article qui publiquèi en 2011. Que i èi hornit dus elements de mei, l'un sus los mots seju e asejar deus idiòmas cantabres non-"pasiegu", qui'm vien prumèr de la lectura d'un libi dont l'autor ei D. Miguel Ángel Revilla, hilh d'un vilatjòt montanhòu de la vath de Polaciones, en Cantàbria, e actuau president de la comunautat autonòma de Cantàbria. En aqueste libe (lo son prumèr "best-seller", ved. avath) , D.  M.Á. Revilla qu'emplega lo mot locau "asejar" (las gallinas) en plaça deu mot "aselar". Qu'èi tanben trobat aqueste mot "asejar" e lo substantiu "seju"  en consultar l'obratge de D. Francisco García González titolat "el dialecto Cabuérnigo (cuestiones de gramática y vocabulario)".  Aquesta tèsi doctorau, dirigida per Dr D. Emilio Alarcos Llorach, qu'estó defenuda peu praube F. García González a l' Universidat de Oviedo, en an universitari 1977-1978. Per sòrta, la casa editoriau Cantabria Tradicional que la reeditè recentament. L'aute element ahijut en aqueste article qu'ei la definicion deu "cortau" reportada hens l'obratge d'en Jean-Pierre Laurent consacrat au dialècte gascon d'Aulús. Que i tornarèi.

Que'm soi dongas interessat a duas familhas de mots gasconissimes probablament eretats de las culturas deus pastors qui vivèn en la cordilhèra pirenaïcocantabrica aus atges deu bronze e deu hèr, se nse'n hidem a las ipotèsis etimologicas deu praube Coromines. La prumèra qu'ei la de varan(d) qui grafiarèi arbitràriament dab ua b iniciau en aqueste pòst:  baran (baran, baram,  barana/baranda, baranar, baranejar, baranet, embaranar, embaranada, baranon etc).  L'auta qu'ei la d'asselar (sela, selat, selar, assela, asselada, asselar).

En gascon, lo mot baran, variant baram, escriut varan, varam en la grafia de Per Noste, barand per Chaplain (diccionari gascon-francés), varand per en Pèir Morà (diccionari tot en gascon) e per en Yan Lafitte (diccionari de Lespy), barann peu praube Joan Coromines (El parlar de la vall d'Aran),  que  designa ua causa circulara, un cerc, un  aròu (lo baran o baram de la lua).  Lo baran que devè aver ua dimension religiosa o en tot cas magica: que representa ua causa misteriosa, de l'aute món, deu món deus defunts. Que pòt aver un efèit positiu, lo de claror, de proteccion, o, au contrari, que pòt provocar causas de las dolentas en relacion dab la possession de l'esperit, la confusion, lo vertigi, la pèrta deus sens. Lo baram qu'ei ua forma de tesic, de preocupacion. Har baram que vòu diser desirar  en ne pèrder lo sens, voler a tota fòrça possedir quauquarren o quauqu'un. Baranejar que vòu díser har vòltas o pèrder l'equilibri, patir de vertigi. En Lomanha, que significa tanben lugrejar en parlar d'un astre.  En Haut Comenge, que vòu díser cerclar ua arròda d'un carro (Duplech).  

Lo mot baran qu’a ua forma femenina: la barana. Que designa alavetz la sòla d'ua arròda d'un carro (dab aqueth sens, lo mot qu'ei grafiat varana per Per Noste), la barrèra de husta qui barra lo passatge tà un camp o tà ua prada o que barra un sarralh. Dab aquesta darrèra acceptacion, lo mot qu'ei grafiat de manèra distinta: barana per Per Noste, en seguir atau l'usatge espanhòu e catalan. Un variant occitan de barana, baranda, qu’a tanben lo sens mes modèrne de balustrada, com barana en catalan..
Un baranet o ua baraneta  qu'ei ua persona arredoneta mentre un baranon qu'ei un cledon.

