Deman a la manif

A Tolosa, manifestar per l'occitan qu'ei ua causa sana e naturau, que tròbi jo. Doncas, causa sabuda sia, deman qu'anarèi tà la manifestacion per la lenga occitana. Que'm n'aprofieitarèi entà hèr soar la boha dab los amics deu conservatòri occitan. E lo só que i serà. Ja serà lo pè totau, que vs'ac prometi, ja!

Ozar HaTorah

Ozar HaTorah, tresòr de la Torah...Lo nom que'm soa plan, la mia hemna que i hasò de professora a Estrasborg autescòps.

Que i a un hòu murtrèr qui's passeja per las carrèras de Tolosa e de la region.

Un psicopata, irresponsable au sens psiciatric deu tèrme, probable...

Totun un psicopata antisemita, capable de matar  petitons shens trantalhar.

Un tipe qui sap manejar las armas "com cau", un tipe ben entraïnat.

Qu'ei plan malauta, la nòsta umanitat.  Qu'a mostrat mes d'un còp que pòrta en si medisha los gèrmes de la sua pròpia destruccion.

Dolor e recuelhiment.

E inquietud, tanben.

L'assassin que corr enqüèra, e arren no'ns deisha créder que la seria ei acabada.

"Com" e "com a", totun non "com que".

Un legedor de Manresa que'm hè remarcar que soli mesclar gascon e catalan en emplegar la conjoncion  com a dab lo sens de en qualitat de. Qu'a au còp rason e tòrt. Com en catalan contemporanèu, los gascons ancian e classic que distinguivan com (grafiat cum autescòps) e com a (cum a).

 Qu'èi retienguts los exemples qui segueishen, tirats deu Lespy:

 Ardoun coum la pistole (X de Navarrot)
 Cum pot esser asso? 
 Cum at pensatz. 

 Totun:

 Augerot, de Garlii e Senaprener, cum a comissaris, los ac mandan (Libe d'Òr de Baiona, sègle 13)
 Far ma voluntad cum a dauna (Libe d'Òr de Baiona, sègle 13)
 dizo que luy, cum a bayle de Pau, mandare e exequtare (tèxte biarnés, sègle 15)
 Accusade cum a posoere (Biarn, sègle 15)
 Fe au senhor devers...cum a questau (Biarn, sègle 16).

La conjoncion causau com que deu catalan non s'emplega pas en gascon qui utiliza mes simplament com (dab l'enonciatiu e quan e s'escad).  Comparatz aquera frasa catalana dab la soa arrevirada gascona:

Com que els joves han sortit a les sis de casa, han arribats d'hora a la feina.


Com los joens e son sortits a las sheis òras de casa, que son arribats de d'òra au tribalh. 


Lo catalan qu'emplega sistematicament com que e non pas com tà exprimir la causa de quauquarren, mentre qu'ei com qui ei emplegat en aqueth cas en gascon.

Quauques escotishas alemanicas.

Que soi fan de las "Schottische" soïssas. Que m'agradan dab los sons títous en dialècte alemanic (que non alemand). E après, que diseràn que los qui parlan occitan e son pas ubèrts au monde!!!...Que'ns balhen de musica alemanica a la tele nacionau francesa e que'n torneram parlar.

Adara, la parentèsi culturau. L'escotisha que seré originària de Boèmia (Chequia). Abans de s'aperar escotisha, que s'aperava shotish, puish shotish qu'estó cambiat en scottish, aquera denominacion pseudo-"anglesa" qu'ei ua invencion francesa d'inspiracion germanofòba qui remonta a la prumèra guèrra mondiau. En realitat, non, l'escotisha n'a pas arren a véder dab Escòcia. D'aulhors, en anglés, la dança que s'i ditz plan schottische , e non pas scottish. Enquèra abans, lo shotish que's disèva polka alemanda.

Dejà, de petiton, que volèvi hèr d'acordeonaire soïs com a profession. Mès, ailàs, que m'avisèi lèu qu'èra quauquarren de tròp complicat, lo mestièr d'acordeonaire soïs. Los metòdes d'alemanic soïs qu'èran  impossibles de trobar a París per un drollet com jo. Alavetz, en seguir l'avís de la conselhèra d'orientacion deu collègi, que'm cambièi d'idèa.

