La teoria deu professor Thomas J. Walsh sus las particions dialectaus deu gascon e deu catalan.

Un lector interessat que’m demanda (que’u citi en italic e enter verguetas) : "Ne’ns poderétz pas explicar en qué consisteish aquera « teoria apitada peu lingüista american Thomas J. Walsh  entà explicar l’isoglòssa catalano-gascona» ? Mès que carré explics deu tipe « pour les nuls », eh!"

Bon, jo medish que'n soi un, de desentenut; totun,  que'm vau sajar de resumir l'ahar de manèira simpla, en tot adobà'u a la mia mòda. Se ac podetz, que vs'aconselhi de léger l'article redigit en catalan per Thomas J. Walsh (professor a l'Universitat de Georgetown, Washington DC, USA).

Com ac sabetz, los maines gascons e catalans que son dividits cadun en duas granas zònas dialectaus : lo gascon occidentau e lo gascon orientau de l'un costat, lo catalan occidentau (lo parlat a Lhèida, Valéncia etc) e lo catalan orientau de l’aute  (lo parlat a Perpinhan, Girona, Barcelona, las Islas Balear-a-s etc) . Lo gascon orientau e lo catalan occidentau que son en contacte enter si per la linha de cresta pirenenca, mentre lo gascon occidentau e  lo catalan orientau que son hòrt estremats l'un per rapòrt a l'aute, shens punts de contacte geografics enter si.

A maudespieit d'estar hòrt estremats l'un per rapòrt a l'aute,  lo gascon occidentau e lo catalan orientau que comparteishen mantuas caracteristicas lingüisticas qui’us uneishen e qui’us apartan de la rèsta de l’occitano-roman (gascon orientau e catalan occidentau inclús).

Que'n brembarèi sonque tres, de las mei tipicas e qui harèi servir tàd enclarir lo men explic.  Aquiu que las avetz:

1) Ua caracteristica fonetica : la confusion fonetica de la –e- de la –a- finau atònas, prononciadas /ə/. Per exemple, negra que's pronóncia exactament com negre, qu'ei a díser generaument  /nέɣɾə/, en gascon occidentau com en catalan orientau. Locaument, la é tonica que i ei prononciada com, o guaireben com, la e atòna finau:   /'nəɣɾə/  /'nœɣə/ (catalan balear,  gascon maritime; que i tornaram). 


2) Los temps deu subjontiu que presentan desinéncias  en –i de las plan caracteristicas. 

Com a exemple, comparem las conjugasons  deu vèrbe (h)aver au present deu subjontiu  en gascon occidentau e en catalan orientau:

        

En gascón occidentau normatiu, la conjugason de aver au present deu subjontiu  que hè: 

1- agi 2- agis 3- agi 4- àgim 5- àgitz 6- agin.

     

 En estandard  principatin, qui ei deu catalan orientau, la conjugason de haver  (en catalan, la h que i ei sonque ua convencion grafica eretada deu latin, shens valor fonetica) au present deu subjontiu que hè:

1- hagi, 2-hagis, 3-hagi, 4- hàgim, 5- hàgiu 6- hagin.

Dongas, que s’ageish exactament deu medish patron. Notatz aquera accentuacion "anormau" per rapòrt a l'occitan, qui ei ua caracteristica comuna qui cau soslinhar : àgim / hàgim, àgitz / hàgiu , versus las fòrmas  mei "occitanas"  ajam/hajam, ajatz / hajau qui trobam en gascon orientau e en catalan occidentau . 

Entà lo subjontiu present, lo gascon occidentau que respècta aqueth patron dab absoludaments tots los vèrbes de tots los grops. Per exemple:

Cantar :1- canti, 2- cantis, 3- canti, 4- càntim, 5- càntitz, 6- cantin. 

Florir : 1- floreishi, 2-floreishis, 3- floreishi,  4- floréishim, 5-  floréishitz, 6- floreishin. 