En basco labordan, biranda que vòu díser cerc, qu'ei lo medish mot que lo nòste baran. En basco "generau",  baranda qu'ei la nosta barana (esp. baranda, leng. baranda,  cat. barana).

Lo mot qu'ei d'origina preromana e indoeuropèa. Segon Coromines, las duas significacions de cerc e de barrèra de proteccion que s'arretròban ligats a l'etimon en divèrsas lengas indoeuropèas; varanda en lituanian que vòu díser  anèth, cerc. En mantuas lengas indianas varanda que vòu díser barrèra, abric. D'aqueth mot indian que'ns vengó lo mot veranda via l'anglés o lo portugués.

Lo baran e la barana que hèn pensar immancablament a ua construccion pastorau antiga: lo sel. Que s'agiva probablament de la medisha causa.

Los “seles” -mot d'un parlar cantabre- qu'èran de sarralhs circulars, las rèstas deus quaus e's pòden trobar peus Pirenèus e la cordilhèra cantabrica (Bascoat, Cantàbria, Astúrias) dab denominacions divèrsas mès la causa non càmbia pas guaire. Lo terrenh deu "sel" que's trobava generaument a l'estrem o au dehens d’un bòsc, au detriment deu quau aumensh ua partida de l’airau i èra obtenguda per abatuda. Atau, los constructors e utilizadors deu "sel" que podèvan aprofieitar de la husta com a materiau tà las construccions de las barrèras deu cortau (qu'ei a díser  las baranas), entà edificà'i la barraca deu pastor, e tanben com a combustible. Doncas, lo "sel" qu'èra de fèit un baran, que diserem un  "ring" en anglés. Antigament, au centre geometric de l’estructura circulara  que s’i trobava ua pèira senhadera, a partir de la quau e's podèva traçar la circomferéncia deu baran dab l'ajuda d'un cordèth. Au Bascoat, aquesta pèira centrau que's ditz austarri o austerritza o sia pèira de céner, lhèu las rèstas d'un ancian culte funerari. E efectivament, s'i podón trobar traças de céner en aumensh un cas. Aquesta descobèrta que permetó de datar l’estructura corresponenta per la tecnica deu C14, e qu'èra lo sègle 2 en aqueste cas. A mei, uèit pèiras perifericas i solen estar plaçadas de manèira geometrica, exactament sus la linha de la circomferéncia, shens que'n sàpiam l’arrason, simbolica, religiosa o auta. Aquera costuma que poderé remontar tà la cultura deus megalits (ved. l'article de Luis Mari Zaldua Exabe, en basco), cultura estreitament ligada au pastoralisme, pr’amor estructuras semblantas e hèra mes antigas qu’estón descobèrtas en Bretanha e hens las Illas Britanicas. Au País Basco, qu’èra totaument prohibit de desplaçar las pèiras d’un "sel". La tradicion orau basca qu’ei arrica de condes dedicats ad aqueths desgraciats qui s’an permetut de transgressar aqueth tabó. Un còp mòrts, que non pòden trobar lo repaus eternau abans que la pèira e sia estada arrehicada a la soa plaça.

La construccion deu "sel"  qu’arresponèva a la necessitat d'aplegar (= acessar, asselar) lo bestiar laguens un cortau barrat e vigilat tà que i passen la nueit a l'empara deus predators. Los « seles » d’estiu que son en las estivas, mentre los « seles » d’ivèrn que son situats mes avath. Qu’èran doncas sarralhs d’usatge estacionau, temporari e non permanent.

