Troat /tròt; preable /prable; aürós /urós ; o la h tà protegir ua sillaba contra l'elision.

 Ua opinion hòrt espandida que marca lo mot gascon "urós" deu sagèth, pro infamant en çò deus lingüistas occitanistas, de "francisme". Jo que pensi qu'an gran tòrt. L'evolucion de aürós tà urós qu'ei perfèitament naturau en gascon e non hè pas besonh recórrer au francés tà explicar-la. Que vien de l'elision d'ua sillaba per contacte de la vocau finau d'aquesta sillaba dab la vocau qui inicia la sillaba qui sec, ua faiçon d'evitar l'iat.

Que n'i a d'autes exemples en gascon, e los nostes linguistas occitanistas no'us nse poderàn pas explicar per influéncia francesa quina que sia.

Tres exemples tà illustrar lo men devís:

1- Au mot catalan tronat (fr. grenier) (<  *thronatu -segon Rolhfs), que corresponen los mots gascons" troat" (1-tas de bois, 2- grenier) e "tròt" (grenier à foin, fenil, cf. Palay, confirmat per R. Lassalle, com. blòg). De duas sillabas, lo mot que n'ei passat ad ua sola.

2- Deu vèrbe "anar" que deriva pre + anable > preable (3 sillabas) e  prable (2 sillabas) (fr. antérieur, préalable).

3- Trimfe e trimfar que son las fòrmas deu gascon classic (cf. Lo Trimfe de la Lengua Gascoa), tròp rapidament espudidas deu lexic contemporanèu au profieit de las fòrmas estranhas "triomfe" o "trionfe", etc.

Qu'ajustarèi un quatau exemple balhat per Gaby  hens un comentari  (ved. comentaris):

4- Russir, fòrma locau de reüssir (russí atestat per  Foix en grafia de l'autor, a costat de reussí et ressí, id.).


Entàd evitar  la collusion de las vocaus qui mia tà l'elision e conservar atau intactas las sillabas, lo gascon que sap ahíger ua h aspirada un trèt partajat dab lo basco (parlars deu nòrd e, d'autescòps, deu sud tanben). Jo qu'apèri aquesta sòrta d'h la "h de conòrta" (lo tèrmi que m'agrada).

Atau lo mot de l'occitan ancian aür  (uei lo dia extint en occitan non gascon) qu'a suberviscut en gascon contemporanèu  jos la fòrma "ahur", d'on deriva lo vèrbe "ahurar". Que sembla l'addicion de la h qu'a sauvat lo mot.

Au mot catalan "trona" (cadièra predicadèra) (ant. "truna", deu latin tribuna) que corresponen los mots gascons (o meilèu quate fòrmas deu medish mot):
1/  truna : 1-niche, en part. des outils 2- travail, occupation (Palay) 3- chaire du prêcheur ( en massadés, cf. J.P. Laurent);

2/ atruna: 1-niche, en particulier des outils, 2- outils eux-même;

3/  trua: 1- niche 2- balcon intérieur d'une église (en gascon deu sud-èst, J.P. Ferré, com. blòg)

4/  truha: niche de la cheminée (Palay).

Au catalan gaús e a l'occitan caús (latin vg *càuus, celtic *kàwos, lit (ausèth) cridassèr, gahús) que correspon lo gascon gahús. A l'occitan còis que correspon lo gascon guèhus (fr. hibou).

Au catalan saüc que correspon lo gascon sahuc.

Au catalan flaüta que corresponen los mots gascons lahuta, laguta, eslahuta, flabuta, etc.

Au catalan e occitan ancian la-entz que corresponen los mots deu gascon contemporanèu la-hens, laguens, cf. dehens, deguens.

La h aspirada que's pòt autanplan ajustar au debut d'un mot entà marcar o guardar intacta la prumèra sillaba , de manèira mei o mensh facultativa. Qu'ei ua particularitat de la lenga gascona.


La-hens > hens, varianta de "ens" (aquesta darrèra fòrma quasi extinta).


La-haut > haut , varianta de "aut".

Lo mot francés e anglés harlot,  de comparar au catalan arlot, al·lot, it; arlotto, esp. eusk.  arlote, etc, deu gascon arlòt derivat afixat d'arla, que suggereish un gascon "harlòt" varianta d'arlòt.


Hentrar, varianta de "entrar" (Entà hentrar = entad entrar).

Harrèr, varianta  d'arrèr e de darrèr. Poiharrèr qu'ei un toponime bigordan (oficiaument Pouyferré, ved. aquiu). 

Aquiu que segueishen dus exemples on la h i ei ajustada tà evitar ua elision:

Hauba per auba, hens un vèrs de Sallusti deu Bartàs : 
Clare haube dou jour, bet escoune de grassie

Havi per avi, hens un vèrs de Saleta (comunicat per JIG, ved. lo comentari): 

Que si jo havi perpetrada              
La fauta qu'eth m'a encarcada

Adara qu'avetz un exemple on la h i ei ajustada sonque tà reinforçar l'expression, tirada de "Lou Bartè" de Césaire Daugé, majorau deu Felibrige: haine en plaça d'aine (aso):

M'èy troubat lo pè de l'ase
So que lou loup n'a pas boulut
O pè, praube pè,
Pourteràs pas mei souliè,
Ne souliè, ne soulieroun, 
Hayne, mon ayne, 
Ne souliè, ne soulieroun,
Hayne, moun aine, moulieroun.

Aqueste emplec de la h, unic hens lo domeni occitano-roman com l'existéncia deu quiti fonèma, qu'ei estat oblidat peus gramaticians deu gascon. Qu'an gran tòrt, que tròbi jo.

En tot cas, lo mot "urós", per jo, n'ei pas briga un gallicisme, que resulta d'ua evolucion plan naturau e plan gascona deu mot ancian "aürós".

Vediatz tanben l'article d'Eric Gonzalès consacrat a la prononciacion d'ua vocau au contacte d'ua auta vocau, aquiu.

Bonas hèstas de cap d'an tà tots!

Arronsar, arroncilhar; ronçar, froncer, ronche, fronce : istuèras d'ipercorreccion.

. Qu'existeish en gascon un vèrbe grafiat arrounssà  e  arrounçà per Palay, arronsar per Morà (Tot en Gascon) qui significa "tirar (dab violéncia), gitar".  Pèir Morà no'n prepausa nada etimologia. Jo que pensi aqueste mot gascon arronsar que poiré estar ua varianta morfologica deu vèrbe ahonsar, o sia  la grafia arronsar que representaré, en fèit,  *arhonsar (arh- que's pronóncia arr- en gascon). Arronsar o *arhonsar que deriva de honsar per addicion de la protèsi ar-, varianta gascona de re-, arre- dab valor intensiva dilhèu per un mecanisme tipicament gascon d'atraccion antifrasica de part d'un mot omonime e quasi antonime  d'arronsar, lo gasc. arronçar, qui significa plegar, aplegar, o sia lo parion semantic e etimologic en gascon  deu mot catalan arronsar e de l'occitan ancian ronsar.  En catalan, lo vèrbe arronsar  qu'a la significacion generau de "diminuir per contraccion un volume" (cf. en gascon contemporanèu, "arronçar", "arroncilhar"). En occitan ancian, ronsar que significava rider, froncer les sourcils, contracter un organe. Lo rons qu'èra la ride, ronsament: contraction d'un organe (ved. FEW, hrunkja)


En gascon contemporanèu, ahonsar  (sinonime de ahonar) qu'a duas significacions: 1- en·honsar; 2- tirar, gitar  (en particular dab ua hona ) (Palay), cf. id. francés foncer =  fondre - sur quelqu'un, quelque chose, fondre - de l'òc fonda- sia hona en gascon. Per contra, arronsar que non significa, en generau, sonque tirar, gitar dab tota la violéncia suggerida per la  particula protetica arr-, quitament trucar (dab aquesta significacion, possiblament de *rutiare, per confusion dab arrossar). En lengadocian deu comtat de Foish, lo mot arronsar que i ei coneishut e qu'a la significacion gascona deu mot (tirar, gitar) (Alibèrt). Mei enlà, per l'airau occidentau deu lengadocian de cap a Carcin e a Roergue, que i trobam lo nòste mot devath la fòrma "ronsar" o "ronçar" ("lancer", "geter", "précipiter" segon  Alibèrt). En la nosta ipotèsi, aqueste mot, qui demora shens nat explic etimologic valeder en la literatura,  que seré un gasconisme ipercorregit  (arronsar -> ronsar).

