A prepaus de Pedro de Santamaría y Rutie, governador de la Val d'Aran e Castèth-Leon.

L’aute dia qu’èri a seguir, per l'internet e dab un retard de quauques mes, ua conferéncia sus la guèrra de succession en la Vath d’Aran, qui Patrici Poujade  hasó a Barcelona. Que comencè lo son devís en son occitan, puish que'u continuè en catalan e que'u clavè  en arremerciar l’audiéncia en aranés.  Que m’agrada hòrt quin Patrici Poujade e parla occitan, de manèira hòrt limpida per jo. E qu’èi podut enténer que parlava beròi plan catalan, dab un bon accent e l’encant de quauques occitanismes, la vertat: ben poquets,  qui n'escuravan pas briga lo son devís.

En tot escotà'u, que vedoi a aparéisher ua diapo qui reprodusiva  la cobèrta d’un libe deu sègle 18,  on i figurava lo nom deu governador de la vath d’Aran de l’epòca, lo brigadèr Pedro de Santamaría y Rutie. Qu'ei ad aqueste personatge que devem l'iniciativa de l'edicion d'aqueth libe en 1752, qui èra, en realitat, ua reedicion de las Ordenaciones etc qui eston promulgadas e pareishudas en 1613 per mandat deu rei Felip III d'Espanha e a las quaus hè explicitament mencion la navèra lei de regim especiau d'Aran adoptada peu parlament catalan, pòc de temps a. Los legedors qui seguitz regularament aqueth blòg  non seratz pas susprés de l’interés qui pòrti tad aqueste personatge. A maudespieit deu nom d’ahur plan castilhan, Pedro de Santamaría qu’èra un basco de lenga gascona, un vascon com ac diseré Halip Lartiga dab tota la rason, un navarrés en tot cas,  neishut a Heleta en Baisha-Navarra, a un trentenat de quilomètres de Baiona. Lo gascon, qui èra lo romanç parlat en Baisha-Navarra despuish aumensh lo sègle 12 abans d'i estar acaçat e remplacat peu francés arron la revolucion francesa, qu'èra la lenga mairau deu noste Pedro de Santamaría. L'ostau de Santamaria, on vadó don Pedro,  qu'existeish enqüèra uei lo dia, que'n podetz véder la maison hens la fòto, a man esquèrra respècte a la glèisa parropiau Senta Maria de Heleta. La bastissa tau com la vedem uei , dab las soas dependéncias  (antigament corts) que deu remontar au sègle 17,  qu'ei a díser que devè dejà existir apuprès atau deu temps deu noste Pedro. Que i podetz dromir, que hè de casa rurau.

La mair de Pedro de Santamaría, na Gràcia de Rutie (oficiaument Gracie de Charitte de Ruthie en francés), qu'èra l’ainada d’ua frairèra de sèt. Lo castèth de Rutie, on neishó na Gràcia , que's tròba a Aussuruc, en Sola. Rutie qu’ei l’adaptacion gascona d’un toponime basco,  uei lo dia Ürrütia .  Totun, la filiacion qui arreligaré lo nom gascon Rutie au mot basco Ürrütia que pausa un doble problèma. Lo prumèr qu’ei lingüistic. La correspondéncia enter lo mot soletan ürrütia e lo gascon rutie n’ei pas de las mei simplas. Lo dusau, enqüèra mei problematic, qu’ei semantic. Urrutia que significa lòc estremat, lòc apartat. Òr, l’ostau de Rutie n'ei pas briga estremat, que’s situa au bèth centre deu vilatge d’Aussuruc. Lo castèth que’s quilha au pè d’ua galihèrna, au pregon d’ua vath on i cor l'arriu Guessalia. Au som d’aquesta galihèrna que s’i tròba la glèisa deu vilatge. Alavetz, jo qu'èi hèita l'ipotèsi que lo nom gascon de l'ostau, Rutie, qu'a de suggerí'nse un aute en basco: Arrütia (que non Ürrütia)  qu’ei a díser exactament lo lòc de galihèrnas en basco (arrutia = place of charms, lugar de barrancos ). Arrütia, prononciat Arrutie en gascon soletan (qui èra deu gascon occidentau, solide), que's degó estar transformat en Rutie per ipercorreccion, la sillaba "arr" estant assimilada a la particula prostetica deu gascon (com en arriu, arrespóner etc.), qui èra considerada com a trèit vulgar d'evitar.  Arrütia que degó vàder ürrütia per confusion plan sharnega:  Arrütia-ko (etxea) -> (l'ostau) d'Arrutie >de Rutie> d'Urrutie> Ürrütia-ko. Urrutia qu’ei un nom hòrt mei frequent que non pas Arrutia, enqüèra que Arrutia e sia plan atestat au còp com a nom de lòc e nom de persona. Enfin, que n'ei sonque l'ipotèsi qui'vse prepausi, pas arren mei.

En tot cas, Tristan de l'ostau de Santamaria de Heleta, eth medish de mair soletana, que maridè ua soletana, Gràcia de Rutie, lo 9 de junh de 1690. Qu'avón quate hilhs. 

L‘ainat de la frairèra, lo futur mèste de l’ostau deus Santamarias a Heleta,  Peiròt o Pierre, que vadó lo capitani de la plaça hòrta de Sant Joan Pè de Pòrt, dongas au servici deu rei de França. Lo capdèth, Pedro (n'èra pas lo prumèr cas de dus frairs dab lo medish petit nom en aqueste ostau com en d'auts) que se n'èra anat  tà Espanha tà hicà's au servici deu rei d’Espanha com a militar. Jehan, lo tresau, lo caperan de la frairèra, qu'estó canonge a l’Isla de Baish, en Gasconha. De joenet,  Jehan n’avè pas podut obtiéner l'ofici de caperan de la parròpia Senta Maria de Heleta,  pr’amor lo son oncle  Arnauton de Rutie,  un frair  mei joen de la mair, que i èra enqüèra e tostemps.  Aqueth darrèr no’s morí pas sonque  en 1737, tostemps caperan de la parròpia. Lo quatau,  Armand, qu'èra oficièr de la marina francesa e que's morí de la pèsta a Tolon.

Per tradicion despuish l’epòca deu rei Francés prumèr de França, los de Rutie qu’anavan servir lo rei de França, çò qui permetèva aus capdèths (qui n’eretavan pas arren, n’ac cau pas oblidar) de’s véder recompensar  en recéber  dinèr e pensions. Atau, lo capdèth Peiròt de Rutie, eclesiastic e confident deu rei Enric II de França  e de Diana de Peitieus, que's podó crompar arren mensh que lo castèth de Cheverny  dab totas las tèrras e lo títolh per 45000 liuras en 1547 (que cau léger l'estudi de Joël Larroque, de l'associacion ikerzaleak de Mauleon). En generau, en aqueras familhas infançonas  pirenencas, un deus capdèths, a cada generacion, qu'èra destinat a har de caperan, mentre los autes que hasèvan de militars. L'arrèr onco de Pedro de Santamaria y Rutie, Pierre  de Charrite de Ruthie, un frair deu pairan deu costat de la mair, qu'estó un teologian prestigiós. Qu'estó arquidiacne de Sent Bertran de Comenge e puish que vadó avesque de Rius (Volvèstre) de 1706 dinc a sa mort en 1718.  Lo capdulh deu Volvèstre que guarda la memòria de Pierre de Charitte de Ruthie, ua placa en son aunor que i ei estada hicada sus un mur de l'antic palais episcopau.