L’extincion deus predators montanhòus que provoquè la desaparicion deus « seles” com a sarralhs, los darrèrs qu"èran enqüèra utilizats a ua epòca recenta (sègle 19). Totun, que’n podem enqüèra véder traças de las plan visiblas e los "seles" mes antics que balhan tribalh taus arqueològues. Per exemple, la forma arredona deu "sel" d'Akola (en basco: Akolako saroia), au ras d'Hernani (Guipuscoa) qu'ei enqüèra plan visibla, a maudespieit deu bòsc qui ei a minjà'u: 

Aquiu qu'avetz un aute exemple, mes de casa:  lo plan d'un "sel" trobat au lòc-dit "Sarralh de Broquèra".
Que's tròba dens la comuna de Doasit en Shalòssa, Landas. La circomferéncia deu "sel", laguens un bòsc (qu'ei soent lo cas en l'arribèra), que i ei enqüèra plan visibla, marcada per ua hauçada de tèrra de quasi 1 m de hautor en daubuns endrets.
De notar qu'estó lo "sel" qui balhè lo nom (sarralh = clòs, terrenh barrat) au lòc-dit.

Lo mot sel –cadut en desús en la lengua cantabra de tot dia - que’s tròba fossilizat hens la toponimia de Cantàbria e particularament  la de las vaths de Pas. Aqueth país montanhòu, l'activitat tradicionau de la quau ei quasi exclusivament  dedicada a l'eslhevatge de vacas, qu'ei situat en la Cantàbria meridionau orientau. En la comarca corresponenta de Pas-Miera, que i trobam los lòcs-dits e vilatges de Selviejo, Sel de la Carrera, Sel de la Peña, Sel del Hoyo, Sel del Manzano,  Sel del Tojo shens oblidar lo borg de Selaya (de Sel del Haya, que non deu basco zelaia, segon Coromines), etc. Lo mot que i suberviu en la lengua deus poblants de las vaths de Pas, los pasiegos, devath la fòrma d'un derivat verbau qui lo lexic de la lengua espanhòla a incorporat : aselar (las gallinas), qu’ei a díser embarrar las garias laguens un lòc segur, lo ser, tà que s'i passen la nueit a l'empara deus predators (vops, haginas etc). Qu’ei probable qu'aqueth mot e s'aplicava autes còps au bestiar quan los "seles" i èran enqüèra utilizats. En "pasiegu"  (idiòma cantabre de las vaths de Pas), aselar que s'i ditz tanben deus pastors quan se'n tornan tà la cabana, lo ser, tà i dromir. (Ralph J. Perry, El habla pasiega: ensayo de dialectología montañesa, Tamesis Book Limited, Londres, 1969). 

Aquestes dus mots sel e aselar  eretats de l'epòca preistorica que son tanben plan presents en la lexicografia gascona. Prumèr, qu'avem lo vèrbe asselar o selar qui vòu díser acessar en ua “assela” o ua "sela" (Palay).  Lo mot  en gascon qu'a lo sens de sobac: ua sela (var. sèla) o assela (var. assèla) o un selat o ua asselada (Foix) - lo mot que varia segon los parlars -  qu'ei un acès, un sobac.  Qu'ei a díser los mots gascons sela, assela etc qu 'an un sens mes generau que non pas lo de sel en cantabre.  En cantabre, (el) sel qu'ei un cortau, un sarralh, tà acessà'i lo bestiar. En gascon, la sela o lo selat qu'ei simplament un lòc acessat. Botà's a la sela que vòu díser botà's a l'empara, acessà's, tà protegí's, per exemple,  deu só, deu vent…Autanplan, "acessar" que sembla lo significat generau deu vèrbe "aselar" en lenga "pasiega":  lo mot que s'i pòt aplicar shens que dab las garias o lo bestiar, que s'aplica autanplan taus pastors quan se'n tornan tà la cabana. Aqueste significat mei generau qu'ei desconegut o perdut peus diccionaris de la lenga espanhòla, com i ei  desbrombat lo significat vertadèr  deu mot sel en  Diccionari Real de La Lenga Espanola qui assimila erronèament lo significat deu mot au de prada. Aquò que s'explica simplament peu fèit que las baranas de husta deu sel qu'an desapareishut de la montanha, com los predators. Deu "sel" non demora pas sonque la prada qui n'a conservada l'apellacion.

