Adara qu'ei lo men blòg qui ei estat hòrabandit deu Jornalet.

Un lector estomagat que'm hè saber lo men blòg qu'ei estat hòrabandit deu Jornalet. A la plaça deu men messatge passat, que i avè un messatge de l'excellent blòg  De Fil en Veta,  titolat en francés "FÊTE DU COCHON". Que m'ac cau con·hessar: aquò que m'a hèit arríder. Se seré possible que sabossen har arríder, los deu jornalet, fin finala?

"Free Occitània", avetz dit?  En tot cas,  aquerò d'aqueth enigmatic  "Free Occitània"  non sembla pas includir lo concèpte de "libertat d'expression". Free Occitània, totun pas "free l'expression occitana", eh! E tu, capdèth, on t'i credèvas estar alavetz?

Ba, ja ac sabèvam, ja!  A jo que m'i an censurat mei d'un còp, per l'unica arrason que i pretendi voler díser çò qui jo pensi e senti, e, vertat qu'ei, çò qu'exprimeishi  n'ei pas tròp sovent en acòrd dab ua linha editoriau basada sus ua perspectiva qui jo tròbi  pro desconnectada de la realitat e fin finala, pas guaire toleranta, tà ac díser brac. Que i amuishan ua fàcia sectària de l'occitanisme qui non m'agrada pas briga.  L'occitanisme deu Jornalet que'm sembla un somespant en combinar escurantisme de caire dogmatic,  dictatura intellectuau e censura.  N'ei pas la melhor cara de l'occitanisme, aquò. En tot cas, n'ei pas la lectura deu Jornalet qui'm daré enveja de'm convertir a l'occitanisme. Diu me'n guarde!

Bon,  d'estar hòrabandit deu jornalet per delicte d'opinion, aquò rai, aquò non m'a pas matat e n'a pas avut nada  conseqüéncia negativa suu nombre de vesitas deu blòg. 

Entà saber lo motiu de la censura deu men blòg peu jornalet, que podetz voler léger lo messatge qui a causat l'ira deus nostes amiguets. Que'vse sufeish de clicar aquiu. Non trantalhetz pas en clicar e tornar de clicar suu ligam, atau que haratz aparéisher lo dit messatge hens la lista deus mei lejuts (a la banda dreta de la hièstra deu blòg, avath). Atau lo ligam tad aqueth messatge que i demorarà vededer per tostemps,  ad vitam aeternam.  Se'u podetz véder citat en aquera lista, alavetz qu'ei dejà mission accomplished, pas mei besonh d'arriscar ua tendiniti deu dit. 

Anem, per la libertat d'expression en quina lenga que sia, clicatz !:-)

E brembatz-vos de la dita de Beaumarchais:

"Sans la liberté de blâmer, il n'est point d'éloge flatteur".

EDIT 23 de heurèr: lo men blòg qu'a tornat trobar la soa plaça en la lista deus blògs repertoriats peu Jornalet. Per jo, l'incident qu'ei acabat. 

Peric, peruc, perruca, perrec, esperrecar: gasconismes en aragonés, espanhòu, catalan e francés (dusau partida)

Hens lo pòst precedent, que'vse prepausèi unha ipotèsi navèra segon la quau mots com peric (deu quau derivaré perico en espanhòu), peruc e perruca  e serén gasconismes derivats deu mot latin pīlleum o de pellis dab sufixes diminutius.  La geminacion de la /r/ gessida deu /ll / intervocalic latin qu'ei un fenomèn fonetic tipicament gascon, que s'arretròba en mots com perrissa (lengadocian pelissa, catalan pellissa, francés pelisse, latin pellicia); porròt e porron, derivats de poròt e poron, fòrmas afixadas de poth (latin pullus). Quant au catalan, qu'ei lo mei bon candidat com a responsable d'aquera a inexplicada de la prumèra sillaba deu mot toscan parruca, enqüèra que'nse manca la pròva de l'anterioritat deu mot catalan per arrapòrt a l'italian. Las traças escriutas que'n suggereishen meilèu lo contrari. Totun, l'abséncia d'un mot en un manuscrit non constitueish pas ua pròva de la soa non-existéncia en la lenga contemporanèa deu dit manuscrit.. 