  Los  de Santa Maria (o Santamaría), per contra, que se n'anavan tà servir lo rei d’Espanha en seguir ua tradicion familhau plan navarresa, qui remontava plan abans lo règne d'Enric IV e non s'èra pas arrestada desempuish, dinc a la revolucion. Lo reiaume vascon de Navarra (capdulh: Pampalona), fondat au sègle 9 peu comte de Bigòrra e de Sobrarbe Énec Arista, que demorè independent dinc a l'annexion de la partida sudpirenenca per decision de  Carles Quint, seguida, quauques decadas mei tard, per l'annexion de la rèsta deu reiaume a França peu fèit deu coronament deu rei de Navarra  com a Enric IV de França (sègle 16).  Dongas los capdèths navarrés de l’ostau de Heleta, quan n'èran pas caperans, que hasèvan de militars prumèr au servici deu rei d'Espanha puish,  arron lo règne d'Enric IV, autanplan au servici deu rei de França, segon los cas.  Los capdèths de Santa María  (escriut autanplan Santamaría) que fondèn ostaus per tota Espanha com ac hason los de Ruthie en França. Los Santamaría que hasèn partida de la "hildalguía" espanhòla, çò qui explica la fòrma espanhòla deu nom de l'ostau de Heleta, Santa María o Santamaría meilèu que non Sente Marie o Sentemarie qui èra la fòrma pròpiament gascona qui trobam hens los manuscrits en gascon conservats aus Archius Generaus de Navarra, a Pampalona.  Aquò qu'explica tanben quin èra possible qu'un capdèth « francés » (en realitat navarrés) e podèva arrepresentar lo rei d’Espanha, dab tots los poders deu rei per procuracion, com a governador en Aran. Abans eth, que n'i avó d'autes , deus capdèths de l'ostau de Santa Maria, tà har de corregidores o governadors. Lo darrèr capdèth heletar abans lo noste Pedro a n'estar  governador que n'èra un aute Pedro,  un sègle abans, Pedro de Santamaría y Santamaría qui estó  governador de Saragossa en 1627. Eth tanben qu'èra neishut a Heleta après lo règne deu noste Enric, dongas qu'èra en principi un subjècte deu rei de França.   Lo noste Pedro  S. y Rutie que fondè lo son pròpi ostau a Barcelona, on s'i morí en 1758. N'èra pas l'unic ostau de Santamaría a Barcelona, los Santamaria catalans com los deu nòrd d'Espanha (Bascoat, Aragon, Cantàbria e Castilha, mei que mei), shens parlar de los lors parents sudamericans com los Santamaría de Colombia e los de Chile, que son  tots descendents de mei d'un capdèth de l'ostau de Heleta, mentre, arron la revolucion, los Santamaria francés que vadon Saintemarie ou Sainte Marie, dab descendents qui pòrtan enqüèra aqueste nom uei lo dia.  

Ei occitan, lo gascon? partida 3 (fin).

En los dus pòsts passats, que vedom quin los arguments  lingüistics expausats per Mossur Sumien entà "provar"  l’occitanitat deu gascon n’èran suportats per absoludament nat estudi scientific. Qu’èran assercions shens fondament e, a còps, beròi inexactas.

La lista de las inexactituds non s’arrèsta pas aquiu. Que n’i a d’autas.

Prumèr, lo caractèr  « marginau » deu movement gasconista respècte a l’occitanista en Gasconha, en adméter qu'aquò e seré de préner en compde tà la classificacion deu gascon (çò qui non pensi pas), qu'ei pausat com a  fèit « incontestable » per Mossur Sumien.  Per tant, aqueth  fèit, a  jo no’m sembla pas tant evident. No'm pensi pas que lo movement  gasconista e sia  mei petit que l’occitanista peus País Gascons. L’IBG revendica  mei de 500 aderents (segon çò qu’indica la planta web d'aquesta associacion), e la tendéncia n’ei pas de cap a la minorizacion. Los de l’IBG qu’an publicat metòdes d’aprenentissatge de gascon e volontaris de l’IBG qu’ensenhan lo gascon en las escòlas com a « activitat extra-escolara » , dab l’ajuda deus municipis, en dehòra deu circuit de l'Educacion Nacionau. Tant de bon entà la lenga ! La grafia de l’IBG   qu’ei perfèitament adaptada tad aqueth ensenhament e los de l’IBG que defenen l’autenticitat de la lenga.  Com a comparison, lo jornau occitan jornalet, on Sumien e predica,  non revendica pas sonque 1000 legedors. A l’escala de la geografia pan-occitana,  n’ei pas tròp.   La comparison de las duas chifras, malurosament tròp petitas en los dus cas, que parla clar, ailàs. Non pensi pas que los defensors deu gascon e de l’occitan en generau e’s poscan  sortir ahortits  d’aqueras pelejas inutilas a prepaus de la classificacion deu gascon. La classificacion deu gascon  n’a pas nada importància, non serveish pas ad arren en la vita vitanta. Parlar gascon shens preocupà's de la classificacion deu lor idiòma qu’ei çò qui an hèit los gascons durant mila ans. Non podem pas díser que la classificacion lingüistica deu gascon apòrte qué que sia d'utile. Lo gascon qu'a hrèita d'estar sabut, estudiat e emplegat, que non d'estar classificat. 

Domergue Sumien que’m hè pensar a un predicator mormon, persuadit d’aver rason a maudespièit de totas las evidéncias.  E mei, que vòu convertir los defunts a l'occitanisme com ac hèn los mormons  qui tornan batejar tots los morts segon la religion mormona!  Qu’ei hòrt, aquò! Mesclar consideracions  de scripta medievau dab lo debat de la classificacion deu gascon qu’ei unha auta bèra asoada.  Prumèr, la causida grafica n'ei de segur pas jamei un critèri de préner en compde tà classificar un parlar o ua lenga quin que sia. E lo gascon que s’ei tostemps escriut en har servir tot plen de causidas graficas distintas a totas las epòcas, segon  las mòdas de l’epòca, lo lòc , lo contèxte geopolitic e las causidas personaus de l’escriba. Que podem díser tant la grafia de l’IBG com la de l’IEO que son au còp distintas de, e eretèras de, las grafias medievaus deu gascon.  Que suggereishi a Sumien de (tornar ?) léger  lo recuelh de tèxtes medievaus  de Luchaire,. E que's poderé interessar aus archius generaus de Navarra a  Pampalona, on i son aplegats ua colleccion de mei de 300 manuscrits redigits en gascon deus sègles XIV-XV. En consultar los archius navarrés, que s'i poderà avisar d'un gascon de facto cooficiau au reiaume e, lo mei sovent, eishenge de signes grafics tipics de la scripta tolosana. La grafia que i èra  deu tipe navarro-aragonés (com la deu catalan de l'epòca), plan segur dab quauques adaptacions entau nòste idiòma.

E shens aver a traversar la frontèra pirenenca,  que podem comparar las grafias emplegadas en tres tèxtes gascons deu sègle XIII dab las gasconas de uei lo dia.  

Shens anar tròp luenh de Tolosa, a Aush, en 1259:

 Conegude cause sie aus presentz e aus abenidors que nos, Arnaud B  d’Armaiac , fil d’en Rodger d’Armaiac, que Dieus aie bona mercher, rechoneisem qu’en Guiraud d’Armaiac, nostre frai, comte de Fecenzac e d’Armaiac, no forzads ni contreiz, mais per sa bone e agradable bolentad, ab cosehl   e ab otrei  e  ab bolentad de nos, a dad en aumoine e quitad e asolt per toz temps franquemenz, per si e toz los seus, peus presenzs e peus abiedors, lo casau qui's ten de laune part, dab la bighe deus canonihes e de l'autre part, dab lo riu d'en Teue e's ten dab lo camin de Sent Iacme, a Dieu e a la maison de madaune Sencte Marie d'Auxs e aus canonihes de la dite maison, aus presents e aus abienidors.(…)E rechoneisem que dels dits .D. sols, ab autrei de nos, lo dit comte, nostre frai, n'a pagade la terre que ab autrei de nos aue comprade d'en Guillem de Lafaurge e de sa moler na Sisera...