L’etimologia deu mot cantabre sel  qu’ei debatuda. Non seré pas latina segon los filològues espanhòus. Tovar que'n proposè ua origina pre-indoeuropèa, mentre Coromines que pensava meilèu a un mot cèlta: *sedlon, d'etimon aparentat au deu latin sedile (cf. ang. saddle, fr. selle, occ/gasc./cat: sèla, sèra, sella, gasc. sed, cat. seu).  La formacion deu mot sel a partir de *sedlon en romanç cantabre no'm sembla pas tant evidenta, totun l'ipotèsi de Coromines qu'ei con.hortada per l'existéncia de çò qui 'n sembla estar un variant morfologic (en realitat, mei regular d'un punt de vista "iberoromanic"). En efèit,  sel  e aselar no's disen pas en cantabre non-pasiegu com ns'ac ensenha lo president de la Comunautat Autonòma de Cantàbria Miguel Ángel Revilla, natiu d'un vilatjòt perdut de la Vath de Polaciones (Cantàbria), qui emplega -dab bona sciéncia-  lo mot de la soa lenga mairau: "asejar" en plaça deu mot de l'idiòma "pasiegu" (qui l'a prestat au castelhan) "aselar", de medisha significacion ( M.A. Revilla, Nadie es más que nadie, S.L.U. Espasa Libros, 2012). De fèit, "sel" e "aselar" que son los mots en "pasiegu" (idiòma de las Vaths de Pas,  Cantàbria), mentre qu'en las vaths vesias, que s'i disen respectivament seju (sejo en la toponomia oficiau) e asejar. Qu'ei en tot cas lo cas en  en "purriegu" (idiòma de la Vath de Polaciones, Cantàbria) e en "cabuérnigu" (idiòma de la Vath de Cabuérniga, Cantàbria). Lo vèrbe gascon asselar que s'assembla, morfologicament e semanticament, au vèrbe "pasiegu" aselar.  


Adara plan, tornem-nse'n a l'estudi deus mots corresponents au "sel" en las nostas lengas "basconas".

En basco, lo "sel" o lo son equivalent modèrne  que's podèva díser de diversas manèras segon lo lòc: saro, saroi, sarobe, korta/gorta, ola e kaiolar. 

Los mots saro, saroi e sarobe  que presentan ua medisha arraditz, probablament un variant fonetic basco de "sel": *selo>saro (Coromines).  Lo mot saròi qu'ei tanben un bascoïsme en gascon,  juntament dab sarròi qui poderé resultar de l'influéncia fonetica deu son sinonime sarralh.

Los autes mots bascos que son d'origina romanica, se non gascona.

Korta o gorta : qu'ei lo mot gascon cort o un equivalent espanhòu.  En gascon, cort qu'a un doble significat: que pòt designar un pati a l'alande reservat taus animaus de la bòria (pòrcs etc), o que pòt voler díser establa. En "pasiegu", la corta qu'ei lo mot tà díser establa, o sia establo en castelhan  (R.J. Perry, op. cit.).

Ola:  lo sens primitiu deu mot latin ola qu’èra « pati arredon », çò qui correspon perfèitament au "sel", cf. gascon ola, òla.

Kaiolar qui ei tanben gascon (cayolà en grafia de l'IBG, cajolar en l'auta grafia).  A mensh de supausar un ipotetic *caveolaris latin, lo mot que poderé provenir deu crotzament enter *kuiolar e kaiola. Lo prumèr  mot qu'existeish en gascon,  que vien deu baish latin *cubiolaris (crampeta de dromir, qu'ei a díser la cabana) com lo mot nòrdoccitan (deu Massís Centrau) cuiolar (A. Dauzat), cf. los mots gascons de la seria deus cuju (lat. cubile), cujalar (lat. cubiolaris), etc. Kaiola qu’ei  lo noste mot cajòla (oc: gàbia), o sia qu'aqueste mot basco qu'ei  d’origina romanica e probablament prestat peu gascon. Atau, de significacion prumèra cabana, lo nom que's hiquè a designar lo quite sarralh. Qu'arretrobam çò medish en gascon dab cujalar crotzat locaument dab cajòla, cajola  tà balhar cajolar.