En aranés, lo mot "arronsar" que i a ua significacion - e ua etimologia- completament distintas de las deu mot d'abans , que vòu díser hauçar (o segotir) las espatlas. Qu'ei un catalanisme semantic clar. L'etimologia d'aqueste mot catalan qu'ei discutibla. Segon J. Coromines, que poderé viéner d'un mot arabe "ar-rams" qu'ei a díser la grimaisha, la monarda (cf. lo mot espanhòu ronce: manifestacion comportamentau,  expression de la cara o deu còs entà obtiéner quauquarren; roncero: qui triga en har quauquarren per manca de gana, peresós; cat: ronsa: peresa, ronsejar: diferir l'execucion d'ua causa per manca de gana de har-la, ronsejaire : peresós ). Totun, aquesta ipotèsi de Coromines entà explicar lo mot arronsar que'm sembla pòc versemblanta, la relacion semantica enter "ar-rams" e arronsar qu'ei hòrt complicada, pas briga evidenta.  Segon jo, lo mot catalan  arronsar que vien mei probablament deu mot francic hrunkja : "plec", "arrupa, arroncilh " (fr. pli, ride),  a l'origina deus mots fr. fronce, froncer, fr. ancian:  ronche (= gasc. arroncilh), froncier, froncir, fronchir oc ancien fronzir,  oc froncir; cat frunzir, esp. fruncir, port. franzir (los tres darrèrs manlhevats sia deu francés sia  de l'occitan); cat.  arronsar les celles = fr. froncer les sourcils, cf tanben en gascon  "arroncilhar", "arroncilh", "froncilh", etc etc. Sauv en biarnés de la vath d'Aspa, on "arronsar" (autament grafiable "arronçar" o, en grafia de l'IBG: arrounsà, arrounçà)  i ei emplegat dab la significacion pastorau d' "aplegar" : "arronçar lo tropèth" , "arronçar lo bestiar" (Palay),  lo quite mot arronçar que sembla estar cadut en desús en gascon,  remplaçat per lo son derivat afixat "arroncilhar" qui rapèra "subercilhar" (cat. arronsar les celles =  gasc.  har las cilhas, subercilhar). Atau, dab aqueste derivat afixat,  lo gascon que pòt diferenciar "arronsar" (gitar, tirar) d'  "arroncilhar"(plegar,  arrupar). Totun, la confusion que pòt demorar dab los derivats post-verbaus respectius en quauque parlar, locaument "arroncilh" (generaument fr. ride, pli, fronce) que i pòt aver, a còps, lo sens d'"arrons", "arronsalh" ( l'accion d'arronsar, gitar o tirar o çò qui ei gitat, abandonat) (Palay).

 Notatz plan la preséncia de la f au debut deus mots de la seria de "froncer", "fronzir" etc. Aquesta "f"  n'ei pas briga etimologica, segon lo parer deus lingüistas. L'etimon, lo mot francic hrunkja (plec, arrupa, arroncilh, francés ancian: ronche), n'explica pas la preséncia d'aquesta f au debut deu mot francés froncer.  Que's cau pausar la question de l'origina d'aquesta letra suplementària. Per jo qui m'interèssi a la lenga gascona, la possibilitat d'ua ipercorreccion, vienuda de Gasconha, de çò qui's podèva estar arresentit com a vulgarisme gascon qu'a d'estar considerada, cf. en gascon "froncilh", fòrma ipercorregida   d'"arroncilh" (fr. ride, fronce, pli) (Palay) e l'occitan ancian rons: pli, froncement de sourcil, contraction d'organe. .  Jo que'm demandi se lo mot deu francés ancian "froncier" o fronce non poderé pas viéner d'un d'aqueths mots gascons plan confòrmes a l'etimologia, com "arronçar" o arronç,  ipercorregits  en "fronçar", "froncejar", "froncilhar" a la mòda medievau e  prestats au francés. L'ipercorreccion aquesta que segueish (faussament) lo modèle correctiu deu tipe arrague (ahraga) >frague (fraga); arrescar >frescar; arromigue >fromigue, formigue etc...  Arronçar, arroncejar, arroncilhar -> *fronçar, *froncejar, *froncilhar-> fr.ancian: froncier (3 sillabas?), froncer, froncir; oc ancian: fronzir, froncir (reconstrusit a partir de fronç, d'arronç, cf. gascon froncilh, de roncilh, arroncilh, occitan ancian: rons, au mot gascon arronç que correspon lo mot deu francés ancian ronche qui significava arroncilh). Lo mot, dab aquesta f  qui'u balha ua mei gran valor onomatopeíca quan s'aplica aus teishuts, que's devó aprofieitar de l'activitat comerciau deus teishuts lengadocians, hòrt prisats per tota Euròpa, entà viatjar a partir de Tolosa de cap au sud (peninsula iberica) e, au nòrd enlà, dinc a Flandras, l'aute país deus teishuts.  "Arroncilh" que's disèva antigament ronze en neerlandés ancian, puish fronze en concurréncia dab ronze en neerlandés mejan, uei lo dia frons en neerlandés contemporanèu.  Gasc. arroncilhar = neerl. fronsen. En alemand, la f n'ei pas jamei estada incorporada au mot, al.. Runzel = arroncilh, plec. Dit autament e tà resumir, la fòrma en f que seré, segon la mia ipotèsi, d'origina occitana, formada per ipercorreccion d'un derivat gascon confòrme a l'etimon (francic hrunkja): arronçar o un derivat afixat  (cf. la correspondéncia  perfèita de las expressions en catalan e en francés: arronsar les celles = fr. froncer les sourcils).

Per fin, que i a  l'expression (en manca d'ipotèsi etimologica) espanhòla ir a la ronza  (anar a la deriva) , a la quau corresponen l'oc anar a la ronza, lo catalan anar a la ronsa (id.). L'expression que's poiré arreligar au gascon "arronç"  1- çò qui ei gitat dab violéncia, çò qui ei tirat ou abandonat; 2- decision finau, abandon ; hà'n  un (o l' arrons): abandonar, deishar, "jeter l'éponge", "lâcher l'affaire";  tot aquò, a l'arrons! tout cela, au loin, au diable! (Palay);    arrons, derivat post-verbau d' arronsar: gitar, tirar.

Estrambòrd, un mot d'origina provençau.

Estrambòrd qu'ei un mot d'origina marselhesa, qui significa "esmoguda; gai;  exaltacion; ahuecament; entosiasme; arsec (P. Morà, TeG). Lo mot qu'ei estat incorporat en francés en 1917 mercés a A. Daudet (ved. estrambord en la basa deu CRIL) e arribat  en gascon autanplan au sègle 20 (ved. Palay). Estrambòrd qu'ei probablament ua corrupcion (per influx d'un aute mot, dilhèu "transpòrt") deu mot occitan "estrambòt" (sègle 18), mot prengut de l'italian  "strambotto", vèrs libre(s), eth-medish deu provençau medievau estribòt (vèrs de rima libra, fin deu sègle 12 o debut deu 13) dab influx de l'italian strambo (qui vòu díser extravagant), deu latin (classic) strabus  via la fòrma deu lat. vulg. strambus (guèrle, lusquèr, tòrt).

Lo mot italien strambotto que designa au còp un genre poetic (poèma de rimas libras) e un genre de musica a la mòda en la Venècia deu sègle 16. Dialectaument en Itàlia, lo mot que i significa "barloqueria", "truferia", "neciesa", segon lo GDLC.

It. strambotto -> fr. ancian strambot (sègle 16), cat. estrambot;  esp. estrambote.  Lo catalan e l'espanhòu qu'an tanben adoptat l'adjectiu derivat,  respectivament "estrambòtic" e "estrambótico". Aqueste mot, de l'italian dialectau strambottico (extravagant, barlòc) , que significa extravagant, excentric en catalan segon lo GDLC; extravagant, desordonat en castelhan, segon lo DRE.

Balandra: un gasconisme dialectau en catalan (o deus avatars possibles de malandria, lazarus, glandarius, adire e amites en gascon).

Balandra (gasc. balandran, cf. balandrar). La significacion dialectau (DCBV) de "peresós", "feniant " (cat. gandul) qui s'a prengut hèra locaument lo mot catalan "balandra" (sòrta de barca, fr. balandre, esp. balandra, neerlandés bijlander) qu'ei un gasconisme (o occitanisme) probable. Balandra qu'ei autanplan la fòrma gascona deu mot romanic malandra (deu latin classic malandria, sòrta de lepra). Au mot francés malandrin  (en gascon,  "bandolèr") que correspon lo mot gascon "balandran". Lo mot  malandrinus en latin medievau que designava probablament un vagamond leprós (véd ací).


En gascon, "balandran" qu'ei sinonime de "landerejaire", "landurrèr" (cat. rodaire, gandul; fr. flaneur, paresseux). L'origina d'aqueths mots "landerejaire", "landurrèr", "landurèr" qu'ei discutibla, que'n poderé estar un mot *lànder , fòrma populara gascona derivada deu latin làzarus (ladre, leprós. Làzarus qu'èra a l'origina lo nom d'un ladre miserable en ua parabòla de l'Evangeli, autanplan lo nom d'un aute personatge, hilh de Betània, mòrt despuish 4 dias e arreviscolat per Jesú, segon l'Evangeli de Sent Joan).  En basco pròpi deu Labord (e adoptat en basco unificat), que i arretrobam lo noste mot "lander"  dab la significacion de "praube", "miserable", "pelhandre".  De la medisha familha etimologica que me'n sembla  estar lo nom gascon de l'arrat dromidèr: la "landarra" (fr. loir, cat. rata dormidora, liró), un argument de mei en favor de l'etimon làzarus (Làzarus ->*làder, *lànder, tà la nasalizacion, cf. en gasc., per exemple, lo doblon dialectau lansèrt e landèrt, de lacertus, cat. lluert, fr. lézard verd; tanben andar, anar, deu latin adire, ved. mei luenh). Landarra que'm sembla poder representar un derivat afixat de *lànder, varianta populara de *làder, ladre, deu latin Làzarus qui èra lo nom deu mòrt  arreviscolat a Betània (cat. Llàtzer). Unha auta ipotèsi etimologica entà explicar lo mot basco lander  e lo gascon landarra que poderé estar un derivat deu mot latin glanda (glanda -> landa segon un esquèma regular de derivacion en basco e qu'arretrobam dab los mots espanhòus e portugués), mentre los mots landerejaire etc que poderén viéner d'adire. Que vam a véde'us mei avath.


