La barana del pastor

Basta recórrer els comentaris penjats pels visitors d’aquest blog per constar que hi tinc un lectorat catalanofòn –o potser me'l caldria dir més prudentament un « visitorat». A més, aquest blog figura a la llista de cercabloc.cat, que pretén hierarquitzar més de 2000 blogs dels paisos catalans segons un mètode que no sabria del tot explicar . E com a resultat, ens surt un rànquin que no para de deixar-me en un estat de perplexitat abismal. Aquest blog s’hi troba a un nivell inesperadament alt si tenim en compte la distància lingüística prou gran que aparta el gascó del català.

Doncs, avui, he decidit redigir el “post” del dia en la meua modalitat catalana personal, per agraïr-vos a tots vosaltres qui em visiteu amb una constància digna d’admiració. I el tema del dia que he escollit per a vosaltres és… la barana. Barana, sí, però no la del diccionari català, sinó la gascona. La barana gascona té poc a veure amb la barana catalana, a primera vista. O, ben mirat, potser que en té molt, ja vereu.

Potser ja sabeu que en gascó com en català, el grup de letres nd és normalment reduit a n, llevat el dialecte nord-gascó, cap a Bordèu (Bordeus), on aquest tret és desconegut. Si el Garona s’aguès trobat la mar una mica més al sud, que no pas tant a prop de la frontera septentrional del domini gascó, l’estuari del Garona mai no s’hauria dit Gironda sinó... Girona! Doncs, a « las barandas » castellana i occitana corresponen les baranes catalana i gascona, encara que el sentit del mot gascó s’aparta de la resta. Baranda en occità significa balustrada, doncs el sentit és compartit amb la baranda o barandilla dels castellans i la barana dels catalans. En gascó, la cosa és una mica més complicada, i l’afer és interessant.

L’origen de baranda/barana sembla prou clar, ve d’un mot pre-romà i indoeuropeu : *varanda. Segons lo GDLC, varanda en lituà signífica baga, rotlle mentre que el mateix mot significava barrera en sanscrit. Del mot varanda en hindi modern (hereu del sanscrit) ens va arribar el mot veranda importat via l’anglès, o sigui veranda i barana eren al principi exactament el mateix mot.

Encara que el sentit del mot varanda sembla completament diferent en lituà (= rotlle) i en sanscrit (= barrera), el fet és que retrobem aquestes dues significacions associades al nostre mot baran(a ) en gascó. En gascó, el mot té dues formes, una masculina: eth/lo baran (variant : lo baram) i l'altra femenina : era/la barana.

Baran vol dir :
1- halo, rotlle.
Lo baran de la lua qu'asseca l'eslaca (El rotlle de la lluna asseca el bassal) (dita meteològica).
2- gir, volta.


Baranar :
1- fer esdevenir rodó, arrodonir.
2-girar.


Baranet/a
Es diu d’una persona rodona i gaire alta.

Baranejar:
moure’s en fer voltes, girar sense parar.

Barana :
1- barrera que tanca l’accès a una prada (als Pirineus).
2- eix d’un carro (a Varètja i Lavedà; dos "parçans" - comarques - pirinencs, del costat de Lorda).

Doncs, hi trobem ben bé els conceptes de cercle o de cosa rodona i de barrera, de protecció.

Barana/baranas/baranes són topònims pro freqüents a la cadena pirinenca, particularment a la part alta: col des barannes, o sigui còth deras baranas en gascó, pas de les baranes etc. Quina cosa montanyenca feta de barreres i de forma rodona pot valer la pena de ser assenyalada? L’equivalent del sel càntabre o del saroi basc, és a dir un cortal circular on s’hi feien aplegar el bestiar per passar-hi la nit fora de l'abast dels carnassers, en particular dels llops i dels òssos. Segons el diccionari d’Alcover, barana ha conservat aquest sentit de barrera d’un tancat a Andorra. Se sap que al saroi basc hi era associada una estructura arquitectònica especial, amb pedra o megàlit al centre, com per protegir les besties de manera surnatural i més efectiva contra els perills de la muntanya. No cal oblidar que van ser els Indoeuropeus els qui van introduir les tecniques d'agricúltura i de ramaderia a Europa. Es pot imaginar que la forma circular del cortal de les baranes, que retrobem amb el sel i el saroi, feia part d'una arquitectura simbòlica o d'una tradició supersticiosa o religiosa d'aquesta mena.