Que'm permeteratz aquiu aqueste petit a parte un chic - totun pas completament- hòra-subjècte. Lo  mot cajola, hèra corrent en gascon e desconeishut de l'occitan (en tot cas absent deus diccionaris Ubaud e Mistral) que s'arretròba en diccionari Alcover-Moll de catalan-valencian-balear. Los diccionaris de catalan "normat" que l'ignoran. Lo mot qu'ei d'emplec extremament localizat en maine catalan, aparentament en quauques rares lòcs de Catalonha. A Ripoll, que i significa "horat, petita cavitat hèita a la pèira".  A Les Garrigues, que significa "cort de porcs". La subervivéncia d'aqueste mot gascon (un de mei, que n'i a plen d'autes) en lexic dialectau catalan qu'ei un aute testimoniatge esmavent de la lenga de las comunautats gasconas e gasconocatalanas en  Catalonha. Que cau raperar qu'a la debuta deu sègle 17, los gascons qu'arrepresentavan un quart de la populacion totau deu règne d'Aragon (qui comprenèva Catalonha) segon lo testimoniatge de Marco de Guadalajara (1613) (s'aquò vs'interèssa, que podetz consultar lo pòst corresponent en clicar acitau).

Los mots gascons equivalents deu "sel" non son guaire diferents deus mots bascos corresponents.  Que podem mentàver los derivats de cort: cortalh, cortèlh, cortèu, cortilh, cortau...; e tanben  saròi, sarroi, sarralh e la lista deus cuju, cujalar, etc.

La reminiscéncia deu "sel" per la montanha gascona que ns'ei confirmada per Jean-Pierre Laurent hens son libi titolat "le dialecte gascon d'Aulús" (autoeditat, 2002). Lo mot cortau que i ei sabut, e ua definicion que'n balha J.P. Laurent que correspon plan a la deu "sel".
Aquiu qu'avetz las definicions deu cortau (J.P. Laurent, op. cit.) :

un "courteau" est
1- soit une cabane abri sommaire faite avec des branches, détruite en fin d'été et reconstruite l'année suivante,
2- soit plus souvent une cabane en pierre sèches à toit en rondins recouvert de lauses ou de mottes de gazon, bâtie au milieu d'une aire circulaire ceinte d'une palissade de pieux  suffisamment hauts pour protéger l'ensemble des loups et des ours. Le courteau a trois pièces: une pour le berger et sa famille, une pour entreposer le fromage et une pour les bêtes. Le courteau, toujours situé à la lisière d'une forêt, est d'usage pastoral.

Adonc, lo cortau  d'Aulús n'ei pas significativament diferent deu "sel" de las vaths  pasiegas ni deu "saroi" basco. Que i tornam trobar lo baran de husta (las baranas), caracteristic deu "sel", dab la cabana a la plaça de l'antiga pèira de céner.  Lo sel (cortau) d'Aulús qu'èra enqüèra utilizat au sègle 19 (J.P. Laurent, op.cit.)

Uei lo dia, los cercs de baranas deus "seles"  qu'an desapareishut deu païsatge de la montanha, com los quitis predators. Non nse'n demoran pas sonque las traças, los barans/varans qui son enqüèra visibles sustot en avion,... e los nostes mots gascons qui'nse cau sauvaguardar.

