La saga de la familha Zuleta, figuras deu Vallenato

Segon e’ns conta la legenda, un vaishèth cargat d’acordeons diatonics alemands que “perdó” la soa mercaderia dens un pòrt deu Caribe colombian, deu costat de Barranquilla, e d’aquí vieneré l'arsec per l’acordeon diatonic deus poblants d’aquera region de la còsta atlantica colombiana. Lo vallenato qu’ei un genre musicau originari d’aquera region, precisament de Valledupar e que seré estat fondat, segon la tradicion, per un tau Francisco el Hombre, acordeonista deu sègle 19.

La tradicion relata lo dit Francisco que caminava de nueit en tot jogar deu son instrument quan e audí ua ombra qui l’arresponèva en hèr de musica de mei en mei beròia e complicada.
En tot profietar d’un clar de lua, l’òme que's podó avisar l’ombra qu'èra de hèit lo cohet, lo diable, que. Lo Francisco que s’i sabèva escàder normaument, totun, en aqueth cas, que sentiva lo diable qu’èra mes hòrt que non pas eth. Alavetz, prengut d’ua inspiracion sobta, que’s hiquè a cantar lo credo au revèrs acompanhat peu son acordeon. Aquerò que hasó huéger lo cohet a tot jamès.

Uei lo dia, la firma alemanda Hohner que demora l’aprovedidor màger d’acordeons taus vallenatèrs, e instruments destinats a Colombia qu’an ua votz un pòc particulara, un chic diferenta deus autes instruments Hohner de gama comparabla. Despuish la fin deu sègle passat, lo genre valhenatèr qu’a trespassat la quita Colombia per vàder popular en d’autes país d’America Latina, particularament Mexic, Veneçuèla e dinc a l'Argentina.

Lo dijaus 11 de ger de 1912, que vadó Emiliano Zuleta Baquero en municipi de La Jagua del Pilar, en la còsta atlantica, la caribenha, de Colombia. Qu’èra d’ua familha de paisans hèra praubes. La carrèra musicau de l’ Emiliano que comencè vertaderament a l’edat de 15 o 16 ans (1927), quan e obtenguè lo “son” prumèr acordeon qui, en realitat, e panè a un onco (oncle) son. Que s’escapè de l’ostau deus pairs en tot s’emportar l’instrument qui l’onco i avèva deishat. Qu’aprengò a ne jogar solet e, gahat peus remòrs, qu’acabè per dedicar a l’onco ua canta de composicion pròpia (1933).

"Le vivo rogando a Dios
Que me perdone mi tío
Por culpa de un acordeón
Que me llevé escondío"

(que vivi en tot pregar Diu
que 'm perdone lo men onco
per la fauta d'un acordeon
qui m'emportèi a l'esconut)

Qu’acabè per tornar-se’n tà casa de l’onco tà jogar-l’ac. L’onco, impressionat peu talent deu nebòt, que'u perdonè e que'u auhrí un aute acordeon d’enqüèra mes bona qualitat.

A 16 ans, l’Emiliano que fondè un trio qui vadó rapidament popular dens tota la region. Que compausè hèra de cançons mès qu’avó l’escadença de grabar lo son prumèr disc sonque en 1950. Lo vallenato que vadó un genre musicau popular per Colombia tota sonqu'a partir de las annadas 1970. En 1994, lo cantaire e comedian de tele-novela colombian Carlos Vives que comencè de grabar vallenatos e que consegui un hit internacionau dab la cançon de Zuleta la Gota Fria. Aquiu que l'avetz:




Aquò permetó a l’Emiliano ( dit El Viejo Mile, enta’u distinguir deu son hilh Emiliano dit Emilianito), d’empochà’s un chec de 200 000 dollars de drets d'autor. Com ac digó l’Emiliano medeish,”s’agòssi demorat païsan, n’auri pas pogut guanhar ua tau soma, quitament pas en ajustant mantuas vidas”. Aquera canta qu’estó represa mes tard per d’autas stars internacionaus com Julio Iglesias e Gloria Estefán, çò qui contribuí d’enriqui’u . De la Gota Fría, Gabriel García Márquez qu'escrivó:
"Para mi gusto es una canción perfecta, y por lo tanto, un punto de referencia que no pueden perder de vista los creadores de hoy" (Segon lo men parer, qu'ei ua cançon perfècta e doncas un punt de referéncia qui non pòden pérder de vista los creators de uei).