Lo gascon  qu'a lo mot "landèro" (peresós, feniant), un prèst espanhòu que'm sembla evident aquiu com ac indica la terminason d'aqueste mot; cf. esp. landrero: mendicant, deu lat. glandarius, "qui produseish aglans", puish "qui padeish glandòlas". En portugués,  landeiro (de glandarius) qu'a conservat aquestas duas significacions,  que's ditz d'un arbo qui produseish hèra d' aglans (cf. gasc. "glanèr", "aglanèr"), que's ditz tanben de quauqu'un qui presenta glandòlas, qu'ei a díser ganglions en.hlamats, qui's disen landes o landres en portugués com en espanhòu.  Landre, var. lande,  en espanhòu; glandola en catalan, qu'èra dautecòps  lo nom generic balhat tà varias malautias qui provòcan l'inflamacion de ganglions, en particular la pesta bubonica (pesta negra). A l'origina, lo mot ibero-roman lande var landre, que volèva díser aglan (fr. gland, tà la r de landre, cf. fr. ancian glandras:  aglan).


Que cau considerar tanben l'influéncia possibla deus derivats d'autes mots latins com adire o ambitus e ames. 

L' identificacion de l'etimon representat peu mot gascon "alan(d)" (lo de la pòrta) e los vèrbes aparentats (l)andar, alandar, alanar, oc landrar; autanplan   andai, (a)nai  (fr. andain) shens oblidar lo quite vèrbe anar (cat. anar, esp. andar, it. andare, fr aller, fr. ancian aner), n'ei pas acertada. L'opinion mei espandida que prepausa ambitus (mot latin per espaci, perimètre). Totun, la relacion enter un hòrt ipotetic  *ambitare -d'ambitus- dab andar qu'ei hèra complicada, foneticament e semantica.  Unhauta ipotèsi, mei simpla e mei versemblanta deu men punt de vista, que supausa com a origina d'andar etc lo vèrbe latin, plan classic, adire qui significa  "anar de cap a":  adire>*a(n)dare, *andare> andar ->  anar (ved. l'article de M. Alinei, aquiu.). Lo quite vèrbe francés aller que s'ei substituit au mot deu fr. ancian aner, deu quau deriva, possiblament per influéncia deu substantiu alent, alant  (qu'ei a díser "distància") con·honut dab un gerondiu cf.  gasc. alan(d) de alan(d)ar. Per fin,  que cau notar (e emplegar) lo mot gascon, e sonque gascon,  "preable", var. "priable", "prable" (a l'origina sinonime d'"anterior", cf. fr. préalable). Que representa probablament un mei ancian "*preanable" (pre +anable, d'anar), construsit com "préalable" (pré + allable, d'aller)  en francés.

 D'amites (plurau d'ames, mot lat. per "perja",  la fòrma plurau amites que designava ua sòrta de portader en latin classic)  que vien probablament lo mot bearnés "lant"  parion etimologic e semantic de cat. andes, esp. andas  (en fr. "brancard"); d'aqueste mot "lant"  que deriva probablament lo mot "landèr", var."landrèr" -lo de la cheminèja (fr. landier,  cat. capfoguer). Lo mot deu gascon tòi "anda" "levier de bois" (dic. Massourre) que representa la fòrma femenina de "*ant" (l'ant >lant),  los dus mots que derivan, per reconstruccion populara,  deu plurau latin "amites". L'ipotèsi etimologica qui vòu har derivar lo mot francés ancian andier, a l'origina de landier, d'un mot gallés *andéros (joen taur, ved. aquiu)  n'ei pas tròp credibla, deu men punt de vista. Que s'agiré plan mei probablament deu derivat deu noste mot latin  amites, cf. oc. ancian: ander, andes: fr.trépier" (dic. Levy) ; landa arrevirat en "barre de fer (?)" per E. Levy qui i a hicat lo punt d'interrogacion; landièr: landèr  fr. landier).

Catalonha, Navèth Estat d'Euròpa?

Quauques dias a, que i avó un debat organizat per DIPLOCAT (Conselh de Diplomacia Publica de Catalonha) e  l’Institut de Sciences Politiques de l’Universitat de Louvain-La Neuve. Aqueste debat qu'estó presentat devath lo títolh « La Catalogne, Nouvel Etat de l'Europe ? » . Dongas que’s tractava de l’independéncia  de Catalonha e de la question de la reconeishença d'aqueste navèth Estat. Qu’ei escotat dab interés lo devís deu Sr Bruno Coppletens, director deu Departament de Scienças Politicas de Vrije Universiteit, Brussel. L 'analisi que n'a hèit deu problèma, fondada sus ua perspectiva istorica e politico-istorica, que m'a semblat hòrt interessanta e hòrt clara. Que concludeish, en resumit, que la creacion d’un Estat Catalan independent b’ei perfèitament possibla. Per contra, en abséncia d’ un acòrd negociat enter Espanha e Catalonha, la reconeishença per Euròpa d’aqueste Estat Catalan independent qu’ei impossibla. Qu’insistescó Euròpa non podèva pas solament servir d’intermediari enter Catalonha e  Espanha. Volossen els catalans ua reconeishença de lor navèth estat de part deus Europèus, no' i auré nada auta opcion que la de s’enténer au preable dab Espanha.

Lo debat – en francés-  qu’ei estat retransmetut per un video vededer en jornau digitau Vilaweb, mercés au quau l’èi podut seguir. Qu’ei de non pas créder de que l’unica causa deu debat que lo jornau digitau a retiengut qu’ei sonque ua marrida temptativa de participacion d’ua representanta de l’ambaishada espanhòla, shens nat interès,  e los arriders qu’aquò provoquè. E arren de mei suu debat eth-medish! Lo dret a decidir shens dret a l’informacion sus las conseqüéncias de la decision, aquò n’ei pas tròp virtuós democraticament, que pensi jo.  Lo dret a l’informacion qu’ei un dret imprescindible com a preable a la presa de decision.  Arríder qu’ei san e plan, totun ua anecdòta trufandèra non pòt pas remplaçar l’informacion sus las conseqüéncias prevedederas d'ua declaracion unilaterau d'independéncia. Evitar de'n parlar qu'ei susprenent e, d'un punt de vista etic, pòc defeneder, que tròbi jo. 

Quin nom mei estranh tà ua regioassa.

Qu'èi lejuda ua cronica de Xavier Deulonder i Camins hens Vilaweb, a perpaus deu nom de la regioassa "Occitanie". Evidentament, lo nom de la region non l'agrada pas, com a ua gran part deus nòrd-catalans , persuadits que son que los catalans non pòden estar occitans. 

A mei, Xavier Deulonder i Camins n'accepta pas lo nom Occitanie-Pays Catalan, shens explicar perqué, supausadament pr'amor qu'a consciéncia qu'Occitània, segon lo concèpte occitanista,  qu'abraça un territòri hòrt mei bèth que non pas lo d'aquesta regioassa. 

Que i afirma que, segon eth, lo nom d'aquesta regiossa qu'auré d'estar "Languedoc-Pays Catalan". Lavetz, los País Gascons de qué'n hèm? Que's pòt discutir se los catalans o los gascons e son occitans o non (totòm n'ei pas d'acòrd sus aquestas duas questions); totun, per definicion, los gascons non son pas lengadocians e Gasconha n'ei pas Lengadòc. 

Dongas, tà arrefresquir la memòria deu sénher Deulonder i Camins, que podem raperar la regioassa on e's situa Rosselhon que compren autanplan Coserans, Comenge, Bigòrra (aquesta eretada de l'antic comtat omonime, hòrt mei vascon que non pas occitan), l'antiga província d'Armanhac (lhevat un canton, abandonat au departament de las Lanas, Aquitània) dab Astarac, las Quate-Vaths e part de la Lomanha actuau qui s'i arreligavan, Savés e Lomanha, tots, tots, Gascons, sénher Deulonder i Camins: GASCONS.  

Un shin shinés que shebitejava en préner-se'n un chicòt shens chuc ni muc.

Lo gascon qu’a aquestes dus digrafs sh e ch, e los diccionaris non son pas tots d’acòrd sus quan utilizar l’un e quan l’aute. Normaument, aquestes digrafs no’s pronóncian pas parièr. Sh qu'a valor de  /ʃ/ e ch que se pronóncia /tʃ/ o /tj/. Dinc ací, tot que sembla pro simple. Totun, la causa que’s hè mei complicada quan s’i vòlen mesclar consideracions d’òrdi etimologic au depens deu compte de la prononciacion.