En tot cas, lo mot latin  pīlleum, qui designava a l'origina ua sòrta de bonet grossèr hèit de pèth d'aulha, qu'ei  a l'origina deu mot francés peille, de l'occitan pelha e deu catalan pella.
Lo lexic gascon que compren dus mots mei derivats d'aqueth pīlleum : un qu'ei lo quiti mot pelha,. En gascon, aqueth mot qu'ei sinonime de vestit e qu'a perdut la connotacion pejorativa qui n'a en las lengas vesias (totun que l'an conservada derivats afixats com pelhòt, pelhandre...). L'aute qu'ei lo mot de formacion gascona perrèc (var. perrec o perrac), derivat de pīlleum o de pellis dab un sufixe despreciatiu.  Lo mot gascon perrèc qu'ei vadut l'exacte equivalent semantic de l'occitan non-gascon pelha: 1-tròç de teishut shens valor 2-pelha vielha, traucada o mau pedaçada, pelhòt.

De perrèc que's formè lo vèrbe esperrecar (var. esperracar, esperricar) sinonime d'esquiçar. La geminacion de la r n'ei pas tostemps etimologica en gascon, aqueth fenomèn fonetic que contribueish tà augmentar la dimension expressiva deu mot. Aquera fonetica que degó contribuir au succès d'aqueth mot en las lengas vesias, particular(a)ment en aragonés e en catalan.  Lo vèrbe esperrecar qu'ei d'applicacion mei generau que non pas juste entaus teishuts. Palay que'nse balha quauques exemples (aquiu en grafia febusiana):
Las brumes que-s soun esperrecades, 
û libe esperrecat, 
qu'èy la pèt esperrecade p'ous arroumècs, 
l'eslambrec qu'esperrecà l'escû. 

Locaument esperricà's o esperrecà's qu'a la significacion d'escampilhà's. 

Deu vèrbe esperrecar que's va gessir un derivat postverbau esperrec (esquiç, esquiçada).

Autorn deu perrèc e de l'esperrecar, lo lexic gascon qu'a un pialat de mots derivats com:
Perrequèr: persona qui hè comèrci de  harda vielha (P. Morà, TeG) (dab los sinonimes perrecaire e perraquet).
Perrecar: amassar perrècs.
Perrecada: accion d'amassar perrècs.
Perrecalha, perrequèra, perrequeria: 1- amassada de perrècs 2- gusalha, pelhandrèr.
Perriaca: 1- perrèc espelhandrat, 2- hemna esperrecada.
Esperrecada o esperrecadura: 1- esquiçada 2- peleja, baralha.
Esperrecat: 1- esquiç (d'un teishut) 2- gus mau vestit, pelhandre.

En occitan non-gascon (lengadocian), lo mot gascon perrèc que i estó manlhevat. Los lengadocians que'n derivèn perreguièr (en gascon: perrequèr, perrecaire, perraquet). Lo vèrbe esperrecar qu'ei absent deu diccionari occitan d'Alibèrt. Que i ei hens lo de Josiana Ubaud. 

Per contra, tant lo vèrbe esperrecar com lo son derivat esperrec qu'estón manlhevats per l'aragonés: esperrecar (i.e. esquiçar, id. gascon) e esperreque. En aragonés, un esperreque que designa un praube gus o un objècte shens valor mentre lo son diminutiu esperrequete qu'ei un bricon, un  brigalh, exactament com peruc e peric en gascon. En benasqués, lo vèrbe qu'ei esparrecar e lo mot esparrec qu'a tanben la significacion d'un bricon, d'un brigalh. 

En catalan, lo vèrbe que i ei estat manlhevat de manèira probablament pro recenta (lo mot n'i ei pas atestat sonque desempuish lo sègle 20 segon lo G.D.L.C) e adobat dab fonetica orientau: esparracar. Aqueth vèrbe, hòrt popular e corrent en catalan, qu'a guardat la significacion d'esquiçar deu mot gascon. E que i arretrobam lo nòste esperrecat vadut esparracat : 1- esquiçat , 2- persona vestida d'ua pelha esperrecada o mau vestida, pelhandre. 