Lo catalan orientau qu'emplega un patron "ibrid" (lhevat lo cas de l'auxiliar haver) en i mesclar fòrmas "non-en-i" a la prumèra e  dusau personas deu plurau. Aqueras fòrmas "non-en-i " que son sovent identicas a las de l’indicatiu (en comun dab lo patron valencian qui èra lo de la lenga classica).  Que've rapèri la x catalana qu'equivau au digraf sh gascon. Atau los patrons de conjugason catalana (deu Principat) au present deu subjontiu de cantar e florir que son com segueish:

Cantar : 1- canti, 2- cantis, 3- canti, 4- cantem, 5- canteu,  6- cantin.

Florir : 1- floreixi , 2- floreixis, 3- floreixi , 4- florim, 5- floriu, 6-  floreixin.`


(Uei lo dia, las fòrmas cantem e canteu que son ambigüas, que s'emplegan a l'indicatiu com au subjontiu. N'èra pas lo cas d'autescòps puishque las fòrmas corresponentas deu present de l'indicatiu èran cantam e cantau. La confusion dab las fòrmas de l'indicatiu que s'arretròba dab mei d'un vèrbe deus autes grops, probablament per mimetisme).

3) Lo gascon occidentau e lo catalan orientau que presentan cadun ua zòna de parlar « negre » a l’estrem deu son maine respectiu : gascon maritime d’un costat, catalan insular (balear) de l’aute.  Qu'ei l'isoglòssa catalano-gascona dont parla Walsh e qui vau explicar un shinhalon mei. 

En balear com en gascon "negre" (gascon maritime),  la e tancada tonica que’s pronóncia com ua e atòna finau. Per exemple,  las duas e deu mot negre, o negue en gascon maritime,  que's pronóncian grosso modo parièr  en balear com en gascon maritime: /'nəɣɾə/, /'nœɣə/ . Que sabem aqueth tret comun enter gascon maritime e catalan balear qu’èra generalizat per tot  lo maine deu catalan orientau a l'atge mejan. Dit autament, a Perpinhan, Girona e Barcelona com per tot l'airau deu catalan orientau, que s'i parlava un catalan "negre" a l'epòca medievau.  Lo balear qu’a conservada aquera faiçon de prononciar qui èra la deus colons catalans arribats a Malhòrca arron la reconquista (sègle 13).

Thomas Walsh que hè mercar  tots aqueths trets comuns enter gascon e catalan,  beròi  particulars, hòrt distintius,  non pòden pas estar ua conseqüéncia deu simple hazard. Meilèu, qu'arrepresentarén  arcaïsmes qui arremontarén a la prononciacion especiau deu latin per tota la zòna pirenenca (o aquitano-pirenenca). O sia lo proto-romanç a l’origina de las nostas lengas en la nosta region aquitano-pirenenca qu’èra prononciat « negre »  e las desinéncias deu subjontiu en –i - que serén las mei ancianas en romanç, o proto-romanç, d'aquesta zòna.

Ara plan, tornem-nse’n  taus gascon orientau e  catalan occidentau.

1-Que podem constatar negre e negra que i son prononciats  de manèira plan diferenciada, pr'amor las pronóncias de la e  atòna finau e la a atòna finau que i son distintas.

2- Lo subjontiu present qu’ei deu tipe occitan, contràriament au cas precedent. Notatz en particular l'accentuacion regular(a) de las fòrmas tà las personas deu plurau. 

Verbe (h)aver (sub. present)

En gascon normatiu:
1- agi,  2- ajas, 3- aja, 4- ajam, 5- ajatz, 6- ajan.

En estandard aranés:
1- aja, 2- ages, 3- age, 4- ajam, 5- ajatz, 6- agen.

En estandard valencian (qui ei deu catalan occidentau) :
1- haja, 2- hages, 3- haja, 4- hajam, 5- hajau, 6- hagen.

Cantar (sub. present) :

Gascon or.. : 1- canti, 2- cantes, 3- cante, 4- cantem, 5- cantetz, 6- canten.

En estandard aranés : 1- canta, 2- cantes, 3- cante, 4- cantem, 5- cantetz, 6- canten.

En estandard valencian : 1- cante, 2- cantes, 3- cante, 4- cantem, 5- canteu, 6- canten.