Per exemple, "shibau" (grafiat atau en diccionari  Tot en Gascon -TeG-,  totun en companhia de "chivau" dab un comentariòt ortografic qui aconselha de har servir aquesta darrèra fòrma), qu'ei grafiat "shivau" en aranés (la v intervocalica qu'a tostemp valor de /β/ en aranés, n'ei pas lo cas en gascon, d'aquiu la b de "shibau" basada au còp sus la fonetica e sus l'etimologia) e qu’ei grafiat sonque "chivau" en diccionaris occitanistas de gascon. Aquesta darrèra causida non pren pas briga en compte la prononciacion /ʃ/ de la consonanta iniciau deu mot, absoludament generau per tot lo maine gascon.  La rason d'aqueste ch de chivau que n’ei etimologica : lo mot, viatjaire, que vien deu latin caballus (e aqueste deu gallés kapallos) e qu'ei arribat en gascon via lo francés o l'arpitan e l'occitan non-gascon. Com a resultat, las tres grafias shibau, shivau e chivau que son emplegadas en concurréncia.

 Per de rasons foneticas de las bonas, lo diccionari TeG qu'adapta lo manlhèu perigordin o lemosin "chabròt" (deu latin capreolus: cabiròu) en "shabròt".  Los occitans non-gascons, deu lor costat, que hèn quaucòm semblant en adaptant lo manlhèu gascon "capdèth" (deu latin capitellu-) en cabdèt (fòrma deu mot en occitan non-gascon).

Quant au mot "shuc" (deu latin succus), qu’ei sovent grafiat "chuc" per interferéncia deu sistèma grafic occitan non-gascon  qui n’emplega normaument pas lo digraf sh. L’aranés que gràfia lo mot "chuc" per de rasons foneticas;  lo mot aranés que's pronóncia /tʃyk/ mentre lo mot qu’ei mei generaument prononciat /ʃyk/ en gascon.  En realitat, lo gascon que pronóncia lo mot diferentament segon los parlars: /syk/, /ʃyk/ e /tʃyk/ o /tjyk/.  Dongas, per de rasons de divergència dialectau, las tres grafias suc, shuc e chuc que’s pòden trobar en tèxtes gascons. De manèira curiosa, lo TeG qu'admet au còp "chucar" e "shucar", totun pas sonque chuc (/ tʃyk/ o /tjyk/) en s'oblidant "shuc".  Que'm sembla  "shuc" que seré lo mei bon candidat com a fòrma normativa (devossem causi’n sonque ua soleta) pr’amor que  correspon a la prononciacion mei espandida peu maine gascon. De mei,  que podem considerar aquesta gràfia que sauvaguarda la s etimologica de succu. Totun, "chuc" qu'a lo doble avantatge d'estar au còp la forma aranesa e la preferida peu diccionari TeG.

L'emplec diferenciador de sh vs ch que'm permet de har ua distincion fonetica e semantica enter "shapar" ( /ʃa'pa/) (parlar  de manèira pòc comprensibla, pòc distinta, "parler dans sa barbe", lo vèrbe qu'ei grafiat "chapar" hens lo diccionari Per Noste - PN) e "chapar" ( /tʃa'pa/) o /tja'pa/) (minjar hèra, hartà's, cf. los dic. Palay, Lespy-Raymond e TeG). Acceptar la valor de /ʃ/ tà ch qu'ei ua hont shens fin de conflictes ortografics en gascon. Per exemple, lo mot grafiat "chaporlar" per Per Noste, qu'ei grafiat "shaporlar" en dic. Lespy-`Raymond editat per Lafitte, la transcripcion de Lafitte que demora en plea coheréncia dab la fonetica deu mot e dab la gràfia du mot en biarnés ancian (en admetent l'equivaléncia de l'antiga letra gascona x  dab lo noste digraf sh) (cf. en catalan: xapurrar). E perqué adoptar "chapaut", "chapautejar" etc, en plaça de "shapaut", "shapautejar", etc ? Non n'i a pas nada bona rason, ce'm sembla, ni etimologica ni fonetica. 

Mesclar de consideracions etimologicas a la gràfia n’ei pas tostemps un factor d’estabilitat pr’amor las ipotèsis etimologicas que son, en efèit, sonque ipotèsis  e, per tant, que pòden variar segon los autors i evoluar segon las mòdas. Per exemple, quina gràfia aurém de causir enter "chin" o "shin" ? Aquiu enqüèra, los diccionaris de gascon non son pas tostemps d’acòrd enter si. Se nse’n tienem a consideracions estrictament foneticas, la gràfia « shin » que’n seré la qui caleré adoptar.  « Shin » qu’ei d’aulhors la causida peu diccionari TeG, mentre los diccionaris de PN  que s’estiman mei grafiar lo mot en « chin ». M. Eric Gonzalès que’nse suggereish la rason que’n seré un ligam etimologic enter "shin/chin" e "chic". Totun, non i a pas arren de plan segur en aquesta ipotèsi etimologica, ce’m sembla. Ua problematica equivalenta qu’existeish en catalan, puisque s'i arretròban los nostes dus mots grafiats respectivament xin e xic.  En catalan, un xin  o ua xina qu’ei un gatet o ua gateta,  lo mot que sembla estar lo medish que lo noste, enqüèra qu'en gascon, lo mot que's pòt aplicar  a umans ("shin-a" = "petiton-a"). Per contra, lo catalan que gràfia l’aute mot « xic » (que non *txic) a maudespieit de la prononciacion quasi generau  e normativa /tʃik/ en catalan ( la prononciacion /ʃik/ estant atestada sonque hòrt locaument). Si la gràfia classica "chic" ei plan acceptada en gascon, n’ei pas lo cas de la gràfia "chin", per de rasons d’incoheréncia de la gràfia dab la fonetica deu mot. Qu'ei de notar lo mot occitan non-gascon "chin" (deu latin canis) , qui significa "can", n'ei pas briga aparentat au noste mot "chin" o "shin" (petiton).

De la medisha faiçon, lo TeG de Pèir Morà que s'estima mei escríver "shinés" en plaça de "chinés" (gràfia deu mot en occitan non-gascon), com "Shina" en plaça de "China". Aquesta causida ortografica de Pèir Morà qu'ei hèita possibla per l'existéncia deu digraf sh  (normau en gascon, totun estranh en occitan non gascon) e qu'ei sensada, que tròbi jo (cf. en catalan Xina, xinès). Per contra, Pèir Morà que s'està dab la causida "chebitejar" en lòc de "shebitejar" (cat. xiuxiuejar), en seguint atau la causida ortografica deus diccionaris de Per Noste. Aquesta causida de Per Noste a començar lo mot dab ch en plaça de sh non s'explica ni per la fonetica  ni per nat argument etimologic. N'i a pas nat argument aquiu, qu'ei simplament illogic. D'aulhors, hens los diccionaris d'aranés, lo mot que s'i escriu plan "shebitejar", que non "chebitejar" (tà tornar tà consideracions tocant "shebit-shebit", "shebitejar", etc, vediatz aquiu). 

Entà resumir, aplicar tà ch la valor  /ʃ/ qui ei normaument la de sh, que pausa de problèmas d'incoheréncia e de conflicte ortografics en gascon. Jo que tròbi qu'un esfòrç mei avant de simplicacion ortografica, en mei bona coheréncia dab la prononciacion, que haré hòrt besonh, particularament en aqueste cas de sh vs ch. Que'm sembla qu'ua causida grafica qu'auré d'estar coherenta dab la fonetica  entad evitar, de l'un costat, precisament d'incoheréncias generant confusions, dificultats  e conflictes inutiles e, de l'aute costat, ua deriva fonetica, ua prononciacion fautiva provocada per ua maishanta causida ortografica. En francés, que'n sabem d'exemples de mots com Montaigne (a l'origina una varianta sonque grafica de Montagne), châtaigne (cf. castagne) e poignée (cf. pogne, pognon e notatz oignon qu'a conservat la bona prononciacion en rimant enqüèra dab pognon),  la fonetica respectiva deus quaus a evoluat maishantament precisament pr'amor d'ua causida ortografica arcaïzanta  e desaviaira. Qu'ei çò qui caleré evitar a tot hòrt en gascon. Estossi jo lo qui auré de decidir, jo qu'adoptarí , pausats com a exemples:  "shibau", "shin", "shuc" o "chuc" (segon la prononciacion, "shuc" per jo), "shabròt" e "chic" entà conservar tà sh e ch valors foneticas ben distintas. Dit autament entà clavar, refusar que lo sh gascon au debut d'un mot e posca representar ua antiga c latina qu'ei un principi ortografic absurd qui hè mei problèma que non servici, que tròbi jo. Los catalans, qui an sauvaguardat l'antiga letra x /ʃ/, qu'escriven plan caixa e xantatge, o sia, en gràfia gascona,  "caisha" e "shantatge" (fr. chantage).  Que'm sembla plan naturau, plan normau e hòrt mei simple atau. 

Frasas gasconas de l'abat Césaire Daugé (en gràfia de l'autor): quauques punts de gramatica gascona.