E en las autas modalitats occitanas,  i son mots aparentats? Qu'an lo mot baranda, plan segur, enqüèra que varan(d) (aròu, tesic) e tots los sons derivats e'm semblan unicament gascons, sauv error mea. En cantabre pasiegu, la baranda que designa la sòrta de balcon tancat tipic deus ostaus de la region, qui's ditz solana en castelhan. Las barandillas que son las nòstas baranas, en cantabre com en castelhan.  
 En maine occitano-romanic, l'etimon sel qu'ei representat unicament en gascon, que non en catalan e en occitan, se non m'engani pas. Atencion aus omonimes e aus faus-amics! Qu'ei corrent de véder con·honuts graficament e etimologicament lo mot gascon selar e lo mot panoccitan celar (deu latin celare) qui vòu díser escóner, amagar. Aquesta confusion no'm sembla pas legitima. Los mots gascons sela, assela, asselar etc que comparteishen l'etimon de sel (sel  = acès) dab los mots castelhans sel e aselar, e non pas dab lo mot latin celare. Non cau pas tanpòc conˑhóner selar dab  l'occitan-non-gascon selar qui vòu díser serar (un shivau; en catalan: sellar). La sèla en occitan-non-gascon, sella en catalan, que's ditz la sèra en gascon (la sèra tà montar a shivau). Selar en gascon que vòu díser assobacar, endostar, acessar e non pas amagar ni serar. En gascon, l'expression botà's a la sela o botà's a l'assela que vòu díser botà's a l'acès,  botà's a l'empara (Palay).

Parlem plan gascon: empleguem los mots nostes "eishilh" i "eishilhar" en plaça deus castelhanismes catalanizats *exili, *exiliar.

Se consultam lo diccionari Tot en Gascon, que i podem constatar lo mot "exili" que i ei senhalat com a mot non-gascon e de substituir peu mot noste "eishil". En Pèir Morà qu'a aquiu au còp rason e tòrt. Qu'a tota la rason quan vòu expulsar *exili deu lexic gascon, totun lo mot *eishil" non n'ei pas la fòrma beròi corrècta, qu'ei meilèu "eishilh" com ac indica Y. Lafitte hens lo diccionari Lespy-Raymond. L'error d'en Pèir Morà que vien d'ua mala interpretacion de la grafia antiga  "yxil" qui trobam en un manuscrit bearnés de 1443. Que cau precisar qu'en grafia medievau, "-il" a la fin d'un mot qu'avè regularament la valor deu noste "ilh". Atau, per exemple, lo mot "hilh" (o "filh") que i podè estar grafiat simplament  "fil".
Aquesta correccion que ns'ei confirmada per ua auta occuréncia qui lo Lespy-Raymond e'ns repòrta e dont la grafia leva tota traça d'ambigüitat sus la faiçon de prononciar lo mot. Aquiu que l'avetz:

"eshilhade e foragetade de tot lo pays".

"Exili" (prononciat "eczíli") qu'ei probablament un castelhanisme catalanizat. En espanhòu lo mot qu'ei exilio, d'aquiu lo mot en catalan contemporanèu: exili qui los diccionaris occitans an adoptat. Totun, la fòrma antiga deu mot, uei lo dia caduda en desús, qu'èra exill en catalan exactament com en  gascon (cf  l'entrada "exili" en Alcover-Moll).  B'ei probable que lo mot catalan arcaïc exill e's prononciava exactament com lo mot gascon "e(i)shilh".



En tot cas, los mots de har servir en gascon que son plan "eishilh" (echìlh en grafia de l'I.B.G.) e eishilhar (echilhà) com ac indica clarament lo diccionari Lespy-Raymond.

P.S. Sus l'istòria deu mot "exili" en occitan e en gascon, que legeratz dab interés lo comentari de Pèir Morà, autor deu diccionari Tot en Gascon e tanben deu recuelh de novèlas titolat "Letras d'Exilh" (on "x"  i a la valor deu noste "ish", segon la costuma anciana en gascon).

Empleguem un mot plan gascon: "preable".

Com a substitut genuin deu gallicisme "prealable", lo gascon - e aparentament sonque lo gascon- qu'a un mot qui ei "preable", de medisha significacion. Aqueste mot, ja que cadut en desús, qu'ei repertoriat en lexic deu Tot en Gascon. Jo qu'interprèti l'incorporacion d'aqueste mot en diccionari gascon de Pèir Morà com un desir de l'autor  d'arreviscolar aqueste gasconisme arcaïc entà evitar l'emplec deu mot francés "prealable". De segur, que i soi completament d'acòrd.