Dab la soa prumèra hemna legitima Carmen Díaz qu’avó ueit mainats: Tomás Alfonso(dit "Poncho" lo cantaire de vallenato fòrça popular), Emiliano (acordeonista vallenato), María, Fabio, Carmen, Emilio, Mario y Héctor. Aqueth darrèr qu'estó tanben un pluri-instrumentista, acordeonista e compositor valhenatèr talentuós, mòrt tròp d’òra, victima d'un tir a 22 ans. Héctor qu'avèva ja grabat dus CDs. Escotam lo regretat Héctor Zuleta Díaz a acompanhar lo cantaire Adaníes Díaz:

PICO Y ESPUELA - ADANIES DIAZ_HECOTR ZULETA

El viejo Mile qu’acabè per divorciar de la Carmen e esposar l’Ana Olivella, oficializant atau ua union qui entretienèva ja despuish vint ans e de laquau èran gessits tres mainats: Belisario, Sara e Efraín.

En la video qui segueish, que vedem lo Viejo Mile a hestejar los sons 85 ans en 1997, dab lo son ainat lo gran cantaire de vallenato Poncho (l'òme deu camisòt jaune). Emiliano Zuleta Baquero que's morí en 2005. Lo president Uribe que'u hasó aunor.




La saga continuè dab los hrairs Zuleta Díaz: Poncho lo cantaire e Emiliano Jr (Emilianito) l'acordeonista. Que comencèn la soa carrèra coma duo, que's pòt véder un document de la debuta ací, puish un dia Emiliano que declarè que lo "Viejo Mile" n'èra pas son pair vertadèr, çò qui provoquè un escandale familiau, la ira de Poncho e la separacion deu duo durant de longas annadas. Puish los dus hrairs que's reconcilièn e que tornèn jogar amassa.

Vallenatos dab los hrairs Poncho e Emiliano Zuleta

En 2006, un an après la mòrt deu viejo Mile, Poncho e Emilianito que guanhèn un prèmi "Grammy Award" (categoria musica latina) a Nava York. En la video qui segueish, que vedem Emilianito e lo son hilh l'acordeonista José Enrique ("el Coco") a interpretar un merengue durant ua recepcion familiau dada a Nava York.





La tresau generacion: lo Dr Héctor Arturo Zuleta García, mètge generalista, hilh d'Alfonso "Poncho" e excellent cantaire, que canta dab lo son cosin José Enrique "Coco" Zuleta, hilh d'Emilianito. En la video qui segueish, que'us vedem interpretar un paseo deu repertòri valhenatèr classic "Carmen Díaz" composat peu Viejo Mile e dedicat, plan segur, a la soa (prumèra) hemna Carmen Díaz, doncas la mairan deus dus musicians d'aquesta video.



La espinita:


La falda:


Un merengue, la ceiba de Villanueva:


Tanben de la tresau generacion, que cau mencionar l'acordeonista Iván Zuleta, hilh deu tresau hilh deu Viejo Mile e de Carmen Díaz, Fabio. Aquí lo vedem a acompanhar lo son onco Poncho qui canta un merengue, "nativo del Valle". Nativo del Valle qu'ei un classic deu repertòri deus hrairs Zuleta, que podetz escotar la version originau, la numero 7 sus la playlist imeem en aqueste messatge. Poncho que i revendica l'origina colombiana deus ritmes deu Merengue e deu Son en oposicion dab l'opinion generau que las localiza respectivament en islas antilhesas e a Cuba. Poncho afirma que son danças nativas de la region de Valledupar, familiarament coneguda coma el Valle del Cacique pr'amor que tira lo son nom deu cacique amerindian Uparu qui la gobernè, e qu'ei au còp lo breç deus hrairs Zuletas e lo deu vallenato. Aquera cançon qu'ei seguida per "se equivocó". Lo concèrt qu'estó dat au hestenau de orquesta 2007 de Barranquilla (el festival de orquesta, que cad lo diluns de la hèsta de Carnaval).



E ara un paseo, un aute classic deus hrairs Zuletas, "mi hermano y yo" seguit per un escambi de vèrs enter l'onco e lo nebòt on e's complimentan l'un a l'aute e, tà acabar, ua cumbia, la dança tipica de Barranquilla qu'aquera vila a balhat a la rèsta deu mond.



La saga de la familha Zuleta que pòt continuar!