Un estrèit deu libe d’aur de Baiona (fin XIII) :

En Semen Garciez, fil en Garcielanz de Irurite, seiner de Bastan e de Maier, si auzigo lo fil de sa seror qui ao nimi Semen Sans e cum se pendi de sos pecaz e de le mort que feit aue de son nebot, si de Sancta Maria de Maier a l’abesque e a Sente Marie de Baione, franquemens que onc arrei  no si artingo a son linadge , e per mediis aquez pecat, si de III vieles Ares, Longares, Perfite e Torrebent, a Sente Marie de Nazare, e iatz mediis a Sentiurdi ed e sos linadges. De Sente Marie de Maier fo tiedor l’archidiagne  en Garcie per le man de l’abesque de Baione en B. qui puijs fo arcibesque de Auhx e l’archidiagne en Garcie fo abesque de Baione. E per le man de l’abesque en Garcie de Baione, fo tiedor en Guillem Jordan, canonge de Baione e archidiagne de Bastan, de Sente Marie de Maier. E mort l’abesque en Garcie, fo abesque n’Arremon de Martes ; e per le man de l’abesque  n’Arremon, fo tiedor n’Arnaut Lup e l’archidiagne en Felip ahon feit arric lo log de Sente Marie de Maier, per embeie de l’arriquesse, si forsa en Pedro Fortun e l’archidiagne en Felip, e si meto son fil Pedro Peditz ab sa force. E escominau n’Arnaut Lup l’abesque Pedro Peritz e  son pair e Pedro Fortuino e le glizie de Maier. Etc etc

 De la medisha epòca, a Tarba (1285):

 Conegude cause sia (sic) a totz homes qui aqueste present carte bezeran ne auderan que io, Adam Feaa , de Mascaras, fil d'en Testes de Mascaras, no forzsad ne decebud ne enganad per nulle persone, mes de boo grad e de bone bolentad, autrei que ei dade e renunciade  tote la dezme que io preni ne deui prener ne dar en la biele de Mascaraas, defor ne dedenz, e la que tot mo lignadge  y aue prise ne dade, tota la e dade e renunciade a Dieu etc...

En contra de çò qui's sembla pensar o de çò qui preten Mossur Sumien tà deféner l'occitanitat deu gascon (!), que podem constatar qu'aqueras grafias non s'assemblan pas mei a la de l'IEO qu'a la de l'IBG. Notatz , per exemple:

Hilh que i ei notat fil en aquestes tres manuscrits

Senhor :/ sénher que i ei grafiat seior (a Aush, segon la pronóncia locau) o  seiner,  (cf. yn o ynn en grafia navarro-aragonesa)

Armanhac: Armaiac (a Aush)

Conselh que i ei grafiat cosehl
Vinha: bighe (a Aush, parièr en un aute manuscrit auscitan de 1256) 

Molher: moler 

Guilhem que i ei grafiat Guillem

Auch que i ei notat Auxs o Auhx
Frair: frai 

medish: mediis, (aulhors medixh…)

puish : puijs
canonges: canonihes (mei d'un còp)
linhatge: lignadge, linadge
viela : biele
autregi = autrei,
reconeishem qu'ei grafiat  rechoneisem, ch a valor de c, is a valor de ish; atau mediis = medish.
etc, etc…

La nòsta a finau atòna , representada per ua e en la grafia de l'IBG, qu'ei arrepresentada en aqueths tres tèxtes per ua e, que non ua a.
Notatz l'article femenin deu gascon negre: le.

La polemica deu digraf  ou versus o   tan simbolica de la diferéncia enter las grafias de l'IBG e de l'IEO n'a pas a estar transpausada au sègle 13,  aqueth fonèma i estant representat per …u: Lup, cum, renunciad. 

Lo debat sus la classificacion deu gascon, mentre la lenga qu'ei a mori's, a jo que'm sembla van e shens interés per las rasons qui èi dejà exprimit mei d'un còp.
N'ei pas ua rason tà non pas protestar contra ua pseudosciéncia qui Mossur Sumien preten har servir  tà voler impausar  lo son punt de vista. Convencion e opinion non hèn pas sciéncia. Que cau arrestar de mau rasonar en presentar arguments dignes d'un peish endrogat. De peishs endrogats, ne n'èm pas.
E har com se los tanhents de l'aut camp n'existissen pas o desprecià'us n'ei pas la causa qui cau har, ça'm par. Los gasconofònes qu'èm ua espècia en gran perilh d'extincion. Las fatwas e la censura n'ajudaràn pas briga a mantiéner la lenga viva.

Lo gascon qu'a hrèita d'estar sabut, estudiat e emplegat, que non d'estar classificat.

Ei occitan, lo gascon? partida 2.

Aqueste messatge qu'ei la  la seguida de l'article de la setmana passada .


Hens l’article deu jornalet, Domergue Sumien qu’afirma que las particularitats deu gascon n’empachan pas l’intercompreneson, que lo diasistèma garanteish au còp l'unitat e la diversitat de l'occitan.

Sus quin estudi lo noste magnific lingüista  e’s basa tad afirmar que l’intercompreneson enter occitan e gascon ei bona ?

N’i a estrictament nat estudi  qui preten mesurar l’intercompreneson enter occitan e  gascon.

L’intercompreneson qu’ei ua nocion tà díser subjectiva, que depen de mantuns factors, dont la competéncia lingüistica deus locutors.  E shens que. Per exemple, quan un entrainaire espanhòu  d’ua  equipa portuguesa de fotbòl (per exemple Mariano Ortega, entrainaire deu Benfica) ei entervist a ua ràdio o a ua tv portuguesa  las questions que’u son pausadas tostemps en portugués e eth que las arrespon en castilhan, shens necessitat de traduccion quina que sia, ni de l'un costat, ni de l'aute. Lo telespectator portugués que s'acontenta dab l'arresponsa en espanhòu e pro.   E quan Salvio,  jogador argentin deu Benfica, ei entervist a la medisha tv portuguesa, las questions que'u son pausadas tostemps en portugués, eth qu'arrespon en mesclar castilhan e portugués, ua sòrta de "portunhòu" estranh qui incita la tv a sostitolar lo son devís en portugués.

E non crei pas los devís deu deputat aranés  e son jamei estats arrevirats simultanèament mentre qu'ei a parlar en aranés au parlament catalan. N'ei pas necessari. 

E enter compréner arren  e ac compréner tot, que i son grads qui non sabem pas quantificar de manèira hidabla.  Qu’ei per aquesta rason qu’aqueth critèri n’ei pas scientific. A mei, on Domergue Sumien a podut trobar un gascon monolingüe e un occitan monolingüe? Qu’ei sovent  entenut a diser de que los locutors de gascon qu’an mensh de dificultats tà enténer l’occitan que l'invèrse, çò qui pausa un problèma interessant. Quin ei possible que la distància deu punt A tau punt  B non sia la medisha que la deu punt B tau punt A ? La causa que n'ei la coneishença deu francés, plan segur. Lo bilinguisme occitan-francés n’ajuda pas briga l’occitan a enténer lo gascon, mentre lo bilingüisme gascon-francés qu’ajuda lo gascon  a compréner l’occitan. L'occitan qu'ei enter gascon e francés. L'estructura de la frasa e la fòrma deus mots en  occitan que s'assemblan hòrt a las en francés parlat. Ne veiram exemples mei avath. 

Totun, que vedom lo còp passat que i avè  mots gascons a fanegas qui n'èran pas briga compreneders  en occitan (e reciprocament), causa qui Sumien non semblava pas saber. Sumien, eth medish, que's deishè gahar  en con.hóner ahíger dab lo mot occitan afegir e hrèita dab lo mot occitan fracha. Dus contrasens deus bèths. Donc, adara que sap que s'ei enganat en pensar que l'intercompreneson ei automatica. 