Majorau deu felibrige, autor d'ua gramatica gascona, de poèmas, de monogràfias etc, lo praube Césaire Daugé (1856-1945), hilh d'Aira, que s'està com a valor segura hens lo panorama de la literatura gascona modèrna.
Aquiu qu'avetz quauques frasas tiradas de la pèça de teatre "Lou Bartè". Se son occitanas aquestas frasas? Lhevada la 6au, probable que non, se crei lo tribalh de tèsi deu praube Robèrt Lafont consagrat justament a la frasa occitana. En tot cas, que son totas plan gasconas. Aquesta caracteristica de la pèrda possibla  deu mot "que" en quauques cas plan precís qu'ei ignorada - a gran tòrt- per la gramatica gascona occitanista de Bianchi-Romieu. La gramatica gascona de P. Guilhemjoan, mei recenta, que la restableish com a perfèitament corrècta, que cau saludar la clarvedença deu gavidaire de l'associacion Per Noste. De notar tanben l'abséncia de "de" en las frasas 2, 7 e 9, ua possibilitat gramaticau non mencionada hens las gramaticas occitanistas. Aquiu, la frasa gascona non s'assembla guaire a l'occitana tau com descriuta hens la tèsi de Lafont.


Adonc, las frasas:

1- M'estouna ne sàbis pas aquò.

2- So que hè lou toun pay pas esta partit?

3- Be l'y cau téms, oéy, enta s'arranja lou peu, ne-n a pas banlèu juste mey brigue tabé coum jou, e qu'a bère pause n'é pas mey nôbi enta damoura ores e ores deban lou miralh.

4- Que cau dise cauquecops mama qu'a paciénce coum un gat coan s'escoude.

5- Mes lou toupin qu'a lou tems de bouri dinc'a Papa que tourni dab lou porc qui bo croumpa.

6- De bert o de sec, que boulè qu'èren au cabinet.

7- B'éy doun aco abejiu calé ana a la heyre e arriba a l'ore.

8-  Que sèi lou Bartè que croumpera.

9- Que-m at an dit, qu'at sèy tout e que-t abèy plan arrecoumandat nou pas hicà-y lous pès.

En la frasa 1, lo mot "que" n'i  ei pas emplegat  entàd evitar la combinason incorrècta  "*que ne pas" o "*que non pas". "M'estona que non sàbis  aquò" e "m'estona ne sàbis pas aquò" que son  corrèctes., mentre *"m'estona que ne/non sàbis pas aquò" qu'ei d'evitar.

De notar tanben l'emplec, beròi caracteristic en gascon, de la h aspirada entà desolidarizar duas sillabas enter si, com en "la-hens" (la + en +s adverbiau), "dehens" (variantas:  "laguens"", deguens), la-haut (d'on haut, varianta de aut, arren a véder dab un germanisme, l'ipotèsi deu germanisme qu'ei ua borida e arreborida pòc versemblanta en gascon, la fòrma haut per aut estant d'atestacion sonque modèrna en gascon), gahús, sahuc, lahut etc etc. Aquesta h aspirada que's pòt quitament ajustar a la debuta d'un mot quan se vòu desolidarizar la prumèra sillaba deu mot de la darrèra deu mot d'abans . Aqueth usatge, probablament d'origina indigèna ("vascona") pr'amor autanplan ben basco, qu'ei desconegut en occitan non gascon. Qu'ei au còp popular e literari en gascon. Aquiu que n'avetz dus exemples.
Lo prumèr qu'ei ua cançon populara tirada deu Bartèr. En aqueste exemple,  "hayne" que i vesia dab "ayne".

M'èy troubat lo pè de l'ase
So que lou loup n'a pas boulut
O pè, praube pè,
Pourteràs pas mei souliè,
Ne souliè, ne soulieroun, 
Hayne, mon ayne, 
Ne souliè, ne soulieroun,
Hayne, moun aine, moulieroun.

Aqueste emplec qu'ei plan classic en gascon, que'n trobam un aute exemple en aqueth vèrs de Guilhem de Sallusti deu Bartàs (sègle 16):

Clare haube deu jour, bet escoune de grassie,
etc

Aqueste usatge de la h aspirada qu'ei ua caracteristica de la lenga ignorada peus qui assimilan tròp rapidament lo gascon a l'occitan.  Qu'an gran tòrt.

Segon los lòcs e los mots o l'emplaçament deu mot "i" per rapòrt au vèrbe (que non segon los dialèctes), la j que's pòt prononciar com la j francesa (notada j en la gràfia de Daugé) o com un iòd (notat y): gouyate, beroja,  que j'a (= que i a) , de j'anar (= de i anar),  hicà-y (hicà'i). D'un vilatge tà l'aute, la prononciacion que pòt cambiar. N'ei pas un tret diferenciador deu gascon occidentau versus lo gascon orientau, las duas manèiras de prononciar qu'existeishen plan hens los dus maines (cf. los enregistraments de las enquestas de l'ALG),  en contra de çò qui podem léger en ua revista digitau, non tostemps hidabla,  de lingüistica occitana (Sumien,  Ling. Oc, 7, Sept. 2007).

Exemple 1 : Enta jou, que j'a mau dat. Cauque jelous (Retranscriut, que haré: entà jo, que i a mau dat. Quauque gelós).

Exemple 2 :       -JULIE, hort - Ah, moun Diu!
                          - POULETE - Que j'a mama?

Exemple 3: n'èy pas besouy de j'anar, que souy maridat.

Exemple 4: Tu, gouyate, arresque e porte beyres

Exemple 5: Beroje madama, en abé lo Bartèr pec atau.

Exemple 6: Bertat, que j'a ue ore que-n anam.

A prepaus de l' exemple 6, qu'ei de notar Daugé que hè diser aus sons personatges "que j'a" o, a còps, "que i a" (segon los cas), que non jamei *qu'i a. L'elision n'i ei pas jamei ací, quitament en registre de la lenga parlada. Per aquesta rason, jo que pensi, com d'autes, n'ei pas corrècte impausar  aquesta elision en gascon escriut, sauv en cas de versificacion o de paraulas cantadas. Pr'amor d'aquò jo qu'escrivi "que i a", que non *qu'i a.

Enrà clavar, qu'èi aprenguts las expressions e mots qui segueishen:

De bert e de sec : de verd e de sec, o sia a tot hòrt (fr. à tout prix).

Arresque:   ahresca. de ahrescar, sinonime de refresquir. (fr. rincer).

Catalan: xampurrar, xapurrar, gascon: shapar, shaporlar, shamborlar

 Lo mot gascon "shamborlar" var.  "shaporlar", que significa"refresquir" (fr. rincer à grande eau , cat. esbandir) e qu'ei autanplan emplegat com a sinonime de "barbotar" (fr. barboter, cat. xipollejar) (ved. chambourlà hens Palay). Ua "shamborlada" o un "shamborlat"  qu'ei sinonime d' "eishagat", "borrada" (cat. xàfec, fr. averse) . 

Aqueste mot - o meilèu fòrma deu mot- shamborlar (autanplan grafiat dab ch-) que'm sembla poder proviéner deu fr chambouler=hicar en desòrdre,  mesclar en har devath-dessús,  (cat. capgirar, mesclar en capgirar), o sia que, en aquesta ipotèsi deu dia, la significacion deu mot en gascon contemporanèu que s'ei desviada de la significacion originau possiblament per atraccion onomatopeica  e/o confusion dab un aute mot foneticament pròishe, de la familha de shapar, shaparra, "shaparòt" en armanhaqués que vòu díser "shòpa", fr. petite mare cat. bassalet, cf. lhèu lo mot basco xafarratu: refresquir o sia en fr. rincer, cat. esbandir  ), d'aquiu possiblament l'auta fòrma "shaporlar" (autanplan grafiat "chaporlar"), per crotzament de chamborlar e de shapar. Lo mot chambouler qu'ei lorenc,  deu lorenc qu'ei passat tau francés, puish, segon jo,  possiblament deu francés tau gascon "shamborlar" e "shaporlar", puish, enqüèra possiblament, deu gascon  tau catalan (xampurrar, xapurrar) e tà l'espanhòu colloquiau (champurrar, chapurrar).  L'etimologia de chambouler qu'ei discutida, possiblament de bola, se non de camba  (gasc. cama) (la significacion titubear, vacilar deu mot chambouler qu'ei atestada en francés d'autescòps). Totun, lo candidat camba que suposaré ua formacion non lorenca entau mot chambouler, possiblament francomtesa, borgonhona o francoprovençau , adonc un manlhèu en lorenc. Per aquesta rason restrictiva, bola qu'ei l'etimon preferit, çò qui pausa la question subsidària de l'origina de la prumèra sillaba "cham", dilhèu cant, lo deu 'au cant deu huec".

La "r" intèrna qui trobam hens "shamborlar" ,absenta en "chambouler",  que rapèra lo cas d'un aute mot gascon:"destimborlar". Aqueste darrèr  (qui significa 1- des·har, desmontar, 2- har pèrder lo cap, destroblar), que deriva d'un mot occitan, non gascon e mei "corrècte" etimologicament: destimbolar (har pèrder lo cap, destroblar) (ved. Alibèrt),  en gascon  "destemblar", id.. A l'origina,  lo mot "destemblar "(com en oc. destimbolar) qu'èra deu lexic tecnic deus tisnèrs (des·har lo temble, ved. Palay), d'aquí la significacion prumèra de "des·har", "desmontar", conservada en gascon. Aquesta "r" intèrna qu'ei possiblament devuda a l'influéncia de "borla", varianta de "borra" influenciada peu mot deu francés vielh borrel, d'on deriva bourrelet (Coromines, DECat).  "Borletar" en gascon qu'ei assimilable a "borrar" e que significa "possar", "har rotlar".  Lo quite mot borrada (cat. xàfec, fr. averse) que vien de "borrar" qui significa  "bàter", "trucar", "possar" e lo son equivalent catalan xàfec (gasc. eishagat, fr.averse)  que vien de xafar, castelhanisme per esclafar, gasc. "esglachar", fr. écraser.

