Questions de grafia (1): l'n finau

Lo gascon qu’a ua particularitat: que pòt presentar, en posicion finau deus mots, duas sòrtas de letra n foneticament distinctas enter eras: l'n velara e l'n dentau.

L’ n velara que’s tròba a la fin deus mots com: man, vin, pin, molin etc. Aquesta n qui’s pronóncia un pòc coma lo digraf ng de l’anglés parking o de l’aleman singen, qu’ei muda en lengadocian centrau e en catalan, lo catalan non la nota pas (mà, vi, pí, molí). Au plurau, l’ n torna aparéisher en catalan, prononciada dentau : mans vins, pins, molins, mentre en gascon qu' ei lo contrari, que vad muda. Enqüèra que l’ortografia d’aqueths mots au plurau sia la medeisha en gascon com en catalan, que cau prononciar bis, mas, pis, molís (mulís) en gascon.

L'n dentau que’s tròba dens mots com son, Aran, que canten. Aquesta n qu’i ei prononciada parièr en gascon com en catalan. En dialècte coserano-castelhonés, l'n finau que la koinè gascona pronóncia dentau qu’ei prononciada palatau (nh) de manièra regulara : sonh, anh, que cantenh, aquesta tendéncia la trobam tanben en catalan estandard dab mots coma pany, any qui corresponen aus mots gascons pan, an. Suu coserano-castelhonés, unic dialècte gascon qui ditz, com en catalan, cantau, dormiu diu etc en lòc de cantatz, dormitz ditz etc, que'ns caleré dedicar un messatge especiau. Que dísen tanben poliu, petiu en lòc de polit, petit, aquerò qu'ei un trèit d'articulacion compartit dab l'aragonés.

La grafia occitana qu’estó hargada tau lengadocian per Alibert a partir de la que Pompeu Fabra avèva acabat de fixar peu catalan. Lo Diccionari General de la Llengua Catalana de Fabra qu'èra dejà publicat. A la grafia de Fabra, Alibert que i aportè quauquas modificacions, non tostemp urosas deu punt de vista gascon, en tot préner la responsabilitat de trencar l’unitat occitano-catalana. Alibert que plorè lo manifèste de 1934 e sas conseqüèncias, per lo quau los Catalans oficializèn lo lor secessionisme envèrs l’occitanisme, mès la causida grafica d'Alibert tà l'occitan, posteriora a la deu catalan, qu' èra de tota faiçon anti-unitària.

La grafia occitana qu’estó adaptada, drin mes tard, tau gascon. Aquera adaptacion que presenta un defècte màger: non hè pas nada diferéncia enter las n dentau e velara. Aquò deu vénguer deu hèit que ni en lengadocian centrau ni en catalan, aqueris dus tipes d’n n’i coexisteishen pas. Pany que's vira en koinè gascona per pan (n prononciada dentau). Un pany en catalan qu’ei un pan en gascon. Mès un pan (dab la n prononciada velara) en gascon n’ei pas un pany en catalan, qu’ei un pà. La grafia occitana presenta aquiu ua feblessa pro clara per'mor qu’ei incapabla de restituir la prononciacion de l'n finau . La frasa lo pan qu’ei poirit, qu’ei plan clara quan ei exprimida oraument mès qu’ei ambigüa quan ei transcrita en grafia occitana. No’s sap pas se la cau compréner coma el pany és podrit o coma el pà és podrit. Se la frasa es exprimida oraument, lo sens que vad clar, per'mor que la manièra de prononciar l'n permet de compréner-la sens nada ambigüitat. La grafia occitana adaptada au gascon qu’ei clarament defectiva.


Pey (Pèir) de Garròs qu’ei de segur un escrivan màger de la reneishença gascona. Que vadó enter 1525 e 1530 a Leitora, e que’s morí enter 1581 e 1583 a Pau. Qu'èra contemporanèu deu n/o/ò/ste Enric, lo rei Enric IV de França. Garròs qu’escrivèva en gascon « per l'onor deu país sosténguer, e per sa dignitat manténguer ». Que notava la n dentau dab ua n dobla : grann, sonn, cantann e la n velara coma ua n simpla: son, man, pan (en catalan sóc, mà, pà). Aquiu qu'avetz un tròç de tèxte de Pey de Garròs escriut en la grafia de l’autor :

Aixi lo grann volera la petita,
E lo petit la que pas no merita,
E lo beròy unctara de paraulas
La qui servix d’espauent a las graulas,
E l’aganit seghira la goalharda,
Lo moderat cercara la leparda
Qui d’ahaytums e d’adobs pudira…


Joan Coromines i Vinhaus, lingüista e filològue catalan, coneishèva lo gascon hòrt plan. Que i consacrè la soa tèsi, mes precisament a l'aranés. Qu’èra d’ascendéncia gascona per lo son linhatge mairau e que s'avè guardat lo contacte dab la soa familha en Haut-Comenge. Qu’establí ua grafia especifica tau gascon, e sas causidas graficas qu’arrecebèn l’acòrd deu mèste Pompeu Fabra. Que tornè préner tot naturaument la solucion de Pey de Garròs tà escríver sonn, cantann, pann entà marcar la distincion fonetica dab l'n velara de man, pan, etc.

Mes recentament, ua refòrma de la grafia occitana qu’estó concebuda especificament tau gascon entà i adobar los problèmas que pausa la grafia d'Alibert en la lengua nòsta. Tà marcar la distincion enter n velara e n dentau, la solucion de Garròs e de Coromines qu’estó retienguda. Non i a pas cap de dobte qu’aquesta causida presente un progrès per arrapòrt a la solucion occitana, puish que dab la grafia gascona : lo pann n’ei pas lo pan, sonn n'ei pas son etc. Veiram d’autes exemples de solucions ingeniosas aportadas per la grafia reformada gascona en d'autes messatges, a la lutz de la tradicion propiament gascona e de las causidas graficas de Coromines.

Mès per mes acabada que sia, la grafia reformada gascona qu’ei hèra luenh de hèr l’unanimitat, que son ben pòcs los escrivans qui l’utilizan e sustot n’ei pas emplegada per la lengua occitana oficiau, l’aranés, qui apartien au grop gascon de lenguas enqüèra que lengadocianeje e catalaneje drin pr’amor de la soa localizacion a la termièra de las tres grans varietats occitano-romanas. La grafia gascona n’ei doncas pas (enqüèra ) la grafia d’aqueth blòg. Totun, qu’ei escandalós que lo Conselh de la Lenga Occitana (C.L.O) e deishe lo problèma deu fauç doblon pan/ pan en l’estat, enqüèra en 2009. Se’n fotossen deu gascon qu'aquerò m’estonaré pas. O simplament, que l’ignoran. Que sufiré de cambiar leugierament la grafia de l’un deus dus pans, per exemple pàn, e lo pàn non seré pas lo pan. La lengua escriuta i guanharé en claretat, e lo C.L.O. en consideracion nòsta.