Doncs em sembla que, abans de ser una balustrada, la barana, i probablement la *varanda dels nostres avantpassats indoeuropeus de l'època dels megàlits, era la barrera d'un cortal sinó el cortal mateix, de forma circular, un "ring" com dirien els anglesos, destinat a protegir el ramat contra els carnassers.



Post-scriptum: Segons el diccionari Aulestia, el mot birunda vol dir cercle en basc del Labord. Birunda és molt probablement un descendent basc de l'indoeuropeu *varanda.

Sobre el tema del sel i dels seus equivalents en basc (saro, saroi, sarobe, corta/gorta, kaiolar, ola) i en gascó (cuialar i variants, saròi, sarroi, sarralh, corteu), tornaré a comentar-hi al post vinent.

En gascon, nada pagina shens paja

Ja sabetz lo mot gascon paja qu'ei estat criticat pr'amor que seré un manlhèu deu francés. En latin, lo mot qu'èra pagina, en francés ancian que trobam tanben pagene o pagine (cf. Rabelais), en catalan e en espanhòu qu'ei respectivament pàgina e página, en italian, pagina.

S'a suggerit de remplaçar lo mot paja peu mot pagina en occitan. Totun, lo mot pagina non pòt èster un mot d'origina gascona, pr'amor la n intervocalica deus mots latins que s'i perd de manèra quasi sistematica (cf. ua, lua, haria etc ). En gascon, s'acceptam l'accentuacion deu mot latin pagina sus la i, que seré pagia (com vesia, cosia, garia etc.) o, possiblament, paginha, que non pagina.

Que cau notar lo mot pagina qu'existeish plan en modalitats naturaus deu gascon. En Bearn, que hèn servir hòrt correntament lo sufixe diminutiu -in / -ina. Aqueth sufixe tipicament bearnés que va doblament en contra de l'evolucion fonetica normau deu gascon per la pronóncia dentau de la n finau e per la conservacion de la n en fòrmas femeninas en -ina. Qu'ei un ispanisme probable.

Doncas, en parlars naturaus de Bearn, que i trobam plan pagina, fòrma diminutiva de paja. Acerà, pagina que s'i pòt aver prengut un sens especializat, distint deu de petita paja, com lo de huelheta de papèr de cigareta qui serv entà atormerar tobac (testimoniatge de A. Hourcade).

Conclusion: en gascon, que'm sembla que i a rasons de las bonas tà non pas remplaçar paja (francesisme probable) per pagina (francesime probable sufixat per un ispanisme), ni acaçar l'un o l'aute. Prumèr, los dus mots que coexisteishen en gascon naturau dab sens distints. Segond, pagina n'ei pas mei, ni mensh, gascon que paja.

PS En un comentari avisat, Yuji que'ns rapèra l'existéncia deu mot plana, autes còps emplegat en gascon en lòc deu modèrne paja. Plana qu'ei lo mot aconselhat pera Oficina de Foment der Aranés.

L'imne landés

Uei que'vs prepausi d'escotar l'imne nacionau...landés. Las lanas de Gasconha, mes qu'un departament, que son un ensemble de país gascons: Shalòssa, Maremne, Bòrn, Marensin, Lana Gran etc..., tots fièrs d'èster landés.



Imne landés
enviat per toulemondyva. - Regardez d'autres vidéos de musique.

Qu'ei en gascon maritim, en gascon néguer, qu'ac auratz remarcat, plan segur. Taus qui n'ac aurén pas tot comprés, que vse'n balhi ua auta version, digam-ne de "ratrapatge", aquiu cantada dens las arenas deu Mont. Lo public qu'auré de besonh lo paperòt de las paraulas, mès aquò rai.






E taus d'enter vos qui, com jo, e voletz demandar la nacionalitat landesa, adara que vse'n balhi las paraulas entà poder apréner l'imne. Brembatz-vos de la e du gascon néguer (negre) : que's pronóncia generaument neutra, enter oe de coeur e e de je en francés, quina que sia la posicion d'aquesta e, atòna o pas. La a finau atòna que's pronóncia com la e en gascon néguer. La r finau qu'ei totjamei (tostemp) muda, sauv quauques excepcions absentas aquí.


