Arrian, arrianglo...etimologia au corrent.

Lo mot "arrianglo" que designa lo vóder (fr. vautour) en gascon deu Haut-Comenge garonés (Luishon, Aran). Qu'ei sinonime d'"arrian" (n velar, o arriang segon Rohlfs et Palay), qui lo praube G. Rohlfs  (Le Gascon) é pensava poder har derivar deu mot basco "arrano", ipotèsi adoptada per Wartburg (FEW) shens precisar la via gahada per aquesta derivacion. Aquesta ipotèsi de Rohlfs, a la fèita fin, n'ei pas acceptabla per rasons d'impossibilitat morfologica. Totun, que podem guardar l'ipotèsi d'ua parentat etimologica enter lo mot gascon e lo basco. Que'n parlarèi mei baish.

En seguir Coromines (el parlar Vall d'Aran), que pensam poder descompausar lo mot arrianglo en arri e -anglo.
Duas ipotèsis entà explicar anglo.
 i )-A(n)glo qu'arrepresentaré ua masculanizacion a la mòda gascona de "angla" varianta atestada de "agla" en gascon (lat. ăquĭla) - > anglo, "mascle de l'agla".
ii)- Alternativament, aqueste - a(n)glo que derivaré deu mot latin  ăquĭlus qui significa marron (cf. l'arriu Aglí < lat. aquilinus, "arriu marronenc" a causa de la color de l'aiga). En aqueste dusau cas, lo mot gascon arrianglo que poiré representar un sintagma similar au basco arranogorri, arranobeltz qui designan lo vutre (lit. agla arroja, agla negra). Notatz lo haube (lat. fulvus) o marron n' èra pas ua color repertoriada peus Aquitans qui n'avè pas cap de mot entà definir-la. Lo basco qu'a emprontat au  romanç lo mot arrei (< arena) e lo mot marroi (< marron) tà díser gris o cascant e marron, respectivament. Per contra, los galés qu'avè mei d'un mot tà díser marron, per exemple, *giluos passat tau latin com a giluus (marron clar, que s'aplicava aus shivaus, com badius, fr. bai.)

Lo mot proto-celtic entà agla qu'ei estat reconstrusit com a erero- (Celtic Lexicon)  o eriro-  (R. Matasović Etym. Dic. Protot-celtic). Aquesta fòrma a l'origina de l'irl. eryr, e deu breton erer que sembla aver un doblon  representat peu mot deu cornic e deu breton miejan: "er" qui significa agla.  Aqueste darrèr mot que hè saupausar ero- (R. Matasović Etym. Dic. Protot-celtic), fòrma non derivada de la prumèra.

Aqueste etimon "ero-" que poiré estar a l'origina d'arrianglo < eri-anglo. Arrianglo > arriango -> arrian(g). A la basa que i podem véder ua nocion sia de masculinizacion: l'arrianglo que seré considerat com au mascle de l'agla (-angla - > -anglo, -ang) o ua referéncia de color (-aquilu- -> -anglo, -ang):lo mot latin aquilus qu'a la significacion de marron. A l'instar deu mot taram (Tarranis), la conservacion de l'etimon celtic en luishonés que's poiré explicar per ua motivacion d'òrdi etnoculturau o religiós.

 