Totun, contràriament aus aragonés qui saben hòrt plan, dab Francho Lagore, que lo mot aragonés esperrecar ei bon gasconisme, los catalans qu'ac ignoran generaument. D'aulhors, lo quite mot gasconisme qu'ei absent deu lexic catalan. Los lexicografes catalans qu'ignoran generaument lo lexic deu gascon. N'an pas jamei avut l'idèa de comparar lo lexic deu gascon dab lo lor  (a maudespieit de l'òbra lexicau de Palay, per exemple), e qu'an gran tòrt. Ac agossen hèit, qu'aurén pogut arreligar aloja dab alòi/ aloja, arronsar dab arronsar, cónsol dab cónsol / cónsou,  coet dab cohet, Déu n'hi do dab Diu me dau, frai dab frair, gaús dab gahús,,  galet e galleda dab galet,  galeta e gau, goja dab goja, gojat (e goiat) dab gojat, esparracar dab esperrecar, porró dab poron/ porron, xanca dab chanca etc, etc…De manèira generau, los catalans que son enqüèra tròp ignorants deu hèit diferenciau  gascon. Que i tornarèi. 


Tà resumir e clavar, jo que pensi lo mot gascon perruca e l'espanhòu perico (un gasconisme, de peric) qu'arrepresentan  fòrmas afixadas (diminutivas) deu mot latin pīlleum (qui designava a l'origina un bonet grossèr de pèth d'oelha). Los mots peric e peruc que prengon la significacion de brigalha, de bricon, de micalha, com a resultat de l'espericar e de l'esperucar; aquerò qu'explica lo nom de Peiròt balhat popular(a)ment a la hami e a la misèria (Peric = Peiròt, Pèr qu'ei unha auta fòrma de Pèir en gascon).  Lo gascon perrèc (var. perrec, perrac) qu'ei un aute derivat afixat, de manèira despreciativa, de pīlleum  o de pellis. De perrèc que deriva lo vèrbe esperrecar (esquiçar), e d'esperrecar que deriva esperrec. Lo mot perrèc qu'estó manlhevat peu lengadocian (perrèc) e peu catalan (parrac). Lo vèrbe esperrecar e lo son derivat post-verbau esperrec qu'estón manlhevats per l'aragonés (esperrecar, esperreque, esperrequete), peu benasqués (esparrecar, esparrec) e peu catalan (esparracar, esparrac).

EDIT  Lo gascon que va contribuir de manèira significativa a la formacion deu lexic catalan modèrne com a consequéncia de  l'immigracion gascona importantissima au Principat.  Peus capdèths gascons aubligats de húger la misèria, los conflictes religiós e la conscripcion, Catalonha qu'estó ua Gasconha nava, com unha America daurada.  N'avèn pas tostemps bona reputacion, los Gascons de Catalonha, ua especialitat gascona estant  (enter hèra d'autas de las mei aunèstas) lo "mestièr" de bandolèr. D'aulhors, lo gascon qu'a balhat quauques mots deu registre argotic en catalan com frai o perrot qui, en catalan, e significa gendarma (perròt qu'ei lo mot coseranés e haut-comengés per polòi, cf. poulet en francés, vediatz los messatges de Jpgine). L'apòrt deu gascon tau lexic catalan n'ei pas un ahar de prestigi linguïstic (que cau deishar la ierarquizacion deus parlars e de las autas lengas aus vestuaris deus departaments de lingüistica). Qu'ei ua question de pès socio-lingüistic…e de musica e d'expressivitat deus mots. Que i a mots e locucions qui agradan. E puish la lenga deus gascons que's va diluir en la deus catalans en i deishar traças. En son Don Quishòte, Cervantés que hasó allusion a la lenga  au còp gascona e catalana deus bandolèrs de Catalonha. Traças d'aquera lenga ibrida que's tròban enqüèra hens l'Alcover-Moll (sègle 20). 

Peric, peruc, perruca, perrec, esperrecar: gasconismes en aragonés, espanhòu, catalan e francés (prumèra partida).

Uei que’m soi interessat aus  gasconismes perrèc var. perrac, perrec, etc, e perruca . Aquiu qu'avetz los prumèrs elements d'un perpensar qui ei a debutar.  La significacion deu mot perrec qu’ei haut o baish la de l’occitan non-gascon pelha (cat. pella, français peille): 1- vestit vielh, mau pedaçat o traucat  2-tròç de teishut usat; mentre, en gascon, lo mot pelha qu'ei sinonime de vestit  (quitament un deus beròis e arrics com  la pelha deu dimenge).