De Gabarret dincà le còsta,
de Pèirehorada au Bordalés,
qu’èm en familha, qu’èm a nòste,
qu’èm entr’amics, qu’èm tots Landés!
Aquera tèrra, grassa o seca
que ns’a balhat lo meme anar,
que sufeish de véder le teca
entà cantar, entà cantar:

Que son aquí los òmis de le lana:
los de Shalòssa e los deu Marensin,
los deu pèis on le terra es tan grana,
que com lo cèu, ne se'n ved pas le fin!
Tèrra d'estanhs on lo so s’esmiralha,
tèrra de camps, de vinha é d’arrolhòts;
tèrra de pins on lo gemèr trabalha
e hei pishar le gema en los cutiòts.

N'i a pas enlòc bèra campanha
mei qu’a Mugron, Monthòrt, Amor.
N’i a pas nat cèu, meme en Espanha,
mei clar, mei riche de color
Escotatz, faça a l’atlantique,
shiular lo bent, bronir le mar:
ne cerquitz pas miélher musica
entà cantar, entà cantar.

E, fin finau, aquiu que vse'n dau l'arrevirada literau deu tèxte en catalan dab un pensament esmagut taus amics deu CAOC, qui poderan cantà'u en néguer dens lo bus qui los miarà de Barcelona tà Biscaròssa.


De Gabarret fins a la costa,
de Peirehorada al Burdalès,
som en família, som a casa,
som entre amics, tots som Landesos!
Aquesta terra, grassa o seca,
ens ha donat el mateix anar.
Basta veure la cara
per cantar, per cantar:

Son aquí els homes de la landa:
Els de la Xalossa i els del Marensí,
els del país on la terra és tan gran
que, com el cel, no se'n veu mai la fi!
Terra d'estanys on el sol s’emmiralla,
terra de camps, de vinya i de rierols,
terra de pins on el gemer treballa,
e fa pixar la gema als cutiots.

No hi a enlloc campestre mes maco
com a Mugron, Montfort, Amor!
No i a cap cel, ni tampoc a Espanya,
més clar, més ric de color.
Escolteu, de cara a l' atlàntic,
xiular el vent, rugir la mar,
no cerqueu millor música
per cantar, per cantar.


NB: El gemer és el recol.lectador de gema (resina del pin), qui utilitza per fer-ho un cutiot (atuellet de terra cuita).
El nom de maremne (un "parçan" - comarca - del sud de les Landes) és l'equivalent gascó del català maresme (del llatí marítimu).

Sauvem Dauna Sakineh

Uei, qu'èi signat la peticion tà que dauna Sakineh, ua iraniana condemnada a morir lapidada en país deus Mollahs, e sia sauvada. Qu'ei acusada d'adultèri e d'omicidi. Era que nega l'omicidi e non i a pas nada pròva tà soportar aquesta acusacion. Qu'avem enqüèra quauques dias entà sajar de sauvar la malurosa. Hascatz com jo, signatz la peticion online, aquò que's passa acitau.

Lo parpalhon qu'ei de retorn

Que voi parlar deu parpalhon vascon. L'amna de Federico Krutwig, probable. Alavetz, tots navarrés?