Aumens, l'occitan, aquò n'ei pas briga complicat. As pas besonh de seguir cors tà't demerdar en occitan. N'èi pas jamès prengut de cors d'occitan, jo. Qu'assagèi plan de seguir lo metòde Assimil d'occitan, mès ne poish pas diser que m'a convençut e motivat, aqueth. Quina orror de metòde, l'Assimil d'occitan! Urosament, qu'agoi la revelacion en me passejar deu costat de Lorda. E la motivacion que'm tornè. Un miracle, que'vs disi. E dab un chic de motivacion, quitament un parisenc que s'i pòt escàder! La pròva...

D'acòrd, blogaire occitan, aquò non hè pas tan "chic" com acordeonaire soïs, mès bon...Que't cau saber acontentà't de las toas limitacions.
Brave monde, plaça a la musica!

Un pensaire pas guaire pensador!

En occitan, catalan inclús, qu'avem dus sufixes aparentats qui permeten de formar noms a partir d'un vèrbe. Un qu'ei -ador, l'aute qu'ei -aire, tots dus que vienen deu sufixe latin -ator,   cas subjècte  (-ator) per -aire,  cas regime  (-atorem) per -ador. Aqueths sufixes que permeten de derivar  noms  a partir de quasí quinsevolh vèrbe: caçar-> caçador, caçaire, pescar-> pescaire, pescador; cantar-> cantaire, cantador etc. L'usatge generau gascon que hè nada o pòcas diferéncias  enter los dus sufixes, qui son en generau intercambiables: caçador o caçaire; pescador o pescaire; cantador o cantaire; dançador o dançaire etc. Los parlars que pòden preferir ua forma e non pas emplegar l'auta, per exemple los qui emplegan caçador n'emplegan pas caçaire e vice-versa, mes globaument las duas formas que son possiblas e las duas que son emplegadas.


En catalan peninsular, influenciat per l'espanhòu,  lo sufixe generaument emplegat qu'ei -ador: caçador, pescador, cantador. L'aute, en - aire, que s'ei especializat, drin mes qu'en gascon, en significar meslèu professionau de: per exemple,  drapaire  o afeccionat a:  per exemple, dansaire. Aquestas duas significacions que son tanben associadas au medish sufixe -aire en gascon, totun non pas tant exclusivament.  Que cau notar qu'en catalan septentrionau  (lo rosselhonés e lo de transicion), e's contunha de diser caçaire e pescaire, que non caçador e pescador com en los tres grans estandards regionaus deu catalan. E pertot, lo bernat pescaire que s'i ditz enqüèra  bernat pescaire, en catalan com en gascon.

En aragonés, lo sufixe -aire de l'occitan que i estó adoptat. A vegadas, lo derivat deu vèrbe que sembla un manlhèu gascon: per exemple cantaire (per cantador). Lo sufixe que i ei tanben directement utilizat  tà formar mots segon un biaish pròpiament aragonés, com per exemple, cazataire e pescataire,  sinonimes respectius de cazador e pescador.  Cazataire y pescataire, rico no guaire, com ac afirma ua dita aragonesa.

En gascon, qu'avem aumens un cas on lo derivat format dab - aire n'a pas briga lo sens deu dab -ador. Qu'ei lo cas de pensaire versus pensador. Aquò vien deu doble sens qu'a lo mot pensar en occitan, eretat deu vèrbe latin pensare. Lo vèrbe intransitiu pensar (seguit de a o  de que) qu'a lo sens intellectuau deu latin pensare: imaginar, concéber idèas, saunejar.. Pensà's qu'a lo sens prumèr de créder. Lo vèrbe transitiu pensar, en cambi, qu'a lo sens de suenhar. Lo qui pensa quauquarren o quauquarrés qu'ei un pensaire (consultatz los diccionaris de Lespy/Raymond e de Palay). Aqueth mot qu'ei un sinonime, pròpiament gascon, deu gallicisme infirmièr  (o sia infermèr en gascon classic) . Donc, lo pensaire n'ei pas (o pas necessàriament) un intellectuau ni un saunejaire. Lo qui pensa a quauquarren o quauquarrés qu'ei un pensador e non pas un pensaire. La confusion semantica qui consisteish a prestar lo sens de pensador au mot pensaire qu'ei unha error hèra frequenta, indusida peu mot francés penseur e per l'usatge generaument equivalent de -aire e -ador en gascon, o dilhèu qu'ei un onguesisme occitanista. Lo diccionari de Per Noste qu' a transmés l'error, represa per d'autes diccionaris mes recents, e qu'ei pecat.