Jo, per exemple, ne m'i èri pas escadut a léger lo prumèr tòme de Verd Paradís de Max Roqueta. Lo lexic occitan de Roqueta qu'ei tròp escur per jo, mentre la version catalana de l'òbra, recebuda mei tard, que no'm pausa nat problèma. Perqué? Simplament pr'amor  lo catalan qu'ei ua lenga qui èi aprengut. B'ei probable d'aquí a quauque temps que poderèi afirmar n'èi pas nada dificultat tà léger Verd Paradís en occitan, pr'amor l'edicion catalana deu libe, en fèit, que compren las duas versions, l' originau occitana e l'arrevirada catalana.  De la medisha manèira, que poish díser que n'encontri pas nada dificultat de compreneson en léger los blògs  en aragonés, quina que'n sia la varietat.  Los quauques mots estranhs qui m'èran incomprensibles quauques annadas a, qu'èi acabat per sabe'us, shens aver besonh un diccionari d'aragonés quin que sia. De tota faiçon, no'n n'èi pas nat.   Notatz plan que disi apréner, que non estudiar.  N'èi pas jamei estudiat l'aragonés. Qu'èi aprengut a saber l'aragonés, o aumensh a'u compréner,  com ac hè un chin dab la lenga mairau, simplament que m'a calut "un pòc" mei de temps. Tot aquò tà vs'explicar que l'intercompreneson qu'ei un argument pòc hidable, pòc credible en l'ahar de la classificacion deu gascon. 

E puish que i a los idiomatismes, las expressions,  ua nocion qui sembla ignorar lo noste magnific lingüista provençau. Ua lenga no’s pòt pas resumir en un lexic e ua gramatica, que i a tanben los idiomatismes qui cau conéisher.  Los idiomatismes non son pas, per definicion, directament transpausables d'ua lenga tà l'auta. Que son sustot los idiomatismes qui empachan google d’arrevirar corrèctament las frasas. Per exemple "ciel ! mon mari ! " no’s pòt pas  briga arrevirar en anglés en "sky ! my husband! ". En anglés, aquò non vòu pas díser arren.

 De la medisha manèira, Domergue Sumien  qu’escriu hens l’article deu jornalet :

"Aqueste sistèma de correspondéncias hòrtas entre dialèctes s’apèra lo diasistèma e garentís l’unitat de la lenga dens la diversitat."

Aquesta frasa non vòu pas díser arren en gascon.  La diversitat n'estant pas briga un espaci, no's ved pas quin l'unitat de la lenga e's pogosse estar garantida DENS la diversitat (pas mei que sus, devath o dehòra).  Aquesta frasa qu'ei de segur un calc d’un idiomatisme françés, un  bèth gallicisme qui n'ei pas briga corrècte en gascon.  La frasa de Sumien n'ei simplament pas corrècta, quan  seré comprensibla.

Qu'ei susprenenta l'obsession de Sumien a voler "purificar" la lenga en remplaçar mots plan enrasigats despuish sègles, jutjats per Sumien com a incorrèctes pr'amor de la soa fòbia aus gallicismes lexicaus,  e la gran tolerància qui muisha envèrs l'introduccion de neogallicismes qui, eths, e son beròi incorrèctes, en tots los cas.

La frasa corregida qu’ei dongas:

"Aqueste sistèma de correspondéncias hòrtas enter dialèctes que s’apèra lo diasistèma e que garanteish au còp l’unitat e la diversitat de la lenga."

Lo gascon qu'ei conhit d'idiomatismes qui'n son de hòrt mau compréner, quan e son comprensibles, tà un non-locutor de gascon, estosse occitanofòne o pas.
Per exemple: 
- No'm viengas pas copar la cerimana, cap boharòc! Se volem arribar au truc de la gaha, ja nse'n cau anar, ja!
- A non!! Que cad de galet dehòra!

Lo "diasistèma" qu'a las soas limitas.

Adara, vam véder un pòc mei aqueth sistèma de « correspondéncia hòrta » aperat diasistèma segon l'excellent lingüista provençau. Que prepausi un petit exercici aus nostes legedors non-gascons.

Trobatz lo mot occitan (lengadocian) parion deu mot gascon:

1- ajoelhar

2- horar

3- gusmèth

4- aueitar

5- gariòta

6-  gau, galet

7- porin

8- graèr
9-pèhremar
10- hrèita
11-lana
12-auherir
13 - sèra
14- sela , asselar,

etc, etc..

Responsa:
1-agenolhar . Jolh o joelh que's ditz genolh en occitan.
2-folar -que non forar. Horadar qu'ei forar. Notatz lo gasconime pèhorà's: "se marcher sur le pied, se fouler le pied" (Palay)
3-cussimèl (sinonime de cabdèl). L'occitan "cabdèl" o "capdèl" non s'arrevira pas en capdèth en gascon! D'alhors, lo mot gascon capdèth qu'ei estat manlhevat per l'occitan, totun notaratz que lo mot en occitan s'i escriu diferentament qu'en gascon: cabdèt. Aqueth fèit non s'explica pas aisidament se s'ageish d' ua unica e soleta lenga, per contra se s'ageish de duas lengas distintas, alavetz nat problèma.

4- agachar. Notatz los idiomatismes gascons: aueitar lèg e aueitar esparricat, qu'ei a díser espiar de tòrt (J.P. Ferré). La g de agachar que provien d'un /w/ germanic qui ei lo mei sovent conservat en gascon o a còps prononciat /gw/: uarir o guarir (oc. garir), ueitar o güeitar (oc. gaitar), uardar o guardar, guaire, antigament: guarentir  etc…A l'orientau aueitar que correspon l'occidentau argüeitar, totun los significats deus dus mots que son distints. Lo mot orientau qu'a lo significat d'espiar en occidentau (fr. regarder), mentre argüeitar que significa regarder attentivement, guetter, significats compartits dab talajar. Güeitar que pot locaument significar guardar (conservar) en occidentau, mentre guardar que pot aver lo sens d'espiar drin pertot.

5- galinòta (galineta)
6- canal, canalet.  Lo "beure a galet" deus catalans qu'ei un gasconisme, que non l'invèrse. Gau qu'ei de formacion populara (pèrda de la n intervocalica), canau qu'ei la fòrma sabenta deu medish mot (conservacion de la n intervocalica). Atencion aus "faus-amics"! En gascon, lo mot galeta que designa lo canèth de la hont. E la galèra qu'ei lo mot gascon equivalent au "canar" deus catalans, qu'ei a díser l'androna, lo passatge estret enter las maisons per on s'i corrèvan las aigas (las deus larèrs com las plujaus) d'autscòps. Lo mot francés e occitan galet (calhavet arredon) n'existeish pas en gascon (on s'i ditz arrebòt) ni en catalan (palet). Lo mot galeta tà designar ua sòrta de pastís arredon, ua còca, qu'ei un gallicisme ("francisme" o occitanisme) en gascon com en catalan e en espanhòu (galleta). Per fin, pòth e hasan que's viran en gal / gau en lengadocian.
7-polin
8-granièr
9- gasconisme tipic: pè- frem (fèrme)- ar (de prononciar pèrremà).
10- gasconisme: misèria, necessitat, besonh. Que notam la h sonque entà har l'etimologista content e tà emmerdar los escolans. Totun qu'ei sonque ua convencion grafica, n'a absoludament nada valor fonica ni nada utilitat aquiu, n'ajuda pas briga a compréner lo significat deu mot. Qu'ei atau.
11 landa, plan segur, que non lana. Lan qu'ei lana.
12- ofrir
13- sèla (la sèra d'un shivau)
14- abric (acès), abrigar  (acessar). Qu'ei un gasconisme e/o ispanisme. En espanhòu : sel, aselar. Totun, la grafia mei espandida en noste sistèma grafic qu'ei cela, acelar, per confusion dab celar (escóner, amagar) qui ei d'etimon distint .
etc, etc...