Occitan oficial e virginal

La setmana passada o la d’abans, a las actualitats, i aguèt un grand reportatge sus las amenaças telefonicas de bomba a Lorda, sai pas se l’agachèretz. En tot cas, poguèrem ausir un detalh tras qu’interessant revelat pel jornalista: l'anonim aviá l'accent mediterranenc. Me demandi de quin accent se pòt tractar aquí. Lo d'Izzo, lo de Montalbán, o lo del sicilian Camilleri? Una enquèsta nòva se fa de besonh, Agent K! Ja la tenètz , vòstra nòva mission, lo país compta sus vos. Soi segur que capitaretz coma pels còps d'abans. Avètz totjorn capitat. Sètz nòstre melhor element, aprèp tot. E lo sol disponible en aqueste fotut mes d’agost. Alara, avètz pas la causida: cal capitar. E cap de borra, e ! Defòra la borra, vos cal demorar seriosa. Enfin, levat s’aquò es necessari per l’enquèsta. Sa santetat Beneset 16 vos perdonarà. E vos doblidètz pas de vos portar un diccionari de gascon per s’en cas avètz l’escasença d’interrogar la Santa Verge. Ne deu saber de causas, la Maire de Dieu! Mas parla pas sonqu’aranés o quicòm pròche, e amb un accent mediterranenc, encara. Lo darrièr còp qu’una de nòstres agents la poguèt interrogar, l’Agent BS, vos rapelatz pas ? bon, segur, fa un bèl brieu, e! Enfin, en tot cas, pas degun comprenguèt çò que voliá dire, la Maire de Dieu. Tot çò que foguèrem capables de notar foguèt : Que sòi era immaculada concepcion! Quina mena de dialècte es aquò? L'an pas educada al CAÒC, la Santa Verge! Probable un agent dels Araneses, aquestes fotuts messorguièrs qui claman pertot que l’occitan estandard existís pas ! L’aranés, aquò servís a pas res en defòra de la Val d’Aran, tot lo mond o sap plan. Enfin, levat a discutir amb la Maire de Dieu, segur, mas aquò, tot lo mond se’n fot. O puslèu, se’n fotiá. Per çò qu’ara, la cal interrogar, la Maire de Dieu! E doncas, l’occitan oficial e mai virginal, lo cal plan aprene. I escaparem pas. Alara, escotatz-me de plan, Agent K : trobaretz çai-jonch un metòde d’aranés, un present generosament ofèrt per un brave catalan, l’Excellentíssim Senyor Galdric Tarriga i Grullol. Bon, soi d’acòrdi, es pas nòu nòu, son metòde, mas se vei plan qu’a pas degut tròp servir. Anèm, ne moriretz pas ! E doblidètz pas: lo país compta sus vos.

Catalan, gascon e occitan, tres lenguas distintas segon Stephan Koppelberg.

Seratz d'acòrd dab jo que, lhevats los muts, tots que parlam ua lengua. Se los parlars de duas personas e presentan diferéncias, foneticas, lexicaus, gramaticaus, quinas que sian, quins critèris an de s'aplicar entà decidir s'aquestas duas personas parlan la medisha lengua o non?

De critèris universaument arreconeishuts tà classificar los parlars, jo que crei non i a pas nat. Los critèris càmbian segon los linguistas e segon los parlars concernits. Fin finau, que s'ageish d'un problèma de classificacion e pas arren mes. Ua classificacion d'aqueth escantilh non pòt èster sonque mes o mens arbitrària. A mes, darrèrs los critèris, que s'i tròban plan soent enjòcs geopolitics, ideologics o nacionalistas qui, mes o mens a l'esconuda, pollueishen la discutida scientifica. Çò qui'ns manca tà poder decidir se dus parlars son d'ua e soleta lengua o de duas, que son critèris scientifics, objetius, universaus e quantificables.

L'intercomprension? Segur ua abséncia d'intercomprension que deuré èster un critèri absolut tà excludir la possibilitat que las duas lenguas deus dus locutors e sian la medisha. E enqüèra... Qui compren lo gascon de Bernat Manciet? Lo quite Eric Gonzalès, escrivan bearnés d'expression gascona e fin coneishedor de la soa lengua, qu'estima lo percentatge deus mots incomprensibles (per un bearnés com eth) qui Manciet emplega dens la novèla "la pluja", a 20 % haut o baish. N'ei pas mes bon qu'enter alemand estandard e yiddish estandard, fin finau. La complexitat dialectau qu'ei fòrça mes grana en gascon (non parli pas de l'occitan tot) que non en catalan. E ne parli pas aquí de la lengua parlada, aquiu la fonetica particulara deu gascon néguer n'intervien pas, que s'ageish sonque de la lengua escriuta.


La question de lengua distinta o non que's pausa particularament peu gascon (com peu catalan) respècte a l'occitan. Quins critèris avem entà decidir se lo gascon ei ua lengua per si medish o ua varietat d'un ensemble mes gran? Qu'èm acostumats a audir arguments deu genre : "tots los lingüistas seriós son d'acòrd tà considerar lo gascon com ua varietat de l'occitan blablabla?" . Que seré un pòc com se digossem: "Los credents son majoritaris en nòste planeta, qu'ei la pròva que Diu existeish". Aqueth rasonament n'ei pas acceptable.