Lo mot "preable" qu'apartien au lexic deu gascon classic.  Qu'ei anotat peu Palay com a  mot fossilizat hens l'expression "au preable", espudida deu lexic corrent per l'idiomatisme francés "au prealable".

Lo diccionari de Lespy-Raymond que ns'apren un chic mei sus aqueste mot gascon qui, en realitat, i figura jos tres variantas distintas: "preable", "priable" e "prable".  Aquiu qu'avetz un exemple de citacion (tirada de Lespy-Raymond):

Los bins (vins), au priable que augun baxet (vaishèth = recipient de husta, barrica) no sera abroquat (abrocat, qu'ei a díser perçat per un broquet), seran gustatz per dus gustadors.

"Au priable (que)" que significava dongas  "abans (que)". Priable que significava  "anterior" com "prealable" en francés.

Adonc, lo mot que presenta tres fòrmas. Aquesta diversitat formau que pleiteja per ua origina anciana e l'analisi d'aqueras tres fòrmas que' nse suggereish ua evolucion per pèrda d'ua n:
*preanable >preable, priable
 e:
 *preanable>*pranable>prable.

Dongas, que postulam l'existéncia en gascon ancian d'un vèrbe *preanar qui seré l' exacte corresponent en gascon deu vèrbe francés "préaller" (uei extint) d'on deriva efectivament l'adjectiu préal(l)able en francés.

 L'evolucion per pèrda de la n intervocalica a partir deu mot "*preanable" que'n poderé suspréner mei d'un, puishque, a l'evidéncia, lo mot e deriva indirèctament de "anar" via "*preanar". Qu'ei probablament  la resolucion de l' iat de *preanable, per l'esmudiment de l'ua de las duas vocaus en causa, qui a miat lo mot tà desolidarizà's de la soa origina:
* preanable > *prenable> preable, priable
*preanable >*pranable>prable.

La pèrda d'ua vocau tà matar un iat qu'ei un fenomèn plan coneishut en gascon. Que n'avetz d'autes exemples com trimfe, trimfar (de triomfe, triomfar) e urós (de aürós, derivat d'aür,  forma anciana d' ahur). Per jo, n'ei pas briga segur que urós sia un gallicisme, que'm pensi que deriva naturaument d'aüros com ahur deriva de aür, qu'ei a diser evoluant entà matar l'iat.  Dit autament, en espudir urós deu lexic occitan, qu'ei un gasconisme qui ei hòragetat, que non un gallicisme.

En tot cas, qu'avem aquiu un mot gasconissime qui caleré tornar emplegar shens moderacion.  De las tres fòrmas possiblas, en Pèir Morà que n'a causit ua: "preable",  en seguint atau l'exemple de Palay, a maudespieit de l'iat  pro lèd qui poderé miar per fòrça tà *prehable.  Las autas duas non pausan pas aqueste problemet fonetic. Jo que m'aurí estimat mei "priable" (com "miar" de "menar"), aquò rai.

Totun la fòrma "preable" qu'ei estada l'arretienguda, adonc empleguem-la shens moderacion !!!

I a ua libreria hens lo vòste centre comerciau?

Los grans centres comerciaus d'Espanha que s'assemblan hòrt enter si, ce'm sembla. Per exemple, que sia hens  l'Espai Gironés de Salt (Gironés, Catalonha), lo supermercat de Sant Cugat (Vallés occid., Catalonha) o lo centre Valle Real de Maliaño (au ras de Santander, Cantabria) que i trobam pertot lo medish supermercat Eroski (o Caprabo a Salt, que n'ei vadut ua subsidària), los medishs magasins de pelhas, las medishas "salchicherias", las medishas botigas de telefonia…Pas gran causa tà diferenciar l'un deus autes, a la hèita fin. Totun, si. Au bèth miei deu centre comerciau Valle Real, la casa editoriau santanderina Estvdio que i tien ua libreria on m'i poish refugiar mentre la hemna e la hilha que van de crompas per las galerias. Ua libreria, non n'èi pas jamei vist nada en los centres comerciaus catalans. Arren de libe, de cd o de dvd, pas arren de culturau entà horucà'i mentre las hemnas que son a crompà's pelhas. Qu'ei pecat.