Notatz que los mots occitans e son sovent partatjats dab lo francés o aumensh las fòrmas deus mots e son hèra vesias en francés e en occitan. Atau, comparatz:  agenolhar  (oc.) -agenouiller (fr.) -ajolhar o ajoelhar (gsc);  folar- fouler-horar , forar-forer-horadar, canal-canal-gau, polin-poulin-porin, granièr-grenier-graèr, landa-lande-lana, ofrir - ofrir- auherir…Las correspondéncias enter los mots francés e occitans  que son hòrt mei evidentas que non pas las enter los mots gascons e occitans.
Lo gascon qu'ei beròi estremat mentre occitan e francés que son hèra pròishe l'un de l'aute.


Autanplan: fach- fait - hèit . Com ac hè arremercar l'aute:  enter fach e hèit, n'i a pas sonque qu'ua letra en comun: la h. Qu'ei dejà quauquarren ;-).

Avetz dit diasistèma qui garanteish qué, dejà??

Lo còp qui vien, que clavaram lo debat en  parlar de grafias, enter autas causas.

(de seguir)

EDIT Ua legedora fidèu que'm demanda quauques explics a prepaus de las frasas idomaticas. Dongas, aquiu que'us avetz.

No'm viengas pas copar la cerimana = no'm viengas pas copar lo cap (o sia: emmerdar). La cerimana que designa prumèr lo piterau cabelhèr d'ua bastissa (P. Morà, Tot en Gascon), ací que vòu díser cap.

cap boharòc =  lit. cap vueit. Que's ditz d'ua persona qui manca de jutjament o qui s'ac cred. Normaument l'adjectiu boharòc que s'aplica a las frutas vueitadas peus vèrmis  (P. Morà, Tot en Gascon).

Arribar au truc de la gaha: arribar au moment de disnar (P. Morà, Tot en Gascon). La gaha que designa lo culhèr pregon deu topin.

Que cad de galet:  Que plau hòrt (com lo liquide qui chorra deu galet d'ua botelha). En gascon, que podem béver de galet (l'aiga que chorra deu galet de la botelha dirèctament laguens la garganta deu beveire) com béver a galet (l'aiga que chorra dirèctament laguens lo galet deu beveire, qu'ei a díser la garganta) per oposicion a bever a pòt (los pòts deu beveire que tòcan la botelha mentre qu'ei a béver).  Lo significat prumèr de galet (deu mot gascon gau  = canau) qu'ei canalet en fòrma de honilh, d'embut (Palay), que pòt designar autanplan lo còth de la botelha com l'embut anatomic: la canau de la faringe o sia la garganta (Palay). Lo mot gascon que i ei estat adaptat dus còps en espanhòu: gallete (garganta) e galillo (lengueta, l'anatomica: fr. luette, esp, cat.:  úvula ), tres en compdar galleta qui significa galeton, en occitan: bureta. Uei lo dia en gascon, la galeta que designa lo canèth de la hont d'on chorra l'aiga (Palay), d'autescòps lo mot galeta que devè probable designar autanplan la sòrta de flascon dab lo còth prim e long o pishader, deu tipe galeton (en occitan : bureta). Lo catalan qu'a galet e galleda (d'autescòps galleta), de medisha etimologia gascona enqüèra que la significacion de galleda non sia pas lo canèth de la hont (qui, hèra locaument en catalan pirenenc occidentau, e's pòt díser galet, totun), mès lo herrat o la selha.   En aragonés, lo mot "gallo" (pòth, hasan)  que significa autanplan chorrada de liquide, per interferéncia deu noste mot galet vadut gallete e gallé en aragonés; mentre lo mot "gallina" (garia) que  significa tanben "galeta" (còca), pr'amor de l'aute mot galeta (fr. galette; oc. galeta), vadut "galleta" en las lengas romanicas d'Espanha.   En portugués, que i arretrobam galhete sinonime de garganta  e galheta  qui s'arrevira exactament en galeton en gascon.  Los nostes mots gascons b'an viatjat en traversar la peninsula!

(de seguir)

Ei occitan, lo gascon? partida 1.

En jornalet, Domergue Sumien qu'expliquè que s'i èra escadut a demostrar que lo gascon èra occitan, qu'èra d'ara endavant un "hèit"(sic)  indenegable. Demostracion imparadera, ce disó. En realitat, l'article son que hè mustra d'un bèth exemple de confusion enter sciéncia e opinion. Qu’ei per  jo l'escadença de non pas mancar entà explicar  per quina rason aqueth tipe de rasonament n'ei pas acceptable,  quinas que n'estossen las conclusions (en pro com en  contra de l'occitanitat deu gascon), a maudespieit de las incantacions deu nòste lingüista aquisenc preferit.

A jo que’m cau critèris scientifics, qu’ei a díser quantificables e d'emplec universau (qu'ei a díser qui sian validers shens que tà occitan e gascon, autanplan entà d'autas lengas aparentadas enter si com, per exemple, gascon e catalan,  occitan e catalan, espanhòu e portugués, qui poish, o meilèu posqui, har servir tà poder causir un camp o l’aute. Sequenon, que m'abstieni de causir, per abséncia de critèris credibles e pr'amor non hè pas besonh classificar ua lenga tà parlar-la. L'utilitat de la classificacion lingüistica qu'ei absoludament nulla en la vita vitanta. Qui's chauta de la classificacion de l'anglés, deu francés, de l'espanhòu o deu luxemborgués?

En tot cas, los critèris qui Sumien presenta com a scientifics ne’n son pas briga. 

Que comença atau:

"I a ua correspondéncia pro regulara e constanta entre las formas deu gascon e las formas deus autes dialèctes occitans. Aqueste sistèma de correspondéncias hòrtas entre dialèctes s’apèra lo diasistèma e garentís l’unitat de la lenga dens la diversitat.

Tocant lo lexic, los mots mei frequents utilizats en gascon qu’an gaireben (sic) tots formas correspondentas e similaras dab los autes dialèctes occitans. Per exemple, lo mot totun, que quauques personas cresen que seriá un gasconisme tipic, en realitat es conegut alhors en occitan e es especialament frequent a l’aute extrèm de la lenga, en niçard e vivaroaupenc.

L’unic mot gascon frequent que sembla inconegut  dens la rèsta de l’occitan es hèra; ça que la es possible de díser en gascon los sinonims fòrça o bèthcòp que tienen eths formas similaras dens la rèsta de l’occitan. En dehòra d’aqueth cas de hèra, es hèra mauaisit de trobar un mot gascon que non seriá pas conegut dens la rèsta de l’occitan. E, se per cas ne trobam un, es sovent un mot mens frequent, coma per exemple harri (que coneish en tot cas lo sinonim gascon grapaud, de tipe panoccitan)."