Stephan Koppelberg qu'ei un lingüista alemand, especialista deu catalan, qui nse'n prepausè un, de metòde quantitatiu. Que'u hasó servir tà arrespóner a la question qui l'interessava en prumèr: lo catalan e serà ua modalitat de l'occitan? Lo son metòde qu'ei probablament discutible. En tot cas, que'ns balha resultats perfeitament quantificables.

Tà resumir, lo tribalh de Koppelberg que repren un mes ancian de Schmitt, qui establí ua lista de 531 ètims, d'origina latina e dits "ereditaris", au còp presents en occitan e absents en francés e en arpitan. Aquera lista qu'ei doncas considerada per Schmitt com ua signatura de l'occitan com lengua diferenciada de la lengua d'oil e deu franco-provençau .

Alavetz, Koppelberg, tà arrespóner a la question de l'apartenénçia, o non, de la lengua de Salvador Espriu a l'occitan, que tornè préner la lista de Schmitt leugerament modificada (538 ètims), entà comparà'us au lexic catalan e aus de las autas lengas de la Romania Occidentau. D'aqueths 538 ètims caracteristics de l' occitan, sonque 49 % s'arretròban en catalan (54 % en italo-roman) . La conclusion de Kellerman qu'ei doncas contondenta: aqueth resultat estatistic que demòstra lo catalan non hè partida de l'occitan. Qu'ei ua lengua distinta.

En bèth aplicar exactament lo medish metòde tau gascon, Koppelberg qu'agó la suspresa d'obtier lo medish resultat: sonque 49 % deus ètims caracteristics de l'occitan son presents en gascon. E doncas, hòrt logicament, que tirè la medisha conclusion peu gascon com peu catalan: lo gascon qu'ei ua lengua diferenta de l'occitan. Que prepausè doncas de cambiar lo nom d'occitano-roman per lo, mes neutre, de centro-roman, grop constituit per tres lenguas: catalan, gascon e occitan.

Non voi pas ni deféner ni contestar aquiu la significacion d'aqueths resultats estadistics ni las conclusions tiradas per Koppelberg. Non soi pas capable de jutjar se los lexics estudiats per Koppelberg e son reaument representatius de la tres modalitats "centro-romanicas". Totun, que voi insistir suu hèit que i a vertaderament un continuum de parlars enter lengadocian e catalan d'ua part, e enter lengadocian e gascon d'auta part. Los limits entre lengadocian e cada ua de las autas duas modalitats que son discutibles en mantuns lòcs e que son, fin finala, arbitraris. Que preni com a exemple, lo parlar de Maurin / Maurí (Fenolheda), qui ei au còp lengadocian e catalan (qu'ei l'un o l'aute segon avís deus lingüistas). Lo parlar de Maurí/Maurin estosse pres com lengua estandard , que poiré servir tant per l'occitan (non gascon) com peu catalan, e las duas lenguas que's trobarén unificadas de facto. E lo tribalh de Koppelberg que seré vadut inutile.




En tot cas, e aquò qu'ei plan la mea motivacion prumèra tà publicar aqueth pòst, qu'espèri aver còthtorçut aquò de ""tots los lingüistas seriós son d'acòrd tà considerar lo gascon com ua varietat de l'occitan". O Koppelberg non seré pas un lingüista seriós?

Cant en lengatge estranh (tradicion orau melapela)

Mela melashüqa
Qemla shüqamela
Quinashü qàyra mesbuna
Qela melamea
Nyapas arremelyú
Susaqet planeta

Arrevirada en lengatge clar:

Ua lenga, simple plaser,
Duas lengas, doble plaser!
Machin Onfray? Sorry, coneishi pas!

talar e tarar (fin)

En mon darrèr pòst, qu'èi mencionat lo vèrbe tarar e los sons parents tath e tara, e la relacion enter tarar e talhar. E que ns'avem demandat se talar ei plan un vèrbe lengadocian.
Mèste Alibèrt que'ns rensenha: òc, talar qu'ei plan un vèrbe occitan. E mes, Alibèrt ne distingueish dus, que pensa d'originas distintas. Totun, jo que pensi que s'ageish d'un solet e unic mot, eishit de taleare via tallare.