Lo francés que resolvó a miejas lo problèma deu doble sens de penser en cambiar la grafia deu vèrbe transitiu au sègle 17:  atau penser e panser que's tròban diferenciats au mens hens la lengua escriuta.

Lo catalan qu'ac hasó en reservar lo sens de suenhar tà un aute vèrbe: cuidar, deu latin cogitare, sinonime de pensare (cogito, ergo sum com ac escrigó Descartes). Aqueth vèrbe cuidar, com buscar, qu'apartien a la seria deus mot ibero-romanics presents hens lo lexic catalan e qui non trobam pas en la rèsta de l'occitan. En catalan contemporanèu, pensar qu'a sonque la significacion intellectuau. Totun, pensar en catalan classic qu'avè plan los dus sens com en la rèsta de l' occitan (véder l'Alcover-Moll).

Lo gascon, lengua tanben d'ua gran precision,  non coneish pas aqueth mot cuidar, qu'agó donc de resólver lo problèma d'un biaish diferent deu catalan. Que s'inventè lo mot perpensar,  un mot qui a eretat sonque lo sens intellectuau de pensar, n'a pas lo sens de suenhar. Un pensaire n'ei pas necessàriament un perpensaire o un pensador, mentre qu'un pensador b'ei un perpensaire!

Fray, may, pay, Pey: gasconismes en las lenguas d'Espanha

Fray, pay, may que son tres mots qui an suberviscut a l'assimilacion deus immigrants gascons en Espanha. Enqüèra que non tostemps acceptats en las lenguas estandardizadas, que son demorats vius en las lenguas popularas e/o religiosas de l'Estat vesin. En la grafia occitana deu blòg,  aqueths mots que i son escriuts frair, pair e mair. Totun, la r finau de cadun d'aqueths mots qu'ei sonque ua convencion grafica, no's pronóncia pas. La grafia istorica gascona que’us escriu meslèu fray, pay, may o frai, pai, mai, shens nada r finau.

En l'Espanha de delà los Pirenèus (qu'ei a díser lhevada la val d'Aran), lo mot gascon fray qui i estó introdusit au sègle 13 quan  membres de las comunautats monacaus d’òrdis mendicaires deu nòrd deus Pirenèus (en particular los Domenicans, òrdi  inquisidor de sinistra memòria, fondat a Tolosa tà combàter l'eresia catara) e s’installèn hens la peninsula tà i establir comunautas navas.  Hens los tèxtes medievaus d’Espanha, tà designar aqueths religiós, que i trobam los mots fray (gascon), fraire (occitan), frare (catalan) e freire (occitano-franchimand? O meslèu galaico-occitan o galaico-francés?). Uei lo dia, en espanhòu, fray que s’utiliza sonque davant un nom de persona : fray Bartolomé, fray José etc, mentre que lo nom comun ei fraile, un fraile que designa un frair d’aqueths òrdis religiós. Lo mot espanhòu fray qu’ei generaument considerat com ua forma abreviada de fraile qui vieneré de l’occitan fraire.  Totun, lo cambi de la r en l  tà balhar fraile a partir de fraire no'm sembla guaire naturau e aquò que’m mia tà prepausar unha auta explicacion. Lo mot gascon fray adoptat en espanhòu  qu’a de hè'i lo plurau en frayes.  Frayes que pogó miar tà fraile  per reconstruccion e crotzament dab fraire. O sia fray >frayes>frailes>fraile. Que podem notar l'anglés qu'adoptè aqueth medish mot gascon fray devath la forma friar (grafia adaptada a l'anglés, de prononciar frayə ['frajə] en anglés britanic) tà designar los membres d'aqueths òrdis religiós, probablament importats deu continent per frairs gascons. O sia qu'en anglés a friar e significa un frair (religiós) en gascon e un fraile en castelhan. Non cau pas oblidar qu' au sègle XIII, la màger partida deus gascons èran subjèctes deu rei d'Anglatèrra.