Quant a l'arradic de shapar, shaparra, que i podem arreconéisher la de shòpa e de sapo, onomatopèia ligada a la hanha e a l'aiga. Aquesta valor expressiva, onomatopeica, deu mot sapo (= harri, chirpo etc), viengut deus pòrts enlà, qu'ei probablament  a l'origina deu son succès  en gascon.  En gascon, shapar qu'a gahat lo camin invèrse de barbotar, que s'a prengut la significacion antiga e caduca d'aqueste darrèr mot: parlar indistinctament, de manèira pòc comprensibla, "parler dans sa barbe" (Palay). Qu'èra precisament la significacion originau de barbotar, mot derivat de barba, uei caduda en desús en gascon, totun conservada en catalan (gasc: shapar = cat. barbotejar). En gascon contemporanèu, barbotar qu'ei sinonime de patolhar, shaupatejar (fr. barboter), que non de shapar. Dit autament, barbotar que s'a perdut ua significacion "ortofonista" tà gahar ua significacion "clapautejaira", mentre shapar qu'a hèit lo camin exactament invèrse. Que podem díser qu'en gascon, los dus mots "shapar"e "barbotar" qu'an escambiat las soas significacions respectivas. La grafia sh- qu'emplegui entà "shapar" qu'ei justificada au mensh foneticament  en bèth perméter la distincion shapar (en gràfia de l'IBG: chapà) e chapar  (en grafia de l'IBG: tchapà, tyapà) (chapar qu'ei sinonime de galfar, galafar o sia minjar hèra e un chap qu'ei un repèish abondós, ua hartèra cf. Palay e TeG), d'aquiu tanben la mea causida grafica entà shaporlar,  a maudespieit de l'auta causida possibla chaporlar qui ei la de  Per Noste e deu TeG. La mea causida qu'ei tanben la deu mèste Yan Lafitte  qui transcriu lo mot  atau: shaporlar e xaporlar, hens la soa reedicion deu diccionari Lespy-Raymond. L'IBG que conserva la causida grafica de l'Escole Gastoû Febus cf. Palay:  "chapourlà".




En catalan,  xampurrar, var. xapurrar,  que i significa "parlar incorrèctament en mesclant mots de diferentas lengas",  significacion qu'arretrobam haut o baish dab l'espanhòu chapurrar (parlar ua lenga dab dificultat e en hent pecas). Que i arretrobam au còp lo concèpte de parlar de manèira maishanta, pòc comprensibla deu mot shapar e, aumensh en catalan, lo concèpte de mescladis, de desòrdre, deu mot francés chambouler.  En  espanhòu, champurrar que significa "mesclar liquors enter si". Las significacions especializadas de "mesclar" qu'a variantas deu mot en catalan e en espanhòu que nse suggereishen lo prèst gascon tà las lengas vesias deu sud  que's degó har abans la pèrda totau de la significacion originau deu manlhèu de lenga d'òil en lenga nosta  au profieit de la significacion  mei "molhada " actuau eretada de l'etimon onomatopeic de shapar.

Aquiu qu'avetz ua navèra ipotèsi etimologica entà sajar d' explicar ua seria de mots qui s'assemblan enter si shens presentar las medishas significacions. Que la cau considerar per çò qui ei: ua ipotèsi de tribalh de mei e en demiei de hèra d'autas, arren de mei. Non la consideri pas briga com a segura ni tan solament com la mei probabla o l'unica valedera. Tà jo, qu'ei sustot l'escadença d'enriquir lo men lexic e de'm har content en partatjar las meas reflexions.

Xarbot en catalan: ipotèsi etimologica arrevesitada, de l'occitan chabròt.

Entà díser barlòc (en parlant de l'ueu de la coada, shens poric la-hens), lo catalan que ditz xarbot. Segon lo DCBV, l'origina deu mot xarbot que seré onomatopeica (brut qui  hè un liquide en estant segotit). Segon Coromines, xarbot que seré lo derivat postverbau de xarbotar, e aqueste que provieneré d'un mot *eixorbetar dont l'unica peca e seré de non pas aver jamei existit, sauv pròva contrària.




La definicion de xarbotar qu'ei (segon lo G.D.L.C):

v  intr  1 Agitar-se dins el receptacle la superfície d'un líquid sacsejat, la qual cosa fa que bati les parets o es vessi en part. La galleda és plena: quan la traginis vés amb compte, o l'aigua xarbotarà.
	2 Agitar-se la superfície d'un líquid com ho fa dins un receptacle sacsejat. A la banyera, el nen picava fort l'aigua i la feia xarbotar.

E la de xarbot:

	xarbot1
	[de xarbotar]
	m  1 Esquitx violent.
	2 Xàfec fort de curta durada, espetec d'aigua.

	xarbot2
	[v. xarbot1]
	adj  1 ORNIT Dit de l'ou no fecundat en què, tot i ésser covat, no es forma el pollet.
	2 sortir xarbot fig No ésser algú com hom esperava; sortir carbassa.

Com las ipotèsis etimologicas d'Alcover-Moll e de Coromines e's contradisen enter si, entà botar tot lo monde d'acòrd (o non), que vse'n prepausi ua tresau. Xarbot que deriva de l'occitan chabròt (en gascon, lo mot que i ei un manlhèu lemosin o nòrd-lengadocian, qui lo diccionari Tot en Gascon e gràfia  shabròt, a la mòda gascona). Har chabròt o shabròt que consisteish en mesclar vin dab la rèsta de l'assieta de sopa e s'engolir lo liquide en i botant dirèctament la boca hens l'assieta com ac hè ua craba en béver aiga (chabròt = gasc. crabòt, cat. cabrit, cabreta). Lo francés qu'a manlhevat lo mot chabrot de l'occitan en ne conservant sonque la significacion deu "har shabròt". Segon lo cntrl, lo mot que vien deu latin capreolus (cabiròu), dab cambi d'afixe -òl, òu -> -òt.

 La prumèra atestacion deu mot xarbot en catalan qu'ei pro recenta (fin deu sègle 19). Qu'ei sonque la semblança fonetica deu mot xarbot dab lo mot occitan (autanplan gascon per manlhèu) "chabròt" qui'm hè  suggerir  ua relacion "filogenetica" enter los dus mots. Enfin, non, pas solament, que i a un element de mei, e qu'ei precisament aqueste element qui m'a convençut. Segon lo DCVB, xarbot qu'a locaument (comarca de Berguedà, Principat de Cat.) la significacion de "brou mal fet, sense gust" (maishanta sopa, shens gost). Aquesta significacion de "brou" , qu'ei a díser, bolhon o sopa en catalan, a mei de la semblança fonetica enter los dus mots, que'nse permet d'arreligar  xarbot a chabròt. Lo mot catalan que deriva hòrt probablament deu de l'occitan septentrionau (lengadocian sept. e lemosin). Que cau raperar lo pes demografic important de l'immigracion occitana en Catalonha a l'epòca modèrna (sègle 15 ençà), provienent essenciaument de duas zònas geograficas: 1- País Gascons e Lengadòc pròishe (Lauragués, Sud-Lengadòc etc), 2- Massís Centrau. Au sègle 17, los Gascons que representavan 25 % de la populacion totau deu règne d'Aragon (Catalonha inclusa), segon l'estimacion de l'inquisitor aragonés Marco de Guadalajara (1613).  Aquesta gent que parlavan gascon e, en Catalonha, ua mescla de gascon e de catalan, qu'ac sabem  de la lectura deu Don Quishòt de Cervantes (1547-1516)  (los bandolèrs gascons de Peraguinardo) e deu teatre de Lope de Rueda (1510- 1566) (lo personatge de Peirutón, vailet gascon, s'i exprimeish a còps en pro bon gascon dab formulas prehèitas qui semblan sortir d'un "phrase-book" gascon- quin saludar tota la maisoada quan entras ua maison, etc, shens oblidar los arneguets, un a cada frasa o pòc se'n manca, a còps que s'exprimeish en sharnego hispanocatalan. Lope de Rueda qu'èra andalós, la soa hemna qu'èra valenciana), com deus tèxtes deus nadalets catalans de l'epòca, on los pastors deu presep e s'i exprimeishen especificament en gascon mesclat de catalan.  Non cau donc pas trop estonà's de la preséncia deu mot shabròt en catalan. N'ei pas lo solet cas de mot gascon en aquesta lenga, n'i son hèra, sustot en registre paisan e pastorau. Las activitats agricòlas e d'eslhevatge, mespresadas peus Espanhòus de l'epòca, qu'èran reservadas taus francés -màgerment occitans sensu lato- vienguts en nombre en Espanha on i remplacèn en camps e bòrias los Moriscs expulsats (expulsion promulgada en 1609 per Felip III). Lo monopoli de l'activitat qu'explica la gran proporcion de gasconismes en vocabulari popular tanhent a la tecnica pastorau, a la zootecnica e a l'agricultura en catalan.