Lo prumèr vèrbe d'Alibèrt que vòu díser damatjar, guastar, destrusir...talar, qué. Talar e lo nom tala que son estats adoptats en gascon devath aqueras fòrmas dab aqueths sens especifics de "causar un damatge" e de "damatge", possiblament via l'occitan juridic comun de l'edat miejana. L'etimologia, segon lo diccionari d'Alibèrt, que seré un ipotetic mot germanic tâlôn.
Lo segond vèrbe talar que vòu díser brotoar, qu'ei donc plan equivalent au tarar gascon. L'etimologia d'aqueth talar segon Alibèrt que seré lo grèc latinizat thallus, çò qui'ns torna de miar per associacion taus mots talea, taleare, puishque lo nom latin (classic) corresponent a thallos qu'ei plan talea, o sia brot en occitan.

Talar qu'existeish tanben en catalan e en castelhan.
En castelhan, talar qu'a quate sens distints, segon lo diccionari de la Real Academia Española
1. tr. Cortar por el pie una masa de árboles.
2. tr. Arrasar campos, edificios, poblaciones, etc.
3. tr. And. y Ext. Podar olivos o encinas.
4. tr. germ. Quitar o arrancar.

En catalan, segon lo GDLG:
[s. XIII; del b. ll. talare, íd., i aquest, del germ. occ. *talon 'devastar, arrabassar']
1 -Tallar arran de terra els arbres d'un bosc, o, per extensió, abatre'ls per qualsevol altre procediment. <
2 - Arrasar poblats, camps, etc., enderrocant, cremant, etc

S'i tròban doncas acceptacions pro semblant a las deu mot lengadocian, e l'etimologia prepausada peus autors deu diccionari de la Real Academia Española: "Quizá del germ. *tālōn; cf. a. al. ant. zâlôn, robar, arrebatar" qu'ei a l'evidéncia la represa per lo GDLC e Alibèrt . Totun, que'm pensi l'invencion d'un mot germanic dobtós n' ei pas necessària en aqueth cas. Lo talar espanhòu (castelhan e catalan) qu'ei mes probablament un manlhèu de l'occitan, un occitanisme. La fòrma catalana que data deu sègle XIII e que sembla mès anciana que non pas la deu castelhan: lo catalan la manlhevè de l'occitan comun, e mes tard, talar que podó passar deu catalan au castelhan. Lo mot qu'ei desconegut en portugués.

Lo sens prumèr de taleare qu'ei "talhar (copar, quitar) brancas o arrams entà afavorir la formacion de taths o de taras (taleae en latin o sia brots en occitan)" doncas podar en castelhan, talhar en occitan. Talhar e talar que son duas fòrmas distintas d'un medish mot, qui s'an prenguts sens deus diferents dab lo temps. Au sègle XIII, talar que devèva aver au mens tres sens: l'originau de taleare o sia lo de l'espanhòu podar, conservat uei lo dia locaument en sud d'Espanha; lo d'abàter arbes (d'aquí lo mot talòs, lo soc resultant deu talar), puish lo d'abàter, de destrusir qué que sia, d'aquí lo sens de damatge.

Doncas, tà resumir, que prepausam peu vèrbe gascon tarar la seqüéncia etimologica següenta:
taleare >tallar(e)>tarar.

Per l'occitan stricto sensu (non gascon e non catalan):
taleare >tallar(e) > talar (adoptat peu catalan, peu castelhan e, com a tèrme juridic tà díser "causar un damatge", peu gascon).

Peu catalan:
taleare>tallar(e)>tallar

E per l'occitan tot (lato sensu, gascon e catalan inclús):
taleare>taliar(e)> tallar (grafia cat.)/talhar



Los mots especificaments gascons tath e tara que pòden vier deu baish-latin *tallu(m) e *talla(m), avatars de taleum e taleam, medish sens que los mots gascons actuaus.
Taleum> taliu(m) > talh (occ. tot, grafia catalana: tall)
Taleum> *tallu(m)> tath (en gascon) (= brot)
Taleam > *talla(m) > tara (en gascon) (= brot)
Taleam >*talla(m) > tala (en occitan stricto sensu) (= damatge, destruccion) , adoptat en gascon (damatge), en catalan e en castelhan (abatuda d'arbes e destruccion)