Quauques conclusions tiradas deu resultat de las eleccions en Catalonha.

Quinas conclusions o messatges e poish tirar deu resultat de la votacion en Catalonha?

Los partits independentistas (Junts per Sí e CUP) qu'an guanhat las eleccions, dab quasi 48 % deus vòts amassa, çò qui'us confereish la majoritat absoluta au parlament.

La victòria relativa de Junts per Sí qui n'a pas obtiengut la majoritat absoluta que provocarà possiblament la fin d'Artur Mas com a president de la Generalitat, com ac exigeish la CUP qui serà convidada a compartir los fruts de la votacion. Que serà la CUP qui harà o des.harà la lei en Catalonha, puishque shens lo supòrt de la CUP, Junts per Sí  non pòt governar.


Ciutadans, partit centrista estacat a l'unitat d' Espanha, qu'ei la fòrça qui puja en Aran, com en Catalonha e en la rèsta d'Espanha. Junts per si, lista sostienuda per l'actuau sindic d'Aran e arribada prumèra en Aran  (31% deus vòts), qu'a obtienut sonque 25 vòts d'avança sus Ciutadans.  Lo navèth deputat aranés que serà d'aquesta dusau formacion gràcias au sostien previsible d'auts partits anti-independentistas . Lo messatge, aquiu, qu'ei clar: los Aranés  que vòlen demorar espanhòus a tot hòrt. Qu'ac sabèvam dejà.

Alavetz, e vòlen deishar Espanha los catalans? Que sembla que non, en realitat. Segur que vòlen un cambi pregon , totun que'u vòlen entà Espanha, meilèu que non entà Catalonha. Dab solament 47,8 % deus vòts, los partits independendistas n'auràn pas la legitimitat sufisenta tà poder declarar e impausar l'independéncia de manèira unilaterau.  Totun, la revolucion qu'aurà de's har en Espanha se los Espanhòus non vòlen que los partits independentistas progressen mei.  L'independentisme que jòga lo ròtle d'espante envèrs Espanha e que'n serà lo carburant entà la refòrma constitucionau espanhòla. Espanha qu'aurà de revisar completament la constitucion e cambiar  de foncionament. Atau qu'ei lo messatge catalan.

E clar, lo referéndum sus l'independéncia catalana qu'aurà de's har e que's harà, un còp la constitucion espanhòla reformada.

J-3

Talajar la marcha de cap a l’independéncia (o non) de Catalonha que‘t pimenta l’anar de la vita dab un perhum de surrealisme e d’incredulitat. Enter las opinions deus uns e deus autes, cada ua plan segregada en la banda mediatica qui'u correspon, la deu pro o la deu contra,  qu’ei mauaisit de’s har ua conviccion  se l’independéncia e representaré un progrès o un retrocès geopolitic, economic e sociau tà Catalonha, Espanha o Euròpa. Visiblament, las medishas causas qu’an efèits opausats segon qui’us comenta.  L'argumentacion deus debats que m'a semblat en generau caricaturau e de qualitat pro maishanta. Lo de ger ser enter Margallo e Junqueras sus l'ahar de l'Union Europèa qu'ahurava a plan melhor que non pas los de costuma, per fin.

.

Nat dobte, lo resultat  de las eleccions de dimenge que serà interessant e la seguida que’n serà autanda. Que sembla, segon diferentas enquèstas, qu’ua majoritat votaràn per partits independentistas mentre  ua (auta?) majoritat qu'opina l’independéncia de Catalonha no’s harà pas jamèi. Surrealista, que vse'n dic. Lavetz,  hòrt de brut per arren? Responsa dimenge e los dias passat dimenge. 

E, tà clavar, un punt que'm chepiqueja com a gasconofòne.  Los vòts deus aranés e seràn plan comptabilizats a despart com a expression deu dret a decidir deu pòble aranés? Ahar de seguir...