 E d'on sorteish aqueste pretenut estudi qui indicaré que l'unic mot gascon "frequent" desconegut en la rèsta de l'occitan e seré hèra? On ei publicat ? Quau l’a hèit ?  E  com seré possible qu'un estudi seriós  pogosse seleccionar lo mot hèra com a soleta mèrca diferenciau deus lexics deus mots "frequents" gascons e occitans en oblidar, per exemple, drin e d'autes mots  incomprensibles tà un locutor sonque bilingüe occitan-francés, sia que lo mot n' i existesca pas (en dehòra de l'airau occitan non gascon pròishe, d'influéncia gascona), sia que lo mot n'i aja pas briga lo medish significat en gascon e en occitan?  Per exemple: abalòt, abalut, abambar e derivats, abandoar (oscillar), abanir, abar, abarca, abarradar, abarrotar; abarshe, abarsheda, abastoar, abhonia, abhonir, abonia, abòr o agòr o agòrra e derivats agorrejar etc,;  abalòt, abalotar; abauc e abauquit; abueja, abuhar, aburar, aburguerar, aça, acajolar, acojolar, ahíger; ahirar; ahonar; ahur, ahurar; alèb, alebar, alebat (< alapare); alifatar; apèr; aplec, aplegar;  acarassà's, arcast; a(r)rianglo, arla,  arlà's , arlant e derivats, arronsar;  arroncilhar; arruc (≠ arruca); arsec; atalaja cf. talajar; atruna; bana (en gascon: recipient e unitat de mesura, en occitan: còrn); batalhon (l'artesan); bluha, bluhar etc.  boha;  brau (= grau); horuc e derivats, bohalòc o boharòc; barlòc, buha, cajòla, cajolar, canèr e derivats,  cauerat o caverat, carlamusa, cohatar, cerimana, còishe , coishic, conhir, chanca, chanco chancar e derivats; changui-changòt;  chepic e derivats,  daubuas, deishudar, drin,eishobatar,  enlüar; entrebucar, esbarrir;  esbarrejar; esbrear; escabolhar, escamussar; esglachar; eslur, eslurrar; esperrecar o esperracar; esvarjar; galèra (en oc. androna),  galeta (la de la hont), galeton (en oc: bureta); galihèrna; galihòrça; gau; gave; gavidar; grava=grau = brau (lòc umide, palud) guimp-a, guimpar;  gusmèth, gusmerar e degusmerar; hap, hapar;  helèra;  híger;  horadar; hrèita, hreiterós; justagarra;  lagast / lagasta / lagarra; lana ≠ lan; lengueta (l'anatomica, lo lenguet de la garganta); lugran; macòrro; melic;  pachacar; pachic-pachòc; pamparra; panquesa, pèhorar;  pèhremar; pitrangla, pitranglar  e derivats; pros  ≠ (oc.) pros; puisheu ; quiraulejar; ronhèc; sabarco; saunei e saunejar; shebitejar, sirman; soala; sobac; shin o chin, shirga, shirgar; shirla,  tà,  talajar, taram,  tinha-hús;  truha;, truna; ustagar, ustagarra; troat, varam, varan e varanar etc, etc, etc per ne citar pas sonque quauques-uns, n’i a un hèish d’autes. La vertat qu'ei arrés no'us an enqüèra recensats tots.

A la question de saber per qué sonque hèra e's tròba hens la soa lista e non pas lo son petit companhon drin, Domergue Sumien que m'expliquè que drin qu'èra un "biarnesisme'. Be cau estar un lingüista pòc saberut en mestior de gasconisme tà pensar que hèra e seré mensh 'bearnesisme' que drin! E quan seré atau, despuish quan lo biarnés n'ei pas gascon? Qu'ei de cretinisme pur, aquò. O de marrida fé. En tot cas, n'ei pas ua mèrca de professionalisme ni de seriosèr.

Qu’ei evident las afirmacions de Sumien que son arbitràrias,  non suportadas per nat estudi scientific  quin que sia.  A mei, que's cau demandar quin seré lo resultat deu medish tipe d'estudi, dab lo medish metòde de comparason lexicau, aplicat au cas de duas lengas distintas com, per exemple, espanhòu e portugués? E pensa Sumien que espanhòu e portugués e son mei divergents enter si que l'occitan n'ac ei deu gascon (o vice-versa)? Dongas, que ns'ac demòstre dab lo son metòde deus mots mei "frequents"!  
E se lo resulta muisha que n'ei pas lo cas, se i son mei numerosas las diferéncias enter gascon e occitan que non pas enter portugués e espanhòu,  alavetz Sumien qu'averà ua bona rason entà considerar gascon e occitan com a duas lengas distintas, que non ua sola, segon aqueste critèri qui a causit eth medish. Qu'ei lo principi de l'universalitat deu critèri. Sequenon,  lo critèri n'ei pas  scientific, qu'ei arbitrari.

En un escambi dab Sumien, legeder hens los comentaris d'aqueste article deu jornalet , un messatge son que’m miè tà ua evidéncia navèra per jo :  Sumien n’a pas estudiat lo gascon de manèira pro pregona tà poder compréner lo nòste idiòma ad aise.  La prumèra pròva que l'èi avuda quan m’a explicat que lo parion deu mot gascon ahíger qu’existeish plan en occitan, e qu’ei afegir. En realitat, aquera afirmacion de Sumien n'ei pas briga exacta. Que'n seré per çò qui tanh au mot en catalan, on afegir i ei l’exacte parion etimologic e semantic deu gascon ahíger, sinonime d’ajustar (vediatz Palay e los diccionaris catalans). Lo mot híger o ahíger qu’ei lo mot corrent en aranés, ajustar dab aqueth significat no s’i ditz pas o n’i ei pas briga corrent. Totun, en occitan, afegir n’i ei pas briga sinonime d’ajustar! Lo mot occitan afegir que significa « rendre consistant comme du foie, fouler, tasser » segon Mistral.  N’i trobam pas briga lo significat d’ ahíger. Dongas, Sumien qu’a gran tòrt de con.hóner los dus mots. Que son  de  beròis « faus-amics », per  etimologicament parions qui poscan semblar.


De cas atau de "faus-amics", qui hèn mauaisida ua intercompreneson mutuau, que n’i a plen enter gascon e occitan.  Per exemple, bana en gascon n’a pas briga lo significat de còrn qui a lo mot en occitan,  mentre lo mot occitan bana non designa pas briga lo recipient com en gascon. Lo  mot gascon adirar n’a pas briga lo significat de l’occitan asirar ! Adirar qu’ei sinonime d'avejar e l'adirèr qu'ei lo mau d’amor, tot lo contrari d’asirar  qui significa odiar en occitan. 

E lo mot gascon pelha qu'a de s'arrevirar en vestit o  en rauba en occitan, mentre lo mot gascon perrec qu’a lo sens de l’occitan pelha.  La pelha deu dimenge qu’ei ua expression plan gascona qui no’s pòt pas briga arrevirar en « pelha del dimenge » en occitan !

Un aute exemple, enqüèra mei comic, que concerneish un mot gasconissime:  hrèita.

Enqüèra qu’aqueth mot e sia hòrt corrent en  gascon, que sembla  non-compreneder entà Sumien qui’u con.hon dab l’occitan fracha.  Totun, se l'etimon ei plan compartit, n'ei pas briga lo cas deu significat. 
En occitan, fracha  (fracho en grafia provençau) que significa "brêche, écornure, défaut dans une pièce de menuiserie, trou, cavité, fissure, crevasse de muraille, éboulis, écroulement,  grande fenêtre de grenier  à foin"   segon Mistral.
En gascon, hrèita  (rèyte en grafia febusiana) que  significa (sonque) "pénurie, besoin du nécessaire , misère" (vediatz Palay e Morà).  En gascon, n’i a pas nat vèrbe parion de l’occitan frachar.

Per contra, un hreiterós qu’ei un necerós, un praube.   Hreiterós e necerós, enqüèra dus mots exclusivament gascons!

L'expression aver hrèita de quauquarren qu'ei hòrt corrècta e hèra correnta en gascon.
L'expression "aver fracha de quicòm / quauquarren"no's diré pas en occitan contemporanèu segon Mistral,  n'i voleré pas díser arren.  

Dongas, contràriament a çò qui Sumien supausa,  fracha no's pòt pas har servir tà arrevirar hrèita en occitan, ni vice-versa. Sumien que s’engana en pensar hrèita que vòu diser  « fracha ». Qu'ei un bèth contra-sens.  Avetz dit intercompreneson? 

Quants de mots en gascon n’existeishen pas en occitan e vice-versa ? Nat estudi ne s'i ei interessat, ailàs.

Quants de mots « comuns » au gascon e a l’occitan, segon lo critèri etimologic de Sumien, qui an de significats plan distints  en las duas lengas (com, per exemple, travail e travel respectivament en francés e en anglés)? Nat estudi qu’ac indica tanpòc. Tot que demora tà har.