En gascon, lo mot peric qu'ei sinonime de peruc.  Com peluc en lengadocian, los mots peric e peruc qu'evocan ua petita quantitat, un shinhau, un drinòt, qu'arretrobam aqueth significat dab los derivats post-verbaus deu mot gascon esperrecar o esparrecar vaduts esparrec en benasqués e esperrequete en aragonés non-benasqués. Que i tornaram. La significacion de drinòt, de shinhau, de bricon qu'an peric e peruc qu'ei egaument probablament d'origina post-verbau, com a resultat deus vèrbes  esperucar, sinònime d'espelucar, pelar, mentre qu'espericar qu'ac ei d' esperissar (cf perissa, deu latin pellicius: hèit de pèth) dab la significacion d'esgratussar, de pelar.  La relacion semantica dab lo bèc e los ausèths que's degó har per associacion de peruc (micalha, esbrigalha) dab parrut, parruta,  parròt o parrat, o sia lo passiròt.

Los lingüistas qu'an hèra de dificultat tà explicar l'origina etimologica e geografica deu mot "perruque" (parruca, perruca etc). De segur, lo quite mot gascon perruca (derivat probable de peruc) e lo mot  francés perruque  que’n comparteishen aquera medisha etimologia (derivat sufixat de pellis). Qu'arretrobam aqueras duas r deu mot perruca hens lo mot perrissa, fòrma gascona corresponent a l'occitan  pelissa e au francés pelisse.  Jo que pensi la r dobla deu mot francés perruque que pòrta la signatura clara d'un gasconisme, pr'amor sonque lo gascon que sap arreligar los mots peruc e perruca dab los mots latins  pellis. L'ipotèsi d'un  gasconisme n'ei jamei estada considerada tau mot perruca (perruque etc), com plan sovent, un signe mei deu pòc cas que hèn generaument los lingüistas de la lenga gascona e deus estudis  gascons, ua conseqüéncia dirècta de la classificacion d'aqueste idiòma en "dialècte" au profieit de la lenga deus trobadors.

Adara tà designar un tròç de teishut usat e un un vestit usat, pedaçat o esparracat lo gascon qu’a un pialat de mots emparentats enter si, derivats  deu latin pellis tostemps per afixacion:  perrèc, var. perrac, perrec; perriaca; perrissa , etc, etc. Quauques-uns d'aqueths mots gascons qu'an sautat la montanha e que s'an hèit un camin en aragonés e en catalan. Que i tornaram dab lo pòst vienent.

De seguir en clicar acitau.

Un professionau, totun frivolet, qui non deisharà de'nse voler gahar.

En Domergue Sumien que sou de's presentar com  lingüista professionau.   En son tribalh de tèsi, publicat per las edicions Brepols, quauques annadas a (2006), que saja a tot hòrt de'nse hargar un parlar gascon qui sia mei acceptader per l'occitanista qui ei , qu’ei a díser mei « occitan» e mensh gascon, ua sòrta de gascon calc deu lengadocian. Aquò que'u miè tàd inventar e prepausar lo mot agahar, un barbarisme calcat sus l’occitan non-gascon agafar, en substitut de la fòrma gahar, per tant plan corrècta  e completament  normau.

Aqueth vèrbe gascon gahar que vien deu latin medievau *gafare. L’origina d'aqueth mot que n'ei probablament visigotica, concrètament un vèrbe gotic *gafôn qui significava gahar, a l'origina dab un utís  provedit d'un ganchet aperat  gahin o gaha en gascon, gaf, gafet o gafa en occitan non-gascon, gafa en espanhòu e en portugués.

 Los mots espanhòus gafar e gafas (lunetas) que'n son de la medisha origina etimologica.  Las lunetas que son ditas gafas en espanhòu pr'amor de la fòrma de gahin balhada a las astas qui son las "gafas" pròpiament ditas. Los gahins de las astas que'us permeten de gahar cada aurelha.

En francés, los mots gaffer et gaffe que’n son tanben d'aquera familha etimologica, aqueths probablament manlhevats de l’occitan.  De fèit, la  fòrma anciana deu mot en occitan com en catalan qu’èra plan gafar. Que trobaratz aqueth mot a las entradas corresponentas deu diccionari de E. Levy e de'u de A.M. Alcover & B. Moll. Aquera fòrma "corta" qu’ei l'etimologica e qu'ei enqüèra perfèitament viva colloquiaument en occitan non-gascon com en catalan. E se lo mot ei vadut agafar en occitan non-gascon e en catalan estandard,  qu'ei probablament per coupa de la gafa interpretada incorrèctament com a  l'agafa. En gascon, qu'ei demorat gahar, com la gaha  e lo gahin, atau plan com cau. 