Per çò qui ei d'aqueste etimon celtic en gascon haut-comengés, que voi referi'm au  teonime galloroman Er(r)iap(p)us, corresponent a un diu locau venerat peus ancians Coserannés e Comengés qui'u dediquèn un santuari situat suu penent deu Mont d'Arrie a Sent Biat. Que dispausam d'ua representacion deu diu devath l'aparéncia d'un Silvanus desnudat, la figura qu'ei acompanhada d'ua inscripcion votiva qui l'identifica formaument.  Que jo sapi, duas ipotèsis que son estadas prepausadas entà explicar lo teonime. La de J. Gorrotxategui, qui vòu har derivar  Er(r)iap(p)us deu teonime latin Priapus, adobat a la mòda aquitanica. Que dobti que sia corrècte per duas rasons: la representacion d'Er(r)iap(p)us n'amuisha pas arrén de priapic. A mei, totas las inscripcions que son redigidas en pro bon latin.   L'auta suggestion qu'ei la de X. Delamarre qui explica o teonime peu galés  Eri-*òpos= uelh d'agla o semblant a ua agla. Totun, aquiu tanben, arren hens la rpresentacion que hè supausar ua relacion quina que sia dab lo rapinhaire. Alavetz, jo que'n prepausi ua tresau. Meilèu que non l'uelh de l'agla, lhèu que poderem compréner lo teonime com a l'uelh (*òpos en galés cf. los dic. de protoceltic) d' *Er(r)ie, qu'ei a díser lo guardian de la quita montanha marmièra qui's ditz uei lo dia Mont d'Arrie o de Rie en francés  e qui abriga lo santuari d'E(r)riapus (*Er(r)ia- *òpos),  diu d'aqueste mont, protector e curaire. Lo santuari compren mei d'ua vintenat d'autars dab inscripcions votivas en pro bon latin e esculpturas e gravuras  divèrsas.  Qu'a marcat la toponimia locau: aquesta part deu mont qu'ei dita "malh deras higuras", en aludir a las representacions litograficas. A mei, lo quite diu Eriapus qu'a possiblament legat lo son nom a la quita marmièra deu santuari, marmièra aperada "carrière de Rap" en francés.  Rap que vieneré deu gascon Arrap, e aqueste  de *Erriap (cf. en gascon  priable var. preable, prable).  En tot cas, qu'ei ben possible l'etimon de l'oronime Arrie (a còps Rie en francés per "ipercorreccion")  be sia lo medish que lo deu noste mot "arrian".  En gascon, lo mot que representaré un derivat d'ero- (s.m.) o eris (s.m.) agla, possiblament adaptat en en latin pregascon com a  *eris, *erem   sinonime locau d'agla e de vóder.  Los doblons en -is deus mots en -o que son plan coneishuts en galés: cf. pennis vs penno, taranis vs - tarano, dubis  vs dubo- etc.  Lo (o meilèu eth)  mont d'Arrie que seré alavetz un "mont deus aglas o deus vóders" (*eria). Arrian que poiré representar un simple derivat d'aqueste mot afixat ero- dab -anu: *erānu > arānu >*a(r)ran >  a(r)ian (per influençia de l'aute fòrma, la sintagmatica) , . N'ei pas tanpòc impossible que lo sintagma *eri-aquil-us/a sia solet a l'origina deus dus mots "arrian" (grafia de l'I.E.A.,  possiblament  fautiva en plaça d'"arriang", cf. Rohlfs e Palay) e d'arrianglo, aqueste darrèr dab ua vocau de sostien. Aquesta darrèra proposicion que's basa sus l'existéncia d'ua tresau fòrma recuelhuda per Coromines en Aran: trango (vóder). Coromines que l'explicava per un ipotetic *vulture-aquilus. Jo, en seguint la medisha dralha, qu'aví prepausat *astore-aquilus. Mès uei que'm voi corregir en postular n'ei pas sonque ua fòrma derivada d' arriang e arrianglo.  Que poderé viéner d' ua corrupcion simplificaira d'arriang e d'arrianglo (cf. E(r)riapus e Arrap) o deu crotzament deu derivat d' "ere-aquilus-a " dab lo d' "erāno" qui seré a l'origina deu mot basco arrano. En tot cas  *arrango  -  > *rango  (ipercorreccion)-> eth *rango. -> eth trango - > un trango. Aquesta explicacion que'm convien mei non pas lo sintagma dab vulture o astore. Lo mot basco arrano que poiré plan representar un mot celtic erāno. Erāno- que seré a ero- çò qu'ei bunnāno- a bunno (butòr en celtic, irl. bunnàn <  bunnāno- , guallés bym, gascon bom < bunno- ), cassāno (gasc. cassan) a casso (gasc. casso, casse, cassi) e possiblament kauānno (gasc. chavàn, un prèst d'oil) a kauo-, kaua (caús, cavèca). 

En conclusion e tà hà'n brac, que supausi l'element *arri-, antigament *eri-  qu'auré a's botar en relacion etimologica dab lo mot deu breton mejan e deu cornic  "er" qui significa agla (*ero-). Aqueste mot que poiré estar  *eris, *erem fòrma latinizada derivada deu mot celtic eris. Lo mot arrianglo que combina aqueste mot dab angla, de ăquĭla, masculinizat, o anglo, de ăquĭlus (marron en latin). Lo mots arrian o arriang  que'n seré ua simpla varianta shens la vocau de sostien = *eri-ăquĭlu -arriang e lo mot trango ua tresau varianta a partir d'ua ipercorreccion simplificaira d'arrianglo e d'arriang : arrango- >(eth) *rango. -  > (eth, un) trango.

Galh e galhard, drude, galhet, galhat e galhar. Quate etimons celtics en gascon.

Uei qu'èi aprengut mots deus navèths: prumèr l'adjectiu armanhaqués "galh /a,  (s.m.) qui significa galhard, a.

Dusau, qu'èi aprengut  un aute sinonime de galhard: drude,a  (fr. gaillard, vigoureux).  Qu'ei etiquetat com a mot deu lexic de Haut-Ador, totun qu'ei present shens qu'en gascon, que'u trobam en francés, en occitan e en arpitan devath divèrsas fòrmas pas guaire aluenhadas de la gascona. Pèir Morà que'u cita com a "drud" , sèi pas si serà per  "drut", qui ei la fòrma occitana regulara o "drude" (soleta fòrma masculina balhada per Palay, lhevada la fòrma medoquina "dru", acerà dab la significacion de galant, amorós.

Evidentament, que'm soi interessat a l'origina etimologica d'aquestes dus mots galh e drude.