En realitat, los lingüistas occitanistas qu’an classificat lo gascon laguens l'occitan d'ua manèira completament  a priori, per comoditat o entà balhar mei importància au maine de l'occitan,  shens préner lo temps ni har l'esfòrç d'estudiar seriosament lo sistèma e lo lexic, exactament com ei a continuar d'ac har  Domergue Sumien. Qu'ei possible qu'aquera classificacion, au sègle passat, n'èra pas sonque ua simplificacion rapida e comòda, un bon pretèxte  tà desinteressà's de l'estudi deu gascon com a sistèma lingüistic. Classificar lo gascon com a "dialècte",  que't balha ua bona rason tà non pas aver a estudià'u seriosament, fin finala.  En efèit,  s’interessar  a un "dialècte" non podèva pas constituir ua prioritat de cara a l'estudi de l'occitan medievau deus trobadors (dont lo gascon èra de facto exclús) e de la soa version modèrna, lo magnific occitan "referenciau" aperat a vàder estandard de l'occitan. Lo gascon medievau n'èra pas guaire estudiat en França, qu'èra estudiat principaument en Alemanha peu romanista soís  Kurt Baldinger qui, eth, separava plan gascon e occitan (e qui arrecomandava d'ac har). Baldinger, romanista de reputacion internacionau,  que començè a publicar en 1975 dus corpus lexicaus hòrt importants, l'un d'occitan medievau;  l'aute de gascon medievau. Lavetz, qu'insisteishi, la classificacion deu gascon com a varietat de l'occitan  qu’ei estada ua decision  purament arbitrària, convencionau, shens supòrt d'absoludament nat critèri scientific. Qu'ei plan aquò qui ei complicat d'adméter peu monde occitanista. Totun, qu'ei vertat.

Que devem lo mondolh de dadas de l'Atlas Lingüistique de la Gascogne au magnific tribalh de collectage a carga de l'equipa de l'Universitat deu Miralh (Tolosa), gavidada per Séguy (un lingüista  gascon, fataument oblidat per la wikipèdia occitana, en realitat mei que mei occitanista), en las annadas 60-70.  Durant mei de 40 ans, aqueth tribalh qu'ei demorat scientificament inexpleitat per las rasons qui vieni d'expausar. Qu'a calut demorar l'an 2011, data de la parucion  de l'obratge  de Jan-Loís Massourre (un aute lingüista gascon, autanplan ignorat per la wikipèdia occitanista)  entà obtiéner, per fin, un prumèr estudi deu gascon com a sistèma, qui sia basat  sus las dadas de l'ALG.  B'ei vertat Massourre n'ei pas precisament un seguidor de la capèra occitanista. 

Qui pòt créder Sumien? Pas jo, en tot cas. Sumien que ne ditz sonque çò qui’u convien shens rapòrt dab estudis scientifics quins que sian. Non i a pas arren de sciéncia la-hens. Sonque convencion arbitrària  e  sustot doctrina, un còp de mei.

E puish n’ei pas briga segur que los critèris lingüistics causits per Sumien sian los mei adaptats tà la soa demostracion. Que valeré mei que validèsse l’apròchi en har l’exercici de comparar espanhòu e portugués dab lo son  metòde « scientific ». Que serí susprés se las duas lengas ibericas presentèssen diferéncias enter si segon aqueths critèris causits per Sumien, o en tot cas mei de diferéncias enter si que l’occitan respècte au gascon  o que lo gascon respècte a l'occitan.  

Que  tornaram  a l'analisi deus autes arguments presentats per aqueth autor, a gran tòrt, com a "scientifics", lo còp qui vien. Que parlaram donc d'intercompreneson (de seguir, donc). 

La teoria deu professor Thomas J. Walsh sus las particions dialectaus deu gascon e deu catalan.

Un lector interessat que’m demanda (que’u citi en italic e enter verguetas) : "Ne’ns poderétz pas explicar en qué consisteish aquera « teoria apitada peu lingüista american Thomas J. Walsh  entà explicar l’isoglòssa catalano-gascona» ? Mès que carré explics deu tipe « pour les nuls », eh!"

Bon, jo medish que'n soi un, de desentenut; totun,  que'm vau sajar de resumir l'ahar de manèira simpla, en tot adobà'u a la mia mòda. Se ac podetz, que vs'aconselhi de léger l'article redigit en catalan per Thomas J. Walsh (professor a l'Universitat de Georgetown, Washington DC, USA).

Com ac sabetz, los maines gascons e catalans que son dividits cadun en duas granas zònas dialectaus : lo gascon occidentau e lo gascon orientau de l'un costat, lo catalan occidentau (lo parlat a Lhèida, Valéncia etc) e lo catalan orientau de l’aute  (lo parlat a Perpinhan, Girona, Barcelona, las Islas Balear-a-s etc) . Lo gascon orientau e lo catalan occidentau que son en contacte enter si per la linha de cresta pirenenca, mentre lo gascon occidentau e  lo catalan orientau que son hòrt estremats l'un per rapòrt a l'aute, shens punts de contacte geografics enter si.

A maudespieit d'estar hòrt estremats l'un per rapòrt a l'aute,  lo gascon occidentau e lo catalan orientau que comparteishen mantuas caracteristicas lingüisticas qui’us uneishen e qui’us apartan de la rèsta de l’occitano-roman (gascon orientau e catalan occidentau inclús).

Que'n brembarèi sonque tres, de las mei tipicas e qui harèi servir tàd enclarir lo men explic.  Aquiu que las avetz:

1) Ua caracteristica fonetica : la confusion fonetica de la –e- de la –a- finau atònas, prononciadas /ə/. Per exemple, negra que's pronóncia exactament com negre, qu'ei a díser generaument  /nέɣɾə/, en gascon occidentau com en catalan orientau. Locaument, la é tonica que i ei prononciada com, o guaireben com, la e atòna finau:   /'nəɣɾə/  /'nœɣə/ (catalan balear,  gascon maritime; que i tornaram). 


2) Los temps deu subjontiu que presentan desinéncias  en –i de las plan caracteristicas. 

Com a exemple, comparem las conjugasons  deu vèrbe (h)aver au present deu subjontiu  en gascon occidentau e en catalan orientau:

        

En gascón occidentau normatiu, la conjugason de aver au present deu subjontiu  que hè: 

1- agi 2- agis 3- agi 4- àgim 5- àgitz 6- agin.

     

 En estandard  principatin, qui ei deu catalan orientau, la conjugason de haver  (en catalan, la h que i ei sonque ua convencion grafica eretada deu latin, shens valor fonetica) au present deu subjontiu que hè:

1- hagi, 2-hagis, 3-hagi, 4- hàgim, 5- hàgiu 6- hagin.

Dongas, que s’ageish exactament deu medish patron. Notatz aquera accentuacion "anormau" per rapòrt a l'occitan, qui ei ua caracteristica comuna qui cau soslinhar : àgim / hàgim, àgitz / hàgiu , versus las fòrmas  mei "occitanas"  ajam/hajam, ajatz / hajau qui trobam en gascon orientau e en catalan occidentau . 

Entà lo subjontiu present, lo gascon occidentau que respècta aqueth patron dab absoludaments tots los vèrbes de tots los grops. Per exemple:

Cantar :1- canti, 2- cantis, 3- canti, 4- càntim, 5- càntitz, 6- cantin. 

Florir : 1- floreishi, 2-floreishis, 3- floreishi,  4- floréishim, 5-  floréishitz, 6- floreishin. 

Lo catalan orientau qu'emplega un patron "ibrid" (lhevat lo cas de l'auxiliar haver) en i mesclar fòrmas "non-en-i" a la prumèra e  dusau personas deu plurau. Aqueras fòrmas "non-en-i " que son sovent identicas a las de l’indicatiu (en comun dab lo patron valencian qui èra lo de la lenga classica).  Que've rapèri la x catalana qu'equivau au digraf sh gascon. Atau los patrons de conjugason catalana (deu Principat) au present deu subjontiu de cantar e florir que son com segueish:

Cantar : 1- canti, 2- cantis, 3- canti, 4- cantem, 5- canteu,  6- cantin.

Florir : 1- floreixi , 2- floreixis, 3- floreixi , 4- florim, 5- floriu, 6-  floreixin.`


(Uei lo dia, las fòrmas cantem e canteu que son ambigüas, que s'emplegan a l'indicatiu com au subjontiu. N'èra pas lo cas d'autescòps puishque las fòrmas corresponentas deu present de l'indicatiu èran cantam e cantau. La confusion dab las fòrmas de l'indicatiu que s'arretròba dab mei d'un vèrbe deus autes grops, probablament per mimetisme).

3) Lo gascon occidentau e lo catalan orientau que presentan cadun ua zòna de parlar « negre » a l’estrem deu son maine respectiu : gascon maritime d’un costat, catalan insular (balear) de l’aute.  Qu'ei l'isoglòssa catalano-gascona dont parla Walsh e qui vau explicar un shinhalon mei. 

En balear com en gascon "negre" (gascon maritime),  la e tancada tonica que’s pronóncia com ua e atòna finau. Per exemple,  las duas e deu mot negre, o negue en gascon maritime,  que's pronóncian grosso modo parièr  en balear com en gascon maritime: /'nəɣɾə/, /'nœɣə/ . Que sabem aqueth tret comun enter gascon maritime e catalan balear qu’èra generalizat per tot  lo maine deu catalan orientau a l'atge mejan. Dit autament, a Perpinhan, Girona e Barcelona com per tot l'airau deu catalan orientau, que s'i parlava un catalan "negre" a l'epòca medievau.  Lo balear qu’a conservada aquera faiçon de prononciar qui èra la deus colons catalans arribats a Malhòrca arron la reconquista (sègle 13).

Thomas Walsh que hè mercar  tots aqueths trets comuns enter gascon e catalan,  beròi  particulars, hòrt distintius,  non pòden pas estar ua conseqüéncia deu simple hazard. Meilèu, qu'arrepresentarén  arcaïsmes qui arremontarén a la prononciacion especiau deu latin per tota la zòna pirenenca (o aquitano-pirenenca). O sia lo proto-romanç a l’origina de las nostas lengas en la nosta region aquitano-pirenenca qu’èra prononciat « negre »  e las desinéncias deu subjontiu en –i - que serén las mei ancianas en romanç, o proto-romanç, d'aquesta zòna.

Ara plan, tornem-nse’n  taus gascon orientau e  catalan occidentau.

1-Que podem constatar negre e negra que i son prononciats  de manèira plan diferenciada, pr'amor las pronóncias de la e  atòna finau e la a atòna finau que i son distintas.

2- Lo subjontiu present qu’ei deu tipe occitan, contràriament au cas precedent. Notatz en particular l'accentuacion regular(a) de las fòrmas tà las personas deu plurau. 

Verbe (h)aver (sub. present)

En gascon normatiu:
1- agi,  2- ajas, 3- aja, 4- ajam, 5- ajatz, 6- ajan.

En estandard aranés:
1- aja, 2- ages, 3- age, 4- ajam, 5- ajatz, 6- agen.

En estandard valencian (qui ei deu catalan occidentau) :
1- haja, 2- hages, 3- haja, 4- hajam, 5- hajau, 6- hagen.

Cantar (sub. present) :

Gascon or.. : 1- canti, 2- cantes, 3- cante, 4- cantem, 5- cantetz, 6- canten.

En estandard aranés : 1- canta, 2- cantes, 3- cante, 4- cantem, 5- cantetz, 6- canten.

En estandard valencian : 1- cante, 2- cantes, 3- cante, 4- cantem, 5- canteu, 6- canten.

Florir (sub. present):

Gascon or. (florís, florish): 1- florisqui, 2- floriscas, 3- florisca, 4- floriscam, 5- floriscatz, 6- floriscan.

Aranés (estandard) (hlorís):  1- hlorisca, 2- hlorisques, 3- hlorisque, 4- hloriscam, 5- hloriscatz, 6- hlorisquen.

Valencian (estandard) (florix) : 1- florixca, 2- florixques, 3- florixca, 4- florim, 5- floriu, 6- florixquen.

(Notatz que l'aranés com los parlars vesins s'estiman mei d'emplegar unicament la fòrma  pròpiament gascona hlorir per florir, alavetz 1-hlorisca etc…En gascon literari contemporanèu, tant florir com eslorir  -var. de hlorir- que i son emplegats, totun dab de nuanças semanticas plan idiomaticas. Un manuscrit florit non vòu pas díser que lo manuscrit sia eslorit).  

Thomas Walsh que's pensa qu'estó l’influéncia deu lengadocian de Tolosa qui va crear la dicotomia dialectau occidentau-orientau au còp en gascon e en catalan. Segon l'ipotèsi de Thomas Walsh, lo gascon occidentau e lo catalan orientau, en bèth compartir trets fonetics e gramaticaus deus hèra singulars, que testimoniarén de  l'evolucion especifica deu latin per tota la region pirenenca, mentre lo gascon orientau e lo catalan occidentau que representarén varietats « occitanizadas » deu fèit de la hòrta influéncia culturau  e politica de  Tolosa (-isc : florís, florísh meilèu que non–esc floreish etc). L'airau deu lengadocian qu'arribè dinc aus Pireneus catalans peu correder deu comtat de Foish. Aqueth comtat qu'èra geopoliticament catalan a l'epòca deu  rei d'Aragon Jacme primer el conqueridor: " E fe que deuem a Deu, pus aquels de Cathalunya, que es lo meylor Regne Despanya, el pus honrat, el pus noble, perço car hi ha ·IIII· (4) comtes, ço es lo comte Durgell, el comte Dampuries, el comte de Fois, el comte de Paylas:… " (etc).   (Llibre dels feyts). Lo tractat de Corbeil qu'amputè Catalonha deu son comtat transpirenenc (1258). En tot cas, l'influéncia tolosana  que's degó espandir de cap au sud en seguir lo camin de la Seu d'Urgell, plan abans lo sègle 13. A mei, Walsh que'ns rapèra ua gran part de la Catalonha occidentau que formava part deu comtat de Tolosa au sègle nau.  Entà resumir, segon lo vejaire de Walsh, l’influéncia de l'occitan tolosenc que provoquè la trencadura de l’isoglòssa catalano-gascona, mentre aquera isoglòssa qu'ei enqüèra plan conservada uei lo dia aus estrems  mei periferics deu  maine catalano-gascon (còsta landesa e islas balearas).   Dongas que parlam d'ua prumèra estrata lingüistica, hòrt antiga, cobrant tot l'airau catalano-gascon e reflectant l'evolucion deu proto-romanç aquitano-pirenenc  (fonetica "negra", desinéncias catalano-gasconas deu subjontiu en -i). Aquera prumèra estrata que va estar  recobèrta de (remplaçada per) ua dusau, mei recenta, sus ua zòna centrau espandida a partir de Tolosa. Aqueth influx allogèn, occitanizaire, qu'estó a l'origina de la diferenciacion en gascon orientau e en catalan occidentau (fonetica "clara" e subjontiu de tipe occitan. Aqueth tipe de subjontiu qu'èra, en règla ben generau, lo emplegat hens los tèxtes medievaus redigits en gascon o en catalan, per tot l'airau).  Los parlars "negres" que van progressivament retrocéder davant los parlars "clars",  tant en catalan com en gascon, dinc a subsistir sonque aus estrems mei periferics,  còsta landesa e islas balear(a)s.

Lo vejaire de Walsh qu'ei nau, revolucionari e hèra interessant, que tròbi jo. Qu'espèri aqueth petit exercici de vulgarizacion, hèit per un desentenut entà d'autes desentenuts, que vs'averà interessats a vosauts tanben!