De segur, l'"agahar" d'en Domergue Sumien qu'ei un barbarisme absolut e no'u trobaratz en nat diccionari, normat o non.  Jo que supausi sonque un lingüista occitanista com en Domergue Sumien que pòt estar capable de prepausar de remplaçar ua fòrma perfèitament normau per un barbarisme mei deu son gost. Que’m sembla de non pas créder la soa tèsi qu'estosse acceptada atau e publicada shens correccions. Que tròbi aquerò incredible e sustot lamentable. Aquerò que’n ditz hòrt suu caractèr frivolet  de la lingüistica occitanista, capabla de tolerar barloquerias d'aquesta traca.  

Scripta navarresogascona en 1385 -1386.

Uei que vs'èi volut amuishar un exemple de tèxte bilingüe romanç navarrés-gascon de Navarra dab lo tèxte d'un manuscrit qui remonta a 1385. Que'u devem au tribalh deus cercaires bascos Ricardo  Ciervide e Julián Santano qui l'an publicat.

La prumèra partida du manuscrit qu'ei escriuta en navarrés per un notari de Pampalona en nom deu Rei Carles II. Lo contèxte qu'ei aqueste: En Martin, senhor de Domezai, que s’a hèit panar sèt vacas. Lo rei que manda ua letra notariau tau son « recebidor » (tesaurèr e collector d’imposts) baish-navarrés  Domenjon d’Alçuete tà que'u desdomatge a'n Martin en lo balhar sòus. La segona partida qu’ei en gascon. En Martin que reconeish aver recebut d'en Domenjon cinc florins per cada vaca raubada. La dita letra que servirà tau recebidor com a recebut d'en Martin davant notari. 

Adara aquiu qu'avez la partira en romanç navarrés:

Karlos, por la gracia de Dios rey de Navarra, conte d’Evreus, a nuestro amado Domenjon d’Alçuete, recebidor de nuestras rentas de la nuestra tierra d’aillent puertos, salut. Mandamos bos firmement que, bistas las presentes, dedes et delivredes al noble et nuestro bien amado mossen Martin, seynnor de Domezay siete cabeces de bacas, el precio d’eillos en dinero, por razon que fueran tomadas d’el o de Monachia, su compayno, por ciertes honbres ladrones, malfechores de la terra de Micxa, lo quoalles no lis prometimos pagar al tiempo que la sentencia por nos pronunciada entre los seynores de Gramont, de Lucxa, de Domezay, quoalquiere receptas ordinarias o extraordinarias de la dicha nuestra recepta, car assi lo queremos et nos plaz. Et mandamos por las presentes a nostres bien amados et fieles gentes oydores de nuestros comptos, thesorero, recebidor general et quoalquiere a qui pertenesce que las dichas siete bacas o el precio d’aquellas que costaren bos reciban en compto et rebatan de nuestra recepta por testimonio d’esta nuestra carta sajeillada de nuestro sieillo et del recognoscimiento que del dicho nobleo su compayno sera recebido sobre esto. Data en Pamplona, .XIII. dia de março,

anno Domini .Mº.CCCº.LXXXº. quarto (signatura deu notari).

Aqueth tèxte qu'ei seguit per la partida complementària en gascon: 

E jo, lo suber dit mossen en Martin, reconeg et autrey que ey pres et recebut de las mans deu suber dit Domenjon d’Alçuete, recebidor, per arrazon de las suber dites set caps de baques, per cada cap de baque .V. florins, estimatz per bones gens,los quoaus se monten .LIIIIt livres V. sos. E aço en testimadge de bertat aqueste reconixence ey sayherade de mon propri sayhet. Escriute a Sent Palay, lo dilus apres Paschoes, anno Domini .Mº.CCCº.LXXXº.Vº.

Notatz las grafias deu tèxte navarrés e deu gascon que son identicas o hòrt semblantas, çò qui facilita l'intercompreneson. Navarrés e gascon que son vertaderament tractats aquiu com a dialèctes de la medisha lenga. Comparatz, per exemple, lo mot navarrés  razon e lo mot gascon arrazon. Lo gascