Arralh, arralhèra, arralhet, arralhar. Elements de reflexions etimologicas.

Dab lo mot arralh e derivats, qu'avem ua familha de gasconismes qui pausan ua enigma etimologica. Qu'èi sajat de'us botar en relacion dab d'autes mots de lengas vesias, catalan, castelhan e astur-leonés. Prumèr, lo quite mot arralh o arralha. Que i tien significacions divèrsas segon las regions. Palay que nse'n balha las definicions qui segueishen :

arralh: forme de arrai.

arralh, arralha, synonyme d'arralhèr: ébouli, ravin profond plein d'éboulis..

arralha, ralha : partie émergeant des roches sous l'eau; en Bas-Arm. croûte glacée, glace. En Os. éclat éboulé de roches v. aràlho.

arralhèr, aralhèra: ébouli, ravin profond plein d'éboulis.

arralhèrs, aralhèras : éboulis, blocs qui s'écroulent des montagne,; amas, trainée de roches éboulées.

arralhet, arralheta: 1- Petit ravin plein d'éboulis NP: Larraillet 2- grattoir.

arralhon: caillou roulé. Anar com un arralhon: aller vite comme un caillou roulé, qui dévale.

arralhós: pierreux, rocailleux.

 Lo DicFoix que ns'indica per las Lanas, lo mot "arralh" o "arralha" ne significa pas sonque "glace" (glaç, aiga gelada), "arralhat" = gelat, glaçat, arralhon= glaçon (DicFoix) (cf. en Palay la significacion d'arralha en Bas-Arm.).

B'ei clar lo mot "arralh" que i tien per la montanha ua significacion especificament geomorfologica qui evòca un barranc, ua galihèrna plea d'arròcas esbonidas, un esboniment d'un tròç de montanha en brolh d'arròcas.

Totun que i a ua auta significacion especializada ligada a la tecnica de l'obrèr qui tribalha la lenha:

arralhar (Mt): faire des arralhes (sic, i.e. de grosses bûches), fendre du bois.

Lo mot que sembla de fèit ua varianta de'u qui ei emplegat en Biarn:

argalhar : fendre, faire éclater.

En biarnés, un "argalhan" o "argalhaire" qu'ei un obrèr qui tribalha la lenha.

Jo que supausi la fòrma dab -g- - argalh(ar)- qu'ei la mei anciana, la mei pròishe de l'etimologica,  pr'amor que la trobam pro plan conservada en mots d'autas lengas afinas a la nosta. En espanhòu, un "argayo" que designa un "desprendimiento de tierra y de piedras  por la ladera de un monte" (DRAE). Lo mot qu'ei astur-leonés tanben devath la fòrma "argayu" (e jo dirí astur-leonés prumèr que non castelhan qui l'a probablament manlhevat). La definicion segon la wikipedia asturiana:  "un argayu o arba ye una mena de movimientos xeológicos inestables que provoquen l'esmoronamientu d'una fana de tierra producíu por falta de sofitu. Suel tratase d'una cantidà más o menos descomanada de roques y tierra qu'esbarien per la rimada d'un monte.

L'argayu suel tener llugar dempués de fuertes tobisques o bastiaos (en gasc. hòrtas pluejas), que faen que l'agua de lluvia caltrie na tierra, faciendo bolses d'agua que llueu, darrèu de la presión y la erosión, provoquen el desplombe de tola fana de tierra."

Lo mot qu'ei autanplan cantabre, qu'ei plan arrepresentat a la toponimia cantabra.  "Argayo significa escorrentía o despredimiento de tierra por efecto del agua. Ejemplos Biércol de los Argayos en Cosío, minas de El Argayón en Peñamellera." Ved. aquiu. De l'astur-leonés (cantabre inclús), lo mot que degó estar manlhevat peu castelhan qui n'i conservè lo yeïsme caracteristic deus parlars de la còsta cantabrica.

Qu'arretrobam mots possiblament de la medisha familha en catalan: argall, aragall, var. xaragall, saragall etc. 

Las definicions deus mots catalans segon lo D.C.V.B. que son com segueishen: 

Argall : Clot llarguer per on passa un corrent d’aigua

Aragall, var. xaragall, saragall (etc): Petit corrent d’aigua  produit per la pluja recent

2- Clot llarguer per on passa un corrent d’aigua produit per una ploguda forta

3- Corrent impetuós d’un riu per una pendent.

Que i tornam trobar la combinason aiga de plueja e erosion deu terrenh penut, totun lo concèpte d'esboniment qu'ei absent, au contra de la definicion deu mot en gascon e en iberoromanç. En catalan, lo mot qu'ei un idronime. 

Lo Gran Diccionari de Lengua Catalana  que hèn sinonimes enter si tots aquestes mots e que'n balha la definicion atau: 

Xaragall: regueró que forma l’aigua de la pluja en escórrer-se per un terreny inclinat, escorranc. 

Segon Coromines, l'etimon que seré preroman e indoeuropèu,  que prepausa un ipotetic "*argallo" on i intenta d'arreconèisher l'arraditz indoeuropèu "arg" que vòu díser "blanc".  Totun, aquesta fòrma arreconstrusida *argallo no'm convien pas a jo pr'amor n'ei pas compatibla dab las fòrmas gasconas (qui serén sequenon *argath e *argarar) ni dab ua fòrma asturiana "argaxà" (< argaxada = ensemble d'"argayus).

Alavetz, la fòrma etimologica que deu meilèu estar quauquarren com  *argàlio o quitament *aragàlio, aquesta darrèra fòrma miant aisidament tau mot gascon ar(r)alh. Pas sonque un detalh, ce'm diseratz. De la medisha manèira, se partim d'*argalio, qu'ei aisit de har derivar las fòrmas astur-leonesas  argayu (argallu < argaliu) e argaxá ( < argajada).

En gascon: *argali(o/ar) e *aregali(o/ar) que pogon miar tà argalhar e aralhar de manèira hòrt regulara, aralhar - > arralhar per atraccion de la protèsi gascona arr-.

En catalan com en gascon: argall, aragall > saragall, xaragall (per agglutinacion de l'article salat  < lat. ipse).

E que'm cau díser l'ipotèsi de l'etimon indo-europèu "arg" (qui significa blanc) no'm convenc pas tanpòc. Se volem a tot hòrt estacà'nse a ua etimologia celtica, jo com a gasconofòne, en seguir las valors semanticas deu mot en gascon,  que m'estimarí mei un etimon de connotacion  "arralhosa" com, per exemple, l'etimon deu mot francés chail, chaillot, caillou, gascon caillau. L'etimologia deu mot "caillou" que demora debatuda. L'airau d'aqueste mot que sembla d'origina estrictament galloromanica. En dehòra, non s'arretròba pas sonque en portugués on i ei isolat devath la forma "calhau", un manlhèu gascon probable. Per la rason de que lo mot sembla mei galloromanic non pas romanic, que s'a postulat un etimon galés *caljo.  Que's poderé tractar deu mot galés atestat en composicion (cf. Delamarre, DicGaul): "epocalium" virat en latin com a  "ungula caballina", o sia esclòp (de shivau). Ua composicion semblanta qu'ei utilizada  tanben entà designar lo tutanh  (Tussilago farfara),  emplegat com a remedi  contra la tossiquèra:  "ad tussem remedium efficax herba quae Gallice calliomarcus, Latine equis ungula vocatur" (Marcellus de Bordeaux, Lib. Med. ). *Markos qu'ei sinonime d'*epos en galés (shivau en gascon),  o sia calliomarkos que significa literaument "callio" de shivau o sia esclòp (lo deu shivau). La fòrma de las huelhas deu tutanh qu'evòca la d'ua traça de pas qui deisharé un shivalet au sable, d'aquiu los noms populars balhats tà la planta : pè de porin, pè de mulet. En las lengas neocelticas, lo mot (se non un omonime, cf. latin coleus, gasc. colha) que designa los testicules: caull en irlandés vielh, caill en guallés, kel en breton. Jo que'm pensi lo sens prumèr deu noste mot kallio(n)  que poderé estar lo de pèira, d'aqui chail en francés, e los derivats caillou en francés,  calhau en gascon (*kalliavo-). Alavetz, per metafòra, l'esclòp que poderé estar comprengut literaument com "la pèira deu chivau" pr'amor qu'ei ua partida dura e insensibla de l'animau. De l'aute costat, a prepaus de la significacion neoceltica,  l'assimilacion de testicules dab calhaus n'ei pas impossibla, se n'ei pas meilèu lo resultat d'ua contaminacion semantica o un omonime. En efèit, l'associacion semantica  testicule dab calhau  que s'arretròba dab un aute mot en guallés: aren qui significa au còp arnelh, testicule e pèira (Matasović, EtDicProtocelt.  L'arraditz IE deu mot kallion qu'ei supausadament la medisha que la deu latin callum (un cognat possible): cath, duror (fr. cal, durillon) e probable la deu mot "caletos" tanben. "Caletos" que significa "dur" en proto-celtic, possiblament etimologicament "glaçat", " segon Joseph (cf. los Dic de Delamarre et Matasović). En tot cas lo concèpte generau e seré quauquarren de dur. Lo mot gascon galhet, tròç dur de pan, que poiré partjar l'etimon kallion.  Lo concèpte de causa dura que's pòt aplicar a totas las significacions d'arralh, arralha en gascon: glaç, pèira e barrolh. Quant au prefixe are- , qu'ei hòrt utilizat en las lengas celticas tà construir mots, compausats o derivats. Que significa en generau au devant, près de, au ras de (Delamarre, Matasović); a còps a causa de, per'mor de, per, segon A. Ward. 
Alavetz *are-callio, perqué non, dab la significacion etimologica de quauquarren com  "peirada" (provocada per l'erosion). La significacion meilèu idronimica deu mot aragall en catalan que poderé lèu proviéner d'ua contaminacion per un derivat d'"aquale", cat. modèrne aiguall,  cf. agau en gascon e la galera (l'agalera) en la toponimia catalana. 

De segur, aquesta ipotèsi etimologica n'ei pas la soleta e n'ei pas briga acertada. Qu'ei teoricament possibla, mei dab un pòc d'imaginacion e tienent en compte lo fèit qu'èm en ua region de substrat bilingüe celtic e aquitan, lengas largament desconegudas, d'autas ipotèsis que son possiblas. La discussion aquiu que demora un chic vana e lo mistèri que demorarà. 


En tot cas, que'm hè gai de destacar ací ua familha de mots tipicament gascons, dab cosiatge en astur-leonés, cantabre, castelhan (lo yeismo qu'indica un manlhèu probable d'un parlar astur-leonés o cantabre) en en catalan. Lo mot "argalh", "arralh" qu'ei ancian, segurament pre-roman, celtic o aquitan, e qu'ei gasconissim en har part de la toponimia e de l'onomastica gasconas (La raillère, Larraillet). Desgràciadament, n'èi pas  accès a un diccionari aragonés pro complet entà verificà'n la preséncia e las fòrmas deus membres d'aquesta familha en aragonés. Qu'ei ua manca terribla per l'estudiant de gascon qui soi. Sauv error de part mea, n'èi pas trobat nat membre de la familha en dehòra de l'airau aquitanopirenenc e iberoromanic.