A maudespieit de l'omonimia dab lo mot "galh" qui significa "poth", lo mot armanhaqués "galh" (fem. galha) qu'ei d'un etimon complètament diferent qui arretrobam au son sinonime "galhard" (fr. gaillard). L 'etimon de galhard  qu'ei generaument considerat com a celtic (cf. par exemple gaillard in CNTRL.)  Que derivaré deu mot "gala" qui significa "valor, coratge" en protoceltic (cf. "gala" in Matasović EtymDicProtocelt.). Que l'arretrobam com a nom de pòble: Galates, qui designa los cèltas d'Asia minor, mot compausat de gala e deu sufix -ates qui indica un gentilici. Totun, la fonetica deu mot gascon, com la deu mot francés gaillard, que hèn supausar ua derivacion a partir d'un adjectiu derivat de *gala: *galio, *galia, shens que sapiam se l'adjectiu aqueste ei gallés o de formacion latina. En tot cas, d'aquiu que vienen lo mot "galh-a" e los "derivats" de medisha significacion com "galhard" -a e los substantius "galhastran", "galhaberri", "galhaberro", tots equivalents enter si semanticament (fr. vigoureux, gaillard). La relacion (faussa) dab lo nom latin deu poth (lat. gallus) qu'ei evidenta e inevitabla sustot que los mots "galho" var. "galh" (= poth) e son manlhèus frequents en parlars gascons. Lo substantiu "gariat" - derivat masculinizat de "garia", dab la significacion de "poret" en règla generau,  que pòt estar emplegat en mantun parlar com a sinonime de "galhard" (s.m.), com ac ei "garia" en plaça de "galharda".

Lo gascon que presenta un hum de derivats de "galh" e de "galhard", amuishant ua cèrta confusion enter los dus etimons, lo celtic e lo latin  (ved. Palay)., shens oblidar los autes omonimes de "galh". Que poderèi mentàver lo mot qui designa un tròç dur de pan: "galhet". L'etimon aquiu qu'ei enqüèra gallés *kalljo- qui designa quauquarren dur, en generau ua pèira, un calhau e, per metafòra, un esclòp de bèstia, aquiu un tròç de pan dur com un calhau; autanplan l'aute mot  "galhet" = "galhat"  (fr. tacheté) e "galhar" (madurar per un frut) qui representan un aute etimon proto-celtic, enqüèra distint, concrètament *kaljo- = plap, taca, maca; irl. coile, idem, autanplan en arpitan jalio-a = pigalhat cf. Matasović, EtymDicProtocelt).

Quant au quite mot gascon "drude", aute sinonime de galhard, que deu remontar  tau mot celtic *drūto- "fort, exhuberant, vaillant" (Delamarre, DicGaul., adr. drutos). Que l'arretrobam en francés dab lo mot "dru" qui significava galhard en francés ancian (ved. dru, CNTRL e Delamarre, DicGaul.). Lo mot drut en occitan ancian, deu medish eitmon, qu'avè ua connotacion sexuau dab la significacion d'"amant".  Aquesta significacion qu'ei conservada en Medòc dab la fòrma "dru". De notar qu'existeish un aute mot *drŭto- a/ , dab u brèu, qui significaré "rapide". Que sembla aparentat au mot sanscrit de medisha significacion drutaḥ segon Delamarre, DicGaul. Aqueste dusau mot gallés  qu'ei a  l'origina d'oronimes gascons e occitans com Dròt (dus arrius d'aqueste nom, l'un en Gironda, l'aute en Dordonha) e Droda au Gard. Un dusau oronime, probablament aparentat au prumèr, qu'a ua fòrma  dab n:  Druna (fòrma atestada a l'origina de Drome, Drone etc.). Aquiu qu'avem possiblament ahar dab un cas de confusion enter dus etimons distints,  l'un qui significa fòrt (drūto), l'aute qui evoca un córrer (o corrent) rapide  (druta, druna) . La confusion enter los dus etimons qu'ei suggerida per la significacion deu mot irlandés "dron" qui significa fòrt, galhard e non pas rapide (Delamarre, DicGaul: adreça druna). Lo lemosin qu'a autanplan lo mot drun, druna, qui significa galhard (FEW).   La significacion deus oronimes *Druta e Druna que podó estar l'arriu rapide com l'arriu galhard, un arriu de corrent vigorós.

Adonc qu'acabam de véder quate etimons celtics representats en gascon.

Drūt os / a =  vigorós, galhard. Qu'ei l'etimon de l'adjectiu gascon drude / -a qui significa galhard. Que n'ei tanben deu mot francés "dru" e lo de l'occitan "drut".

Gala = valor, coratge. Qu'ei l'etimon de galh & galhard (sinonimes) etc e deu fr. gaillard, via galio /ia .

Kaljo = plap, taca, maca qu'ei l'etimon de galhet, galhat (plapetat, pigalhat) e lo deu vèrbe galhar (madurar, per un frut). Que n'ei tanben lo de l'arpitan galiolo/a, jalio/a (galhat- da; pigalhat-da).

Kalljo = Quauquarren dur, pèira, esclòp (d'animau). Qu'ei l'etimon de galhet (lo pan), de calhau e derivats e probablament lo deus mots gascons arralh(a), arralhar e argalhar; astur. argayu, esp. argayo e cat. ar(a)gall. En francés: chail (francés ancian) e, de segur, caillou.

Calhòc, malhon, cravan: etimologia.

Las lengas occitana e catalana e las iberoromanicas qu'utilizan derivats deu latin gavia  (gaviota,  gabian, gaivota, gavià, gavina etc.) tà designar lo calhòc (goéland en fr.). N'ei pas lo cas en gascon, n'i trobam nat derivat deu mot latin "gavia" tà designar aqueste ausèth, aquesta particularitat que distingueish lo gascon de las lengas vesias. Per contra, qu'avem mots especificament gascons com lo quite calhòc e malhon, enter autes, qui son dus gasconismes deus beròis.

Calhòc (Larus argentatus).

Calhòc. Segon jo, lo mot que deriva deu protoceltic "kaliākos" qui significa poth, hasan (ved. caliācos in DicGaul Delamarre,   kaliākos in EDProtocelt e CeltLexicon). Donc, lo mot "calhòc" que seré un cognat gascon deus mots breton "kilhog", guallés "ceiliog", irlandés "coileach" qui significan poth.  L'etimon deu mot que hè referéncia au cant o crit sonòr de l'ausèth segon Delamarre e Matasović. Que seré lo mot proto-indo-european reconstituit *kelH1 qui significa aperar, cridar cf. latin calo : qu'apèri, que cridi, que convoqui; grèc kaleo : id. Lo mot protoceltic qu'a l'ahur d'un derivat, obtiengut per afixacion dab l'afix plan frequent -ākos,  d'un mot *kalios, cognat celtic deu mot latin "gallus". Los Gascons de la còsta septentrionau qu'an conservat lo mot celtic deu poth tà nomentar l'ausèth marin com a "poth" (de mar), allusion au caractèr cridassèr de l'ausèth. Notatz qu' a l'aute estrem deu maine gascon, en gascon baionés, autanplan que disen, o meilèu disèn,  (un) "gàrie" per "calhoquet" o "malhoquet", (fr. mouette), segon lo diccionari de P. Rectoran. Aqueste mot gàrie qu'ei ua fòrma masculina reconstrusida, probablament a partir d'un derivat masculin afixat de garia (lat. gallina), precisament gariat (m) (= poret) o gariòu (= gairin, fr. héron) --> gàrie (m) = poth (de mar), adonc gàrie (garye) en plaça de la fòrma etimologica  "gath" deu lat. gallus (poth, hasan). Lo quite mot "gath" (< lat. gallus, fr.coq)  qu'ei rarament present en parlars gascons, probablament espudit a causa de l'omonimia dab "gat".

Vanèu (Vanellus vanellus)

Malhon, qu'ei lo nom que balhan tau calhòc au sud de la còsta. Qu'ei autanplan lo nom balhat a un aute ausèth de lòcs umides: lo vanèu o pigueta de mar (Vanellus vanellus) (fr. vanneau huppé). Lo mot "malhon" emplegat entà nomentar aquestes ausèths que's pòt comparar dab noms bascos deu calhòc, concrètament "marloi" e "marloiñ" segon Agud e Tovar (cf. Dic. Etim. Vasco), "marloin", marloiñ , "maloin" e "maloiñ" en basco labordin (ved. aquiu). Lo mot que vieneré, segon Agud e Tovar, deu mot galician "merliao" (sic) . Lo mot galician que deu estar mei precisament "merlón" en aplicar la grafia de la Real Academia Galega. Qu'ei un derivat, per afixacion augmentativa, de l'espanhòu "merlo" (gasc. merlo). Segon lo Diccionario de la Real Academia Galega, lo mot merlón que designa un peish, Labrus merula (merlo de mar en gascon, merle o labre merle en fr.), que non lo calhòc, ved.  aquiu, que i poderatz escotar lo mot tanben. Totun ua auta significacion deu mot merlón, ornitologica aquesta,  n'ei pas inversemblanta.  Ua ipotèsi alternativa, segon jo, que hè derivar lo mot basco "marloi" e los sons variants non pas d'un mot galician mès deu son equivalent en gascon negue (parlat a Baiona, Biàrritz e dinc au sègle 20 a Sent Sebastian, Fontarràbia e Passatge e d'autecòps probablament a Sent Joan de Lutz, cf. cachalut, un mot gascon deu parlar de St Joan de L. recuelhut au sègle 17, a l'origina de cachalot), o sia deu mot gascon "merlon" prononciat (ancianament) [mƏɾˈloŋ], un derivat afixat de merlo dab valor augmentativa de l'afix per influéncia de l'ibero-romanç. En efèit, la derivacion deu mot gascon merlon- en basco marloi qu'ei totafèit regulara. Las variantas marloin, marloiñ, maloin, e maloiñ que s'explican per la prononciacion de la n finau /ŋ/ deu mot merlon en gascon negue com en galician. Aquesta n velara qu'ei un fonèma inexistent en basco, çò qui explica las balanças foneticas deu mot en aquesta darrèra lenga.  "Malhon", aquiu, que'n deu estar ua adaptacion gascona  possiblament per atraccion deu mot gascon mar [ma] (fr. mer)  e sustot per assimilacion fonetica de fòrmas com maloin e maloiñ au mot gascon malhon (l'utís, fr. maillet). Un "malhon" que's ditz autanplan d'un marin de longa durada en lengatge familiar (Palay). Donc, l'etimon a l'origina deu mot deus nostes ausèths e deu noste marin qu'ei en realitat lo latin "merula" (gasc. merlo). Aquiu qu'avem ahar non pas a un "pòth de mar", mès a un "merlàs de mar". Qu'èi notat que trobam en un tèxt d'archiu medievau agenés (1279)  la mencion d'ua "merla blanqua" , ausèth non identificat, possiblament un merlo blanc, qu'ei a díser qui padeish ua anomalia genetica pertocant la via de biosintèsi de la melanina (DAG, vol12, §1506). (Aquesta darrèra frasa que pisha en dehòra deu vriulon, d'acòrd. Que la i boti sonque per convenéncia personau. Aqueste blòg qu'ei shens qu'un caièr personau qui comparteishi entà provocar discussions, correccions e criticas constructivas, que demora prumèr un notèr qui m'ei utile a jo.)

Cravan (prononciat crauan). Que's tracta d'un vièlh mot oèst-germanic qui trobam aus lexics de las versions ancianas de l'alemand, deu neerlandés e de l'anglés.  Vèrbe krauen = cridassar (per un ausèth), croacar; subst. krauan, kraua : corbaish, corbashina ved. lo dic. d'alemand deus hrairs Grimm, aquiu.   Lo mot de l'anglés vielh krawe qu'ei a l'origina deu mot modèrne crow (corbaishina). Lo vèrbe de l' anglés vielh krawan qui significa croacar (fr. croasser) qu'ei a l'origina de "to crow" qui significa "quiquiriquiquejar com un hasan" (e non croacar com un corbaish).  En francés, un "crave" qu'ei ua espècia de corvid. Rabelais qu'emplegava lo mot "cravan" entà designar ua espècia d'auca aurèsta (fr. espèce d'oie sauvage). En francés contemporanèu, lo mot cravan que s'emplega entà designar ua sòrta de craca (fr. coquillage), per confusion dab l'etimon galés cragācos qui significa etimologicament  "qui a ua clesca", "clescat" (fr. qui a une carapace, carapacé) a l'origina deus mots gascons creac ( fr. esturgeon) e craca,  crèca (cosquilha, fr. coquillage), ved. lo CNTRL aquiu.

Tiravent: sintagma de significacion evidenta, allusion a l'engenh deu calhòc com a planaire.

Arralh, arralhèra, arralhet, arralhar. Elements de reflexions etimologicas.

Dab lo mot arralh e derivats, qu'avem ua familha de gasconismes qui pausan ua enigma etimologica. Qu'èi sajat de'us botar en relacion dab d'autes mots de lengas vesias, catalan, castelhan e astur-leonés. Prumèr, lo quite mot arralh o arralha. Que i tien significacions divèrsas segon las regions. Palay que nse'n balha las definicions qui segueishen :

arralh: forme de arrai.

arralh, arralha, synonyme d'arralhèr: ébouli, ravin profond plein d'éboulis..

arralha, ralha : partie émergeant des roches sous l'eau; en Bas-Arm. croûte glacée, glace. En Os. éclat éboulé de roches v. aràlho.

arralhèr, aralhèra: ébouli, ravin profond plein d'éboulis.

arralhèrs, aralhèras : éboulis, blocs qui s'écroulent des montagne,; amas, trainée de roches éboulées.

arralhet, arralheta: 1- Petit ravin plein d'éboulis NP: Larraillet 2- grattoir.

arralhon: caillou roulé. Anar com un arralhon: aller vite comme un caillou roulé, qui dévale.

arralhós: pierreux, rocailleux.

 Lo DicFoix que ns'indica per las Lanas, lo mot "arralh" o "arralha" ne significa pas sonque "glace" (glaç, aiga gelada), "arralhat" = gelat, glaçat, arralhon= glaçon (DicFoix) (cf. en Palay la significacion d'arralha en Bas-Arm.).

B'ei clar lo mot "arralh" que i tien per la montanha ua significacion especificament geomorfologica qui evòca un barranc, ua galihèrna plea d'arròcas esbonidas, un esboniment d'un tròç de montanha en brolh d'arròcas.

Totun que i a ua auta significacion especializada ligada a la tecnica de l'obrèr qui tribalha la lenha:

arralhar (Mt): faire des arralhes (sic, i.e. de grosses bûches), fendre du bois.

Lo mot que sembla de fèit ua varianta de'u qui ei emplegat en Biarn:

argalhar : fendre, faire éclater.

En biarnés, un "argalhan" o "argalhaire" qu'ei un obrèr qui tribalha la lenha.

Jo que supausi la fòrma dab -g- - argalh(ar)- qu'ei la mei anciana, la mei pròishe de l'etimologica,  pr'amor que la trobam pro plan conservada en mots d'autas lengas afinas a la nosta. En espanhòu, un "argayo" que designa un "desprendimiento de tierra y de piedras  por la ladera de un monte" (DRAE). Lo mot qu'ei astur-leonés tanben devath la fòrma "argayu" (e jo dirí astur-leonés prumèr que non castelhan qui l'a probablament manlhevat). La definicion segon la wikipedia asturiana:  "un argayu o arba ye una mena de movimientos xeológicos inestables que provoquen l'esmoronamientu d'una fana de tierra producíu por falta de sofitu. Suel tratase d'una cantidà más o menos descomanada de roques y tierra qu'esbarien per la rimada d'un monte.

L'argayu suel tener llugar dempués de fuertes tobisques o bastiaos (en gasc. hòrtas pluejas), que faen que l'agua de lluvia caltrie na tierra, faciendo bolses d'agua que llueu, darrèu de la presión y la erosión, provoquen el desplombe de tola fana de tierra."

Lo mot qu'ei autanplan cantabre, qu'ei plan arrepresentat a la toponimia cantabra.  "Argayo significa escorrentía o despredimiento de tierra por efecto del agua. Ejemplos Biércol de los Argayos en Cosío, minas de El Argayón en Peñamellera." Ved. aquiu. De l'astur-leonés (cantabre inclús), lo mot que degó estar manlhevat peu castelhan qui n'i conservè lo yeïsme caracteristic deus parlars de la còsta cantabrica.

Qu'arretrobam mots possiblament de la medisha familha en catalan: argall, aragall, var. xaragall, saragall etc. 

Las definicions deus mots catalans segon lo D.C.V.B. que son com segueishen: 

Argall : Clot llarguer per on passa un corrent d’aigua

Aragall, var. xaragall, saragall (etc): Petit corrent d’aigua  produit per la pluja recent

2- Clot llarguer per on passa un corrent d’aigua produit per una ploguda forta

3- Corrent impetuós d’un riu per una pendent.

Que i tornam trobar la combinason aiga de plueja e erosion deu terrenh penut, totun lo concèpte d'esboniment qu'ei absent, au contra de la definicion deu mot en gascon e en iberoromanç. En catalan, lo mot qu'ei un idronime. 

Lo Gran Diccionari de Lengua Catalana  que hèn sinonimes enter si tots aquestes mots e que'n balha la definicion atau: 

Xaragall: regueró que forma l’aigua de la pluja en escórrer-se per un terreny inclinat, escorranc. 

Segon Coromines, l'etimon que seré preroman e indoeuropèu,  que prepausa un ipotetic "*argallo" on i intenta d'arreconèisher l'arraditz indoeuropèu "arg" que vòu díser "blanc".  Totun, aquesta fòrma arreconstrusida *argallo no'm convien pas a jo pr'amor n'ei pas compatibla dab las fòrmas gasconas (qui serén sequenon *argath e *argarar) ni dab ua fòrma asturiana "argaxà" (< argaxada = ensemble d'"argayus).

Alavetz, la fòrma etimologica que deu meilèu estar quauquarren com  *argàlio o quitament *aragàlio, aquesta darrèra fòrma miant aisidament tau mot gascon ar(r)alh. Pas sonque un detalh, ce'm diseratz. De la medisha manèira, se partim d'*argalio, qu'ei aisit de har derivar las fòrmas astur-leonesas  argayu (argallu < argaliu) e argaxá ( < argajada).

En gascon: *argali(o/ar) e *aregali(o/ar) que pogon miar tà argalhar e aralhar de manèira hòrt regulara, aralhar - > arralhar per atraccion de la protèsi gascona arr-.

En catalan com en gascon: argall, aragall > saragall, xaragall (per agglutinacion de l'article salat  < lat. ipse).

E que'm cau díser l'ipotèsi de l'etimon indo-europèu "arg" (qui significa blanc) no'm convenc pas tanpòc. Se volem a tot hòrt estacà'nse a ua etimologia celtica, jo com a gasconofòne, en seguir las valors semanticas deu mot en gascon,  que m'estimarí mei un etimon de connotacion  "arralhosa" com, per exemple, l'etimon deu mot francés chail, chaillot, caillou, gascon caillau. L'etimologia deu mot "caillou" que demora debatuda. L'airau d'aqueste mot que sembla d'origina estrictament galloromanica. En dehòra, non s'arretròba pas sonque en portugués on i ei isolat devath la forma "calhau", un manlhèu gascon probable. Per la rason de que lo mot sembla mei galloromanic non pas romanic, que s'a postulat un etimon galés *caljo.  Que's poderé tractar deu mot galés atestat en composicion (cf. Delamarre, DicGaul): "epocalium" virat en latin com a  "ungula caballina", o sia esclòp (de shivau). Ua composicion semblanta qu'ei utilizada  tanben entà designar lo tutanh  (Tussilago farfara),  emplegat com a remedi  contra la tossiquèra:  "ad tussem remedium efficax herba quae Gallice calliomarcus, Latine equis ungula vocatur" (Marcellus de Bordeaux, Lib. Med. ). *Markos qu'ei sinonime d'*epos en galés (shivau en gascon),  o sia calliomarkos que significa literaument "callio" de shivau o sia esclòp (lo deu shivau). La fòrma de las huelhas deu tutanh qu'evòca la d'ua traça de pas qui deisharé un shivalet au sable, d'aquiu los noms populars balhats tà la planta : pè de porin, pè de mulet. En las lengas neocelticas, lo mot (se non un omonime, cf. latin coleus, gasc. colha) que designa los testicules: caull en irlandés vielh, caill en guallés, kel en breton. Jo que'm pensi lo sens prumèr deu noste mot kallio(n)  que poderé estar lo de pèira, d'aqui chail en francés, e los derivats caillou en francés,  calhau en gascon (*kalliavo-). Alavetz, per metafòra, l'esclòp que poderé estar comprengut literaument com "la pèira deu chivau" pr'amor qu'ei ua partida dura e insensibla de l'animau. De l'aute costat, a prepaus de la significacion neoceltica,  l'assimilacion de testicules dab calhaus n'ei pas impossibla, se n'ei pas meilèu lo resultat d'ua contaminacion semantica o un omonime. En efèit, l'associacion semantica  testicule dab calhau  que s'arretròba dab un aute mot en guallés: aren qui significa au còp arnelh, testicule e pèira (Matasović, EtDicProtocelt.  L'arraditz IE deu mot kallion qu'ei supausadament la medisha que la deu latin callum (un cognat possible): cath, duror (fr. cal, durillon) e probable la deu mot "caletos" tanben. "Caletos" que significa "dur" en proto-celtic, possiblament etimologicament "glaçat", " segon Joseph (cf. los Dic de Delamarre et Matasović). En tot cas lo concèpte generau e seré quauquarren de dur. Lo mot gascon galhet, tròç dur de pan, que poiré partjar l'etimon kallion.  Lo concèpte de causa dura que's pòt aplicar a totas las significacions d'arralh, arralha en gascon: glaç, pèira e barrolh. Quant au prefixe are- , qu'ei hòrt utilizat en las lengas celticas tà construir mots, compausats o derivats. Que significa en generau au devant, près de, au ras de (Delamarre, Matasović); a còps a causa de, per'mor de, per, segon A. Ward. 
Alavetz *are-callio, perqué non, dab la significacion etimologica de quauquarren com  "peirada" (provocada per l'erosion). La significacion meilèu idronimica deu mot aragall en catalan que poderé lèu proviéner d'ua contaminacion per un derivat d'"aquale", cat. modèrne aiguall,  cf. agau en gascon e la galera (l'agalera) en la toponimia catalana. 

De segur, aquesta ipotèsi etimologica n'ei pas la soleta e n'ei pas briga acertada. Qu'ei teoricament possibla, mei dab un pòc d'imaginacion e tienent en compte lo fèit qu'èm en ua region de substrat bilingüe celtic e aquitan, lengas largament desconegudas, d'autas ipotèsis que son possiblas. La discussion aquiu que demora un chic vana e lo mistèri que demorarà. 


En tot cas, que'm hè gai de destacar ací ua familha de mots tipicament gascons, dab cosiatge en astur-leonés, cantabre, castelhan (lo yeismo qu'indica un manlhèu probable d'un parlar astur-leonés o cantabre) en en catalan. Lo mot "argalh", "arralh" qu'ei ancian, segurament pre-roman, celtic o aquitan, e qu'ei gasconissim en har part de la toponimia e de l'onomastica gasconas (La raillère, Larraillet). Desgràciadament, n'èi pas  accès a un diccionari aragonés pro complet entà verificà'n la preséncia e las fòrmas deus membres d'aquesta familha en aragonés. Qu'ei ua manca terribla per l'estudiant de gascon qui soi. Sauv error de part mea, n'èi pas trobat nat membre de la familha en dehòra de l'airau aquitanopirenenc e iberoromanic. 

Etimologia deu vèrbe "tumar".

Ua enigma per jo qu'ei l'origina deu mot gascon "tumar" qui significa en francés "cogner" i, en particular, "cogner de la tête". en parlar deus armugants dab còrns. Coromines (El Parlar de la Vall d'Aran) que pensava "tumar" qu'èra la forma gascona de "tombar". Aquesta ipotèsi de derivacion que pausa un doble problèma. Lo prumèr qu'ei semantic. Lo dusau qu'ei fonetic. Totun la question fonetica que la coneishem en francés tanben e que i tien un explic. En aquesta darrèra lenga qui  i avè lo mot (uei extint)  "tumer" var. "tomer" qui significava prumèr "danser, sauter, faire la culbute" e quitament "tomber" (Dic. Godefroy). L'etimon qu'ei germanic, probablement un vèrbe deu francic ancian "tumôn", cognat de l'aleman mejan tumen:  sautar, har lo virabòc, har la cabiròla, càder (cf. FEW "túmôn, CNRTL: tomber). Que sembla plan lo mot "tomber" qu'estosse a l'origina ua varianta simplament fonetica de "tomer" o "tumer" per addicion de la b qui apòrta un guadanh d'expressivitat a la fonetica, shens cambiar-ne la significacion , o sia qu'aqueste còp (un còp fa pas puta, com se ditz en occitan) qu'ei plan lo mot dab "mb" qui derivaré deu mot dab "m" simpla e non l'invèrs. Alternativament, "tomber" (oc. tombar) que seré un mot d'origina onomatopeica qu'acabè per estar con.honut dab "tumer" e lo prumèr qu'espudí lo dusau segon l'explic deu CNLRT peu mot "tomber". Personamuent, ne crei pas lo CNTRL ni lo FEW sus l'origina onomatopeica de "tomber, tombar" pr'amor lo men cervèth n'i sent pas nada onomatopèa. Per contra que crei beròi au guadanh expressiu de la fòrma "tomber" (anticament tomber/tumber) qui seré simplament ua varianta fonetica de "tomer / tumer" de fèit. Qu'insisteishi: en francés ancian, n'observam pas nada diferéncia de significacion enter las duas fòrmas, la dab "b" e la shens "b". En francés deu sègle 12, "tomber", var. "tumber",  que  significava "danser, sauter, faire la culbute" exactament com "tumer" var. "tom(i)er" (cf. CNRLT e lo dic. Godefroy).  Per jo, l'etimon de totas las fòrmas que deu estar lo vèrbe francic túmôn  e l'addicion de "b" que s'explica per comoditat fonetica o possiblament per ipercorreccion a la mòda (e possiblament d'origina) occitana. En occitan, tombar i ei atestat dejà au sègle 12 segon lo Dic. Gen. Leng. Oc. de l'Acad. Oc. Aqueste guadanh expressiu qu'explica lo succès de la varianta qui acabè per espudir la fòrma shens b en francés, mentre qu'en occitan stricto sensu la fòrma shens b qu'estó confinada a un registre estrictament pastorau, probablament manlhevat deu gascon.

B'ei probable, en tot cas, que "tumar" sia lo cognat gascon deu mot francés "tumer". Totun que demora per explicar la deriva semantica gasconista. En gascon, "tumar" que significa "heurter",  "cogner" e particularament "cogner de la tête" en parlant de las bestias dab còrnas. Que l'explicam com a gasconisme d'origina pastorau, puish lo mot que devè s'aplicar prumèr au bestiar dab còrns, significacion geograficament la mei espandida puishque concerneish tota la serralada pirenenca de Bearn dinc a la Mediterranèa. Quan tuman, la ua contra ua auta, las bèstias dab còrns com las cabras e ovins que començan per auçar las duas patas davantèras au còp  entà executar ua sòrta de saut, çò qui justificaré lo mot au sens francic: "danser, sauter, faire des cabrioles". Puish lo mot que prengó la significacion de "cogner de la tête" e mei generaument "cogner, heurter" en gascon. B'ei possible que i aja influx deu latin tumefacere , har tuma, tumahar conhonut dab tumar entà miar tà la significacion generau de "cogner" "heurter"com ns'ac suggereish l'etimologia prepausada per Pèir Morà (Dic. TeG) tumefacere -  > tumar. Lo mot "tumar" (jouer des cornes pour les bovins, ovins, caprins), considerat com a gasconisme pastorau per Coromines e lo FEW, que s'espandi peu penent nòrd de la sèrra pirenenca deu gascon dinc au catalan rosselhonés de l'un costat e dinc au basco de l'aute (tuma: "idée de heurt" en soletan segon Dic Basque- Français de Pierre Lhande). Se lo basco sembla ignorar la significacion ligada a la cornada, guardant la significacion generau de "cogner, heurter" eretada deu biarnés, per contra en occitan, lo mot n'a pas sonque la significacion estrictament pastorau (cf. lo dic. Academ. Oc). Ne son pas sonque las bèstias qui tuman en occitan stricto sensu. En catalan (rosselhonés), la significacion de tumar o tomar qu'ei la medisha qu'en gascon: cogner, en particulier avec la tête.