Lo passatge de charbòt a xarbot per metatèsi de la r qu'a balhat au mot un navèth ahur onomatopeic ligat au brut deu movement d'aiga e qui a permetut au mot de s'enradigar, a maudespieit de la pèrda de la significacion originau. La significacion principau de xarbot qu'ei  la d"esquitx" qu'ei a diser "chisclat", "esclac". Qu'a tanben prenguda ua significacion deu registre meteorologic: borrada sobta, violenta e braca, eishagat violent e brac. Enfin, com a adjectiu, qu'a ua significacion deu registre paisan: barlòc. Sonque locaument, en catalan berguedan, lo mot que s'a guardada la significacion de "sopa".

Lo mot catalan xarbotar -de xarbot- que rapèra - au còp per la soa fonetica e per la soa istòria, un aute mot gascon e mei largament occitan: barbotar, en cat. xipollejar. N'ei pas impossible que l'influx de barbotar sia a l'origina de la metatèsi de la r e deu cambi de significacion a partir de chabròt.   L'istòria de barbotar qu'ei exemplara.  Lo mot que deriva de barba e, a l'origina, que volèva díser "parlar de manèira poca intelligibla, shens plan articular", significacion perduda dab "barbotar"  en gascon com dab barboter en francés, totun plan conservada dab lo mot catalan barbotejar. En gascon, lo mot "barbotar" (com barboter en francés) qu'a aquesit ua valor onomatopeica ligada au clapotei, en perdent tota connexion semantica dab lo mot "barba". Lo mot xarbot que'm sembla  resultar d'un ahar hòrt semblant en catalan, que sufeish de remplaçar "barba" per "cabiròu" e d'i ajustar l'influéncia possibla deu mot gascon "barbotar" o deu son equivalent francés.


Com a adjectiu, xarbot  qu'apareish estar l'exacte equivalent catalan de barlòc. Aqueste darrèr mot gascon qu'ei probablament d'origina estranha (bœrloque:  causa qui pendoleja, qui s'abandoa, en particular "esquira"en arpitan -fr.  cloche du bétail, sonaille, cat. esquella-). En gascon, lo mot qu'ei considerat popularament com a onomatopèia, brut de liquide qui s'aplica a l'ueu barlòc, l'ueu shens poric la-hens (com xarbot en cat.). Qu'a autanplan la significacion de boharòc (var. bohalòc) , aqueste darrèr mot que deriva probablament de barlòc per influx de bohar,  en s'aplicant a la fruta de crest vueita (esquilhòt, averan)  (cat. nou, avellana ). En gascon landés lo mot boharòc que continua de "soar" de manèira desagradabla (boharòc: brut desagradable, cf. Foix), reminiscéncia semantica probabla deu mot estranh berloque en gascon. Per extension, barlòc en gascon que significa nèci, pèc. A la comarca de Berguedà, la medisha comarca on i ei atestada xarbot dab la significacion de sopa, lo mot barloc que i ei tanben emplegat e qu'a la medisha significacion que barlòc en gascon (cf. DCVB, cat.  berguedan : ou barloc; en gasc. ueu barlòc, id.,  un gasconisme dialectau en catalan shens nada traça de dobte) o sia  la medisha significacion que xarbot (ou xarbot)  en catalan normatiu. Berloc en catalan septentrionau ("rosselhonés") que significa nèci, pèc, com barlòc en gascon  (gasconisme dialectau en catalan, ved. barloc, berloc).  La significacion de pèc de barlòc que vien de la d'esquilhòt vueit (cat. nou cosca) e la d'esquilhòt vueit que poderé viéner de la significacion d'esquira (cat. esquella) qu'a lo mot arpitan bœrloque (esquilhòt qu'ei etimologicament equivalent a esquiròt, cf. esquellot en cat.; cf. tanben la significacion de barlangar o barlingar: soar (per ua esquira o ua campana). Xarbot, a l'origina derivat  deu latin capreolus dab cambi d'afixe , qu'ei popularament considerat en catalan com a onomatopèia, brut de liquide associat a l'ueu barlòc qu'òm segoteish entà verificar l'abséncia de poric la-hens (en gascon,  barlòc qu'a la medisha valor)  e, hens l'expression sortir xarbot, qu'ei sinonime de carbassa, qu'ei a díser fruta vueita o cloca e, per extension,  que significa pèc (com barlòc en gascon). L'espanhòu loco, loca (gasc. hòu, hòla) qu'a possiblament ua origina semblanta a partir deu navarroaragonés loco-loca  qui significa au còp hòu (per ua persona) e guastat, passat (per ua fruta), cf. lo mot corresponent en asturian lluecu-llueca capable de virar lo mot gascon boharòc-a (aplicable a l'esquilhòt: cussoat, vueit); gasc. cloc-cloca: passat, pas fresc, cf. pera cloca: pera tròp madura, passada;  en gasc. pirenenc: lòc, lòca, pera lòca id. (aragonesisme); cat: pera lloca, id. (aragonesisme); tots derivats de *klokka, la garia coadera. Cloc qu'ei sinonime de xarbot en catalan empordanés (DCVB). La non-diftongacion deu mot espanhòl loco que s'explicaré peu manlhèu navarroaragonés (cloca que s'i ditz loca en aragonés,  loka en basco, totun llueca en castelhan) e lo pes de la valor onomatopeica responsabla de la deriva semantica deu mot. Aquesta ipotèsi aragonesista entà explicar lo mot espanhòu loco qu'ei hòrt versemblanta, jos la condicion de negligir la grafia portuguesa deu mot (louco) qui suggereish- possiblament a tòrt- un diftong.

Gràcias au messatge d'uei, qu'avem vist quin podem passar deu cabiròu (cat. cabirol) au bolhon (cat. brou) e deu bolhon a l'eishagat (cat. xàfec) e a l'ueu barlòc (cat. ou nial, ou xarbot). La relacion enter xarbot e chabròt n'ei pas estada avisada peus lingüistas per'mor non s'interèssan pas tròp au gascon , pas mei au lemosin ni a l'Istòria. Qu'ei pecat. L'istòria de l'immigracion modèrna (sègle 15 ençà) deus "occitans" (sensu lato) a Catalonha qu'ei un camp d'investigacions pro recent e que la cau considerar com a factor entà compréner l'evolucion de la lenga.   Aquesta ignorància deu fèit gascon e mei largament occitan en domeni catalan n'ei pas mei excusabla au dia de uei, ce'm sembla.

N.B-1. Los imatges que son tirats de la wiki.

NB-2 Aqueste messatge qu'ei lo resultat d'escambis dab lectors de blòg, en particular dab Octavià Alexandre, que sia arremerciat per l'interès qu'a amuishat de cap a la tematica e lo temps passat a las discussions.

Cloquejar en catalan; cloquear e clueca en castelhan; cloquejar e cloca en gascon, absents en portugués: la question deu prèst gascon.

Cloquejar: gasc. cloquejar, id.  Lo gascon e lo lengadocian pròishe ("aquitanopirenenc") qu'an lo mot "cloca" qui designa la garia coadera, la garia qui coa. Associat au mot "cloca" qu'ei lo vèrbe "clocar" d'on deriva "cloquejar", mot essenciaument gascon, desconeishut en la rèsta deu  maine occitan, lhevat lo Lengadòc pròishe. En gascon, clocar qu'a ua dobla significacion 1- coar  (per ua garia) 2- cloquejar, mentre cloquejar que significa "har cloc" (per ua garia quan pon e quan se crida los porics). Aquestes mots que s'arretròban en espanhòu: clueca, clocar, cloquear, hacer cloc-cloc. Per contra, e aquò qu'ei un indici, non s'arretròban pas briga en portugués (lhevat chocar qui significa coar) pas mei qu'en francés ni en la màger part deu maine occitan (lhevat lo lengadocian pròishe deu gascon e lo quite gascon).
En catalan, que i arretrobam cloquejar : fer cloc-cloc, totun lo mot cloca que i ei remplaçat per…lloca, o sia que la relacion enter cloca e cloc/ cloquejar n'i ei pas.

Qu'ei interessant de constatar  cloca e cloquejar etc n'i son pas coneguts en portugués - qui a totun chocar (deu latin vulgar *klokkare, coar),  gasc. clocar, sens1: coar, id. , e que las fòrmas  dab cl (clueca, clocar) a partir de *klokka, *klokkare que son anormalas en espanhòu on cl etimologica en debut de mot  e balha normalament ll (clamare -> llamar, en portugués: chamar).  Que's deu tractar d'un prèst d'un parlar qui consèrva lo cl. N'ei pas lo catalan, non sembla pas que *klokka, *klokkare e sian estats productius en catalan. Aquesta lenga qu'ignòra lo mot clocar dab la significacion de coar e lo mot  tà i designar la cloca qu' ei lloca, prengut d'un parlar hispanoromanic (probablament aragonés). En catalan, lo mot grafiat loca dab lo sens de "cloca" qu'èra ja atestat au sègle 14 (1386).  En espanhòu, los mots clueca e cloquear non i son atestats abans la  fin deu sègle 15 (1495, Coromines, dic.etim). Dongas, a l'origina deus mots espanhòus clueca, clocar e cloquear que n'i son probablament los mots gascons corresponents.  Que cau raperar lo pes de la diaspora gascona, o mei  largament occitana, en las activitats de paisaneria en Espanha au sègle 15 ençà. A mei deu  gasconisme clocar (dab la significacion de cloquejar, har cloc, desconeishut en portugués) e  cloquear (deu gascon cloquejar) , l'espanhòu qu'a lo mot sinonime cacarear, aqueste que l'arretrobam plan en portugués (cacarejar).

En catalan, com en las autas lengas romanicas d'Espanha, lhevat lo castelhan, qu'ei interessant de constatar la desconnexion morfologica entre lloca de l'un costat e cloc, cloquejar de l'aute. Lo mot clocar dab la significion de coar n'i existeish pas, clocar (valencian) qu'a sonque la significacion de cloquejar,  qu'apareish dongas com un gasconisme. Que cau soslinhar lo catalan qu'a un hum d'autes mots sinonimes de cloquejar: escainar, escatainar, catasquejar shens oblidar lo mot malhorquin d'ahur gascon…quequejar (ved. quequejar). Identic au mot catalan lloca (grafiat antig. loca) qu'ei lo mot aragonés loca (id.) qui ei tanben la fòrma aranesa deu mot (loca, un "meridionalisme" com diré A. Carrera,  la "clocada" que s'i ditz la "locada" en aranés).  Loka qu'ei autanplan lo mot en basco tà díser  cloca. L'espanhòu que coneish autanplan llueca com a varianta de (gallina) clueca.  En cantabre de las vaths de Pas ("pasiego"), la fòrma deu mot  n'ei pas briga clueca, que n'i son sonque lloca, llueca e llocla (segon los lòcs, cf. R. Penny -El habla pasiega ). Per contra, tostemps en pasiego,  cloquejar que s'i ditz plan clucar e cluquiar (R. Penny, op. cit.), qui son precisament identicas a las fòrmas gasconas. En asturian, que i retrobam llueca. Que i tornaram.

Coromines que hè remontar, de manèira regulara, llueca tà "*klokka", totun shens tròp préner en compde las fòrmas dab l simpla loca qui s'ameritarén un petit comentari en aquesta ipotèsi, ce'm sembla.
L'evolucion klokka -> llueca qu'ei normau en espanhòu, que non las fòrmas dab cl. Lo mot lloca (llocada etc) en catalan qu'indica un prèst d'ua lenga iberoromanica, probablament l'aragonés. Dongas, la lenga qui va prestar cloca, clocar e cloquejar a l'espanhòu non deu pas estar lo catalan. D'aulhors, lo mot clocar dab lo sens primitiu de coar que i ei desconeishut en catalan, non sembla pas que *klokkare i sia estat productiu.  Lo prèst qu'ei a l'evidéncia gascon, en espanhòu com en catalan.

 En gascon, lo mot qu'a l'ahur onomatopeic: lo mot-etimon "cloc" (de *klokka) e aqueste etimon qu'ei sauvaguardat en tota la seria gascona. En gascon, lo mot qu'ei un substantiu (l'onomatopèia, lo crit de la garia coadera, au sud-èst que sap designar la clocada, la coada de porics (cf. Duplech)), qu'ei autanplan un adjectiu: cloc-a, haut o baish qui significa non fresca, passada (per ua fruta), boharòc, badòc: ua pera cloca (cat. una pera lloca). En gascon, que i trobam d'autes derivats de "cloc" com la "clocada" o "cloquerada" (coada de porics d'ua cloca), "cloquet" (lòc on la cloca e coa ueus), "cloqueta" (constellacion de la Pleiada) en i ahigent l'extranh "clossinejar" qui ei un mot per "cloquejar" emplegat en Armanhac. "Clossinejar" que sembla un gallicisme (occitanisme) cf  provençal ancian glozir, fr. gloussir qui provienen deu latin classic: v. glocire, id.  Lo catalan qu'a llocada (en gascon: clocada, id.). Qu'a tanben lo mot cloca: amassada de gent segon lo DCVB, cf. la significacion de cloqueta en gascon e de cloc en comengés,  totun lo mot qu'ei estat incorporat en cat. normatiu com a sinonime de lloca. Qu'ei un gasconisme probable. Que i ei autanplan cloqueig (accion de cloquejar), derivat de cloquejar. De notar que lo nòrd-catalan a clossejar (per cloquejar) , un occitanisme  ben aparentat au gascon "clossinejar" (id.).

Dongas, lo mot mei ancianament atestat en romanç d'Espanha tà díser cloca qu'a la fòrma "loca", que non cloca. En gascon, segon los lòcs, ua pera tròp madura,  passada, que's pòt díser  ""pera lòca (a l'estrem sud deu domeni, un aragonesisme),  o, mei generaument, pera cloca (cf. cat. pera lloca, id.). La definicion de l'adjectiu "lòc, -a" en gascon contemporanèu qu'ei "qui  n'ei pas fresc", "cloc", "glòhe", "glòish" aplicat a las frutas, verduras o a l'aiga potabla (o non), mentre qu'en catalan lloca non s'aplica pas sonque qu'a la fruta tròp madura, poirida (e, de segur, a la garia coadera). L'associacion de fruta passada dab la cloca que's  deu viéner de la valor anciana ononmatopeica de cloc, bruit associat a l'ueu barlòc, l'ueu esterle, shens poric. Lo mot cloc-a en catalan empordanés qu'a presa precisament aquesta significacion de barlòc-a (= cat. xarbot : ou xarbot), mentre lo quite mot barloc qu'ei emplegat dab aquesta significacion en parlar de Berga com en gascon contemporanèu, duas reminiscéncias probablas deu gascon parlat en Catalonha  (DCBV). En asturian,  qu'arretrobam aqueste medish mot devath la fòrma lluecu/a. Aqueste mot lluecu, llueca qu'a exactament la significacion deu mot gascon boharòc o barlòc : vueit, cau, en parlant d'ua fruta dab crest com l'esquilhòt, l'averan,  etc e, de segur, la cloca (la garia) que s'i ditz plan la llueca. Lo mot grafiat loca dab la significacion de cloca (la garia) qu'ei atestat en catalan au sègle 14 ençà (aragonesisme probable). N'ei pas impossible que l'aragonés loco-loca (aplicat a l'ueu puish a la fruta vueita o passada) sia lo medish que lo qui significa, hòu, hola, alavetz manlhevat peu castelhan (loco) e passat au portugués  (louco) (cf. en gascon e en catalan dial., barlòc = nèci, pèc).  En tot cas, las fòrmas dab c que semblan mei tardivas en las lengas romanicas d'Espanha, la prumèra atestacion que non remonta pas sonque tà la fin deu sègle 15 en castelhan.

L'emplec deu mot  "clueca" dab cl- conservada n'ei pas briga generalizat en las lengas d'Espanha d'uei lo dia. Au contra, qu'ei excepcionau e que's limita a l'espanhòu, on i coexisteish dab lo mot de formacion hòrt regulara llueca (de *klokka).  Entà díser cloca,  lo cantabre pasiego (astur-leonés de transicion) qu'a lloca, llueca, llolca; lo catalan qu'a lloca (manlhèu iberoromanç, probablament ua adptacion de l'aragonés loca); l'asturian qu'a llueca, l'aragonés qu'a loca  e lo basco, loka. Per contra, lo mot cloca qu'ei de formacion normau en gascon e d'us quasi generau en aquesta lenga. Que jògui per un prèst gascon pro tardiu (sègle XV), dirècte o non segon los cas, com a origina (o restabliment) deus mots dab "cl " en las lengas d'Espanha en relacion dab lo crit de la cloca: cloc, cloca, clocar, cloquejar /cloquear (la valor onomatopeica deu mot  cloc e derivats, ligada au crit de la garia coadera que i seré estada nava en las lengas d'Espanha, aquesta associacion, qui trobam en gascon, n'existeish pas en portugués). Que podem dongas prepausar duas etapas en l'evolucion de loca- cloca en las lengas romanicas d'Espanha. Prumèra etapa, anciana: a partir deu latin vulgar *klokka qui designava la  garia coadera,  evolucion de cloca  entà lloca e  loca  (aragonés e basco), dongas dab l'associacion semantica prumèr de coada, ueu, puish de fruta badòca, barlòca o boharòca e possiblament de hòu (ligada a la fòrma aragonesa o navarresa deu mot). Lo portugués qu'a guardat lo vèrbe chocar (equivalent etimologic de "clocar" en portugués) tà díser coar, shens la connotacion onomatopeica qu'a lo mot en gascon e en las lengas romanicas d'Espanha. Puish en ua dusau etapa, la gasconista (abans la fin deu sègle XV) qui non concerneish pas sonque las lengas d'Espanha, non lo portugués, que s'i escad l'adopcion de la seria deus mots gascons "cloc", "clocar "etc,  dab lo vèrbe "clocar" significant  non pas "coar" mès "cloquejar" (significacion 2 de "clocar" en gascon) dab ua valor onomatopeica  balhada au mot "cloc" en relacion dab lo crit de la cloca. En espanhòu,   llueca que s'i  tornè clueca, per ibridizacion dab lo mot gascon cloc, cloca.   N'ei pas la soleta ipotèsi acceptabla, plan segur,  que la caleré espravar mei endavant, totun que la tròbi simpla e coherenta a la lutz de las meas praubas coneishenças, au dia de uei.