Ua procedéncia dirècta de tath a partir deu mot grèc thallos no'm sembla pas guaire plausibla per un mot gascon de formacion populara.

talòs e taròs (seguida): etimologia (tallare/taleare)

Doncas qu'avem d'un costat lo mot lengadocian talòs e de l'aute costat lo son equivalent gascon taròs. Aquera correspondéncia que hè pensar los dus mot que derivan d'un ancian *tallòs (on ll = lh). Totun, dens aquesta ipotèsi, que s'esperaré *tallòs en catalan, que non talòs. Que cau doncas imaginar un manlhèu dirècte deu mot lengadocian peu catalan. En catalan, lo mot que i ei atestat peu prumèr còp sonque au sègle 19.

L'etimologia de taròs n'ei pas assegurada, mès, au mens en gascon, que i podem arreconéisher ua arraditz compartida dab (la) tara e (lo) tath qui son sinonims de brot, de borron. Tath e tara que derivan d'un vèrbe pròpi au gascon, tarar, deu baish-latin *tallar(e), avatar de taleare. De taleare, via *taliar(e) que vienen talhar (grafiat tallar en catalan) e los sons derivats talh, talhuc, talha etc. Deu son costat, tallare que balhè tarar, qui vòu díser en gascon contemporanèu: 1-horadar, traucar 2- brotoar, piroar. De tarar que son eishits tath e tara (= brot, hilhon), tarèr e taron (fragment de vegetau qui's planta entà perméter l'arradigament, engranhe, vencilh; en lengadocian: bròca, empèut, ensèrt, vergant, verguèla; en catalan: esqueix, empelt, pua, brot). Har/hèr tarèrs qu'ei talhar un arbe o un aute vegetau entà provocar l'aparicion de tiras o de brots (dits taths o tarèrs peus arbes e per la vinha). Qu'ei probable taròs que sia un aute derivat de tarar, que seré un tròç de husta obtienut en tot "tarar" (o sia talhar) l'arbe.

Talòs qu'ei la fòrma lengadociana regulara corresponent au nòste taròs. Non sèi pas se lo vèrbe talar (de tallare) ei efectivament atestat en lengadocian, supausi de quiò, los legedors m'ac diràn. Sequenon talòs poderé estar un manlhèu adaptat deu gascon, dab la correccion normau de la r intervocalica en l.

Lo gascon que's podó desvolopar dus vèrbes distints derivats de taleare, l'un via taliare (talhar, tèrme generau) e l'aute via tallare (tarar, tèrme especializat e tecnic). Aquò n'èra pas possible en catalan, puishque tallare e taliare non pòden miar sonque tà un solet mot tallar. Lo vèrbe catalan tallar qu'ei çò medish com talhar en gascon e en lengadocian, un tall catalan qu'a plan los sens de talh, talhuc en gascon, mès n'a pas los de tath ni de tara.

E puishque m'agrada de detectar los faus-amics, aquiu que n'avetz un enter gascon e gascon: que'm cau senhalar qu'en occitan oficiau, l'aranés, lo vèrbe taraiar (probable < taralhar) qu'a lo sens 1 deu gascoinés tarar (horadar, traucar). Totun en gascoinés taralhar que vòu diser quauquarren com batalar a gran brut, discutir, argumentar, debàter a gran brut.


En gascon, com en catalan e en lengadocian, qu'existeish un aute mot tara, qui significa defaut, imperfeccion. L'origina d'aqueth mot, de l'arab tarah, n'a pas arren a véder dab lo nòste vèrbe tarar, a despieit de l'onominia de l'adjetiu tarat ( = defectiu) e deu participi passat de tarar. Totun, que tarat aja podut indusir lo sens de pèc associat a taròs n'ei pas impossible.

Que lo nom deu lombric, talòs o talòssa, sia ligat a taleare/tallare qu'ei probable. Un sinonim de talòs/talòssa que'm sembla significatiu, d'aqueth punt de vista. Per las tèrras d'Armanhac, que disen talhuca o talhuca-vivèra en lòc de talòssa. B'ei possible qu'aqueths noms sian ligats a la capacitat qu'a la talòssa de se regenerar un còp talhucada a tròç.

faus-amics: talòs e talòs, talòssa e talòssa / talossa, pal e pau

(Trocet de Florença e Joan, tirat de l'àlbum Saumon deu grop Nadau)

Com ac sabetz, lo gascon, lo lengadocian e lo catalan que comparteishen un pialòt de mots en comun, çò qui facilita l'intercomprehension. Totun, que se'n cau menshidar pr'amor, a còps, aqueths mots, per semblants qui pòden paréisher, n'an pas la medisha significacion segon la lengua concernida.

Uei que m'èi interessat au mot talòs. Qu'ei au còp un nom e un adjetiu (au femenin talòssa, grafiat talossa en catalan). Sembla que s'ageish plan deu medish mot dab lo medish sens en lengadocian e en catalan, mentre lo gascon que s'aparta deus dus autes.

En catalan, un talòs qu'ei un tròç de husta grossèr o un soc de husta. Que designava, per exemple, lo baston qui serviva autes còps tà entravar las patas d'un animau entà l'empachar de huéger. Talòs/ talossa que's ditz d'ua persona obtusa, guaire intelligenta: un pèc.

En lengadocian, un talòs qu'ei un troish (probablament per confusion dab un aute mot lengadocian, calòs, qui vòu precisament díser troish. Aqueth mot calòs qu'existeish tanben en catalan devath la fòrma caluix mès que'm sembla desconegut en gascon). Talòs en lengadocian que designa tanben ua entrava de husta, que's ditz tanben tà designar un trocèu de claus. Talòs au sens figurat que's ditz tanben d'un pèc.

Fin finala, (una) talòssa en lengadocian que's ditz ua talòisha en gascon (l'utís deu plastrèr) e un remolinador en catalan.

En gascon, talòs que s'a prengut ua significacion completament diferenta: un talòs o ua talòssa qu'ei lo mot usuau tà designar un lombric. Un obrèr qui tribalha la tèrra que's ditz popularament un picatalòs, mot hèit popular peus meitadèrs de Shalòssa e deu Baish-Ador qui avèvan prengut la cançon d'Al Cartero (1861-1923) com a imne de combat durant las revòltas de l'enter-duas-guèrras en contra de la meitaderia (fin finala abolida en 1946) :

Hardits! hardits!
Qu'èm los picatalòs,
Trabalhadors de tèrra,
E si lo seu ne'ns pesa pas suus òs,
Qu'avem tots bona hèrra,
Qu'èm hardits, los Peluts!

(tirat de l'àlbum de Ferrine Floc, Musica de Gasconha, Ventadorn 1980 VS3L71)

Talòssa, en gascon, que's ditz tanben d'ua persona gròssa e hòrta, shens referí's a las soas performanças intellectuaus.






En gascon, qu'existeishen dus mots mes qui semblan aparentats a talòs. L'un qu'ei talòt. Aqueth mot qu'ei sinonim de pòst, de talabèra e de perpau (dab lo sens de pòst).
En lengadocian com en catalan, (lo) talòt que's vira doncas per (lo/el) pal mentre un pau en gascon que designa meslèu ua estaca o un baston plantat en tèrra, que non un pòst. Lo gascon que hè la distincion enter un pòst (o talòt, etc) e un pau, contrariament au lengadocian qui emplega lo mot pal dens los dus cas. Au contra, lo catalan que reserva lo mot pal entà designar un pòst. Un pau gascon n'ei pas tan gran com un pal catalan, pau que serà meslèu arrevirat per estaca en la lengua vesia. Un pal telegrafic en lengadocian qu'ei plan un pal telegràfic en catalan; mès, en gascon, qu'ei un pòst telegrafic.
Talòt que pòt préner un sens figurat en gascon: de dus companhs qui disem popularament en francés : "ils sont potes", en gascon que podem díser: que son de tassa o que son talòts.


L'aute mot gascon aparentat a talòs qu'ei taròs (varianta: tarròs, resultat probable d'un crotzament de taròs dab tarròc, un tarròc qu'ei un molon de tèrra). Lo taròs que sèrv tà designar un soc de husta, un tròç de husta, un baston, ua trica. D'un pèc que's pòt díser en gascon: "Quin tròç de taròs o quin taròs, aqueth !" O sia taròs qu'ei plan l'equivalent gascon deu talòs lengadociano-catalan.

Publier le message