Florir (sub. present):

Gascon or. (florís, florish): 1- florisqui, 2- floriscas, 3- florisca, 4- floriscam, 5- floriscatz, 6- floriscan.

Aranés (estandard) (hlorís):  1- hlorisca, 2- hlorisques, 3- hlorisque, 4- hloriscam, 5- hloriscatz, 6- hlorisquen.

Valencian (estandard) (florix) : 1- florixca, 2- florixques, 3- florixca, 4- florim, 5- floriu, 6- florixquen.

(Notatz que l'aranés com los parlars vesins s'estiman mei d'emplegar unicament la fòrma  pròpiament gascona hlorir per florir, alavetz 1-hlorisca etc…En gascon literari contemporanèu, tant florir com eslorir  -var. de hlorir- que i son emplegats, totun dab de nuanças semanticas plan idiomaticas. Un manuscrit florit non vòu pas díser que lo manuscrit sia eslorit).  

Thomas Walsh que's pensa qu'estó l’influéncia deu lengadocian de Tolosa qui va crear la dicotomia dialectau occidentau-orientau au còp en gascon e en catalan. Segon l'ipotèsi de Thomas Walsh, lo gascon occidentau e lo catalan orientau, en bèth compartir trets fonetics e gramaticaus deus hèra singulars, que testimoniarén de  l'evolucion especifica deu latin per tota la region pirenenca, mentre lo gascon orientau e lo catalan occidentau que representarén varietats « occitanizadas » deu fèit de la hòrta influéncia culturau  e politica de  Tolosa (-isc : florís, florísh meilèu que non–esc floreish etc). L'airau deu lengadocian qu'arribè dinc aus Pireneus catalans peu correder deu comtat de Foish. Aqueth comtat qu'èra geopoliticament catalan a l'epòca deu  rei d'Aragon Jacme primer el conqueridor: " E fe que deuem a Deu, pus aquels de Cathalunya, que es lo meylor Regne Despanya, el pus honrat, el pus noble, perço car hi ha ·IIII· (4) comtes, ço es lo comte Durgell, el comte Dampuries, el comte de Fois, el comte de Paylas:… " (etc).   (Llibre dels feyts). Lo tractat de Corbeil qu'amputè Catalonha deu son comtat transpirenenc (1258). En tot cas, l'influéncia tolosana  que's degó espandir de cap au sud en seguir lo camin de la Seu d'Urgell, plan abans lo sègle 13. A mei, Walsh que'ns rapèra ua gran part de la Catalonha occidentau que formava part deu comtat de Tolosa au sègle nau.  Entà resumir, segon lo vejaire de Walsh, l’influéncia de l'occitan tolosenc que provoquè la trencadura de l’isoglòssa catalano-gascona, mentre aquera isoglòssa qu'ei enqüèra plan conservada uei lo dia aus estrems  mei periferics deu  maine catalano-gascon (còsta landesa e islas balearas).   Dongas que parlam d'ua prumèra estrata lingüistica, hòrt antiga, cobrant tot l'airau catalano-gascon e reflectant l'evolucion deu proto-romanç aquitano-pirenenc  (fonetica "negra", desinéncias catalano-gasconas deu subjontiu en -i). Aquera prumèra estrata que va estar  recobèrta de (remplaçada per) ua dusau, mei recenta, sus ua zòna centrau espandida a partir de Tolosa. Aqueth influx allogèn, occitanizaire, qu'estó a l'origina de la diferenciacion en gascon orientau e en catalan occidentau (fonetica "clara" e subjontiu de tipe occitan. Aqueth tipe de subjontiu qu'èra, en règla ben generau, lo emplegat hens los tèxtes medievaus redigits en gascon o en catalan, per tot l'airau).  Los parlars "negres" que van progressivament retrocéder davant los parlars "clars",  tant en catalan com en gascon, dinc a subsistir sonque aus estrems mei periferics,  còsta landesa e islas balear(a)s.

Lo vejaire de Walsh qu'ei nau, revolucionari e hèra interessant, que tròbi jo. Qu'espèri aqueth petit exercici de vulgarizacion, hèit per un desentenut entà d'autes desentenuts, que vs'averà interessats a vosauts tanben!