En catalan, lo gasconisme fray, forma supausadament abreviada de fraile, que i ei estat calcat en fra, forma abreviada  de frare (sègle 14).

 En aragonés, lo frair religiós que s ’i ditz  (o/lo/el) flaire -evolucion probabla deu mot castelhan fraile- mentre lo gasconisme fray davant lo nom deu frair que i ei plan conservat.

En galician, lo frair religiós que s'i ditz o freire mentre que los portugués e disen o frade (forma portuguesa deu latin frater). Totun, los portugués qu'emplegan plan frei (de freire e de frai) davant lo nom deu frair.

En catalan, que cau soslinhar lo gascon que i a deishadas traças de las bèras.
Per exemple, lo mot frai que i ei conegut e emplegat. Qu’ei un gasconisme colloquiau qui deu remontar au gran vagat de l'immigracion gascona en Catalonha deus sègles 14 e 15. L'Alcover-Moll que'ns balha un beròi exemple de frasa qui testimonia d'ua lengua ibrida gascono-catalana qui devèva èster la de las familhas gasconas emigradas au Principat: Ha vingut el meu frai per ha vingut el meu germà (D.C.V.B, véder a frai). Los gasconismes pai e mai per “pare, mare” que i son tanben presents, que son considerats com formas dialectaus o colloquiaus (cf. las entradas mai e pai hens l'Alcover-Moll D.C.V.B.). Qu’apartienen au vocabulari  reservat taus nins, çò qui a permetut la convivéncia d’aqueths gasconismes dab los mots pare e mare de la lengua formau.

Tanben de la medisha epòca (sègle 15) que deu datar l’incorporacion deus gasconismes pay e may en aragonés, qui concerneish uei lo dia l'airau tot, benasqués inclús. Dinc au sègle 15, hens los manuscrits aragonés, n’i trobam pas jamés los mots pay e may, sonque padre e madre (cf.  Francho Nagorre Laín: los occitanismos en aragonés). Uei lo dia, padre e madre qu’an desaparegut deu lexic aragonés (sauv l'acceptacion eclesiastica), acaçats peus mots gascons pay e may, completament adoptats. 

Hèra espandits per tota la peninsula- en modalitats colloquiaus deu castelhan, de l'astur-leonés e deu catalan - que son los mots mamay e papay. Aqueths mots que soan gascons tà jo, (en  un aute continent, qu'aurí dit quechua en lòc de gascon), eretatge possible de l’importanta immigracion gascona en Espanha aus sègles 15 e 16. Mamay que representaré l'expression gascona ma may, assimilada a mamá en Espanha.  Papay que seré alavetz ua reconstruccion calc. Lo gascon qu’a ma mair e ma (o mon) pair, sa mair e sa pair, tanben a còps ma hilh per mon hilh (ma hilh en lòc de mon hilh per atraccion de la h aspirada iniciau, que'm pensi, e ma pair per simetria dab ma hilh).

L’aragonés, de manèra completa e generau (cf.  Francho Nagorre Laín: los occitanismos en aragonés), e l’espanhòu, de manèra dialectau o colloquiau, qu’an adoptat lo gasconisme compay per compadre,  popularizat peu chafre deu cantaire cuban Compay Segundo.

E fin finau, a la lista deus mots fray, pay, may que podem tanben hornir lo nom de persona Pey, en grafia gascona, o sia Pèir en la grafia d’aqueth blòg (Pèire en occitan, Pere en catalan). Deus emigrants gascons a Catalonha, los Catalans qu’an eretat lo nom de familha  Pey / Pei, qui correspón a mes d’un linhatge au Principat. En Espanha, las duas regions qui presentan la mes gran occuréncia de Pey o Pei com a noms de familha que son Guipuscoa (don las vilas costèras, en particular Sent Sebastian, èran gasconofònas) e las quate províncias deu Principat de Catalonha.

 Lo D.C.V.B. que'ns balha la citacion qui segueish (a l'entrada Pei):

Testament de na Guiamoneta, muyller d’en Pey de Senahuja…Item, don Pey de Caralt (testament datat de 1400 conservat en los archius parropiaus de Santa Coloma de Queralt, Tarragona).
Notatz que los noms e son compausats deu petit nom (aquiu Pèir dus còps) seguit deu nom deu lòc de l'ostau, com a l'acostumat. Senahuja, uei lo dia Senaüja, qu'ei ua comuna de la comarca de Segarra (Lhèida). Caralt qu'ei Queralt.

E tanben, a Pei hens l'Alcover-Moll:

2. Llin. existent a La Jonquera, Ventalló, Pont de Molins, Mollet d'Empordà, St. Feliu de G., Berga, Balsareny, Gironella, Llerona, Montmajor, Barc., Sitges, Vilalba, Fatarella, Arseguell, etc. Mas d'En Pei: partida del terme municipal de Sant Julià de Cerdanyola. Coll de Pei: coll de muntanya situat en el Conflent.

Llin. per llinatge, que vòu diser linhatge.

Los gasconismes en las lenguas espanhòlas que demoran sovent non detectats pr'amor de la pòca coneishença deu gascon qu'an los nòstes vesins deus Pirenèus enlà. B'espèri  qu'aqueth blòg e poderà ajudar a despertà'i l'interés e la consideracion entà la lengua nòsta!

Ua lengua particularment vulgar.

Normaument, los adjectius derivats deus mots latins en -aris aurén d'èster epicèns. Qu'ac son demorats atau, per exemple,  en francés (los en -aire: vulgaire, populaire, scolaire, non pas los en -ier: particulier, -ère), en castelhan, en catalan e en aragonés. Qu'ac èran tanben en gascon d'autes còps:  lengua vulgar (e non pas *vulgara). Enqüèra uei lo dia, la cigala podanar  qu'ei lo nom balhat tau criquet qui a la maishanta costuma d'ac "podar"  tot pertot on s'i pausa. Jan Lafita (lo Gran) que pensa las formas femeninas *particulara, *militara, *escolara etc que son barbarismes  qui caleré espudir e remplaçar per particular, militar, escolar (m/f) etc. Jo que soi  d'acòrd. Totun, lo qui decideish non soi jo. En tot cas, non cau pas considerar com incorrèctas las formas femeninas epicènas deus adjectius en -ar. Que son correctissimas. Los doblons en -ara, de formacion mes recenta, que son mes probablament tolerables pr'amor que son d'us generau en la lengua d'uei lo dia. E dilhèu e cau tornar escríver que la r finau  ei generaument muda en gascon? Qu'ei lo cas dab los nòstes adjectius en -ar. L'adjectiu "militar" que's pronóncia exactament parièr com lo vèrbe "militar".

EDIT: Un legedor saberut e occitanista que m'escriu tà s'estonar de l'estructura de la frasa:
1- Jan Lafita (lo Gran) que pensa las formas femeninas *particulara, *militara, *escolara etc que son barbarismes  qui caleré espudir e remplaçar per particular, militar, escolar (m/f) etc.
E que'm demanda : on ei passat lo "que" de pensa? E que'm corregeish en bèth me prepausar duas possibilitats:
2- Jan Lafita (lo Gran) que pensa que las formas femeninas *particulara, *militara, *escolara etc e son barbarismes  qui caleré espudir e remplaçar per particular, militar, escolar (m/f) etc.

3- Jan Lafita (lo Gran) que pensa que las formas femeninas *particulara, *militara, *escolara etc que son barbarismes  qui caleré espudir e remplaçar per particular, militar, escolar (m/f) etc.

Bon, que't me cau raperar  en gascon, que podem evitar de botar lo "que"  coordinaire quan  ei seguit per lo "que" enonciatiu o per "non...pas" o "ne...pas".

Ueratz uns exemples tirats de la pèça de teatre Lou Bartè de Cesari Daugé qui soi a tornar de liéger. Daugé qu'èra un escrivan gascon (1858-1945), hilh d'Aire de Tursan, majorau deu felibrige. Qu'estó l'autor d'ua gramatica gascona (1905) reeditada per l'Eric Chaplain (grammaire élémentaire de la langue gasconne,  2010). Las citacions que son en la grafia emplegada per C. Daugé (o sia la grafia elaborada per Edouard Bourciez tà l'Escòla Gaston Febus):

A- m'estoune ne sàbis pas aco (p. 7)

B-..e qu'a bère pause n'é pas mey nôbi enta damoura ores e ores deban lou miralh ( p.7)

C- Que cau toutun dìse cauquecop mama qu'a paciénce coum un gat coan s'escoude (p. 9)

D- Jo que sèy  lou Bartè que croumpera... (p. 31).

Taus qui non son pas acostumats a la grafia febusiana, que vse'n balhi ua version en la grafia mia:

A- m'estona ne sabis pas aquò (sabis: present deu subjontiu deu vèrbe saber, forma occidentau en -i)

B- e qu'a bèra pausa n'é pas mei nòvia entà damorar òras e òras devant lo miralh (é: forma locau de ei / es)

C- que cau totun díser quauque còp mama qu'a paciença (paciéncia) com un gat quan s'escauda.

D- jo que sèi lo Bartèr que cromperà...

Tà tornar tà las nòstas frasas, las solucions 1 e 2 que son egaument corrèctas,  mentre la solucion 3, per corrècta que posca èster suu papèr, qu'ei pesugassa e d'evitar.

De l'utilitat deu neologisme "ongués".

Un legedor irascible que'm demanda perqué emplegui aqueth mot "ongués" entà designar l'occitan non-gascon.

La responsa qu'ei simpla: lo mot que mancava, que l'èi inventat pr'amor que l'avem de besonh.

Que vse'n horni ua illustracion clara dab l'exemple qui segueish, basat sus ua citacion de Domergue Sumien (sonque la frasa A qu'ei deu Domergue, las autas duas que son de jo).

Frasa A : "Forestièra" en occitan significa "foreign" en anglés e "étrangère" en francés.
Frasa B : Totun,  "forestièra" en gascon non significa pas foreign en anglés o étrangère en francés.
Frasa C : Doncas, lo gascon n’ei pas occitan.

Si las frasas A e B e son totas duas vertat, alavetz la frasa C qu'ei vertat tanben.


 Qu’ei logica pura, aquò. Totun, la veracitat de las frasas A e C non hè pas unanimitat. Sonque los qui consideran lo gascon com a lengua distinta de l'occitan que las tròban exactas. A mens de considerar que Domergue s'aja convertit a l'auta religion,  la frasa A non correspón pas a çò qui professa. En realitat, aquera benaleja ven deu hèit que lo Domergue non coneish pas lo mot "ongués" (per "occitan non-gascon") qu'emplegui precisament tà evitar aquera sòrta d'error.

Frasa A: En ongués, "forestièra" significa "foreign" en anglés e "étrangère" en francés.
Frasa B : "Forestièra" en gascon non significa pas "foreign" en anglés ni "étrangère" en francés.
Frasa C: Doncas, lo gascon n'ei pas ongués.

Aquiu, la logica n'ei pas violentada e lo consens que pòt èster  totau, tant peus qui consideran lo gascon com occitan com peus autes .

Sus l'etimologia deu mot ongués, que deriva de las prumèras letras deus mots de l'expression "occitan non-gascon": ong, plan simplament. L'expression "occitan non-gascon" qu'ei pesuga e gramaticaument pòc comòda, d'aquiu la creacion de "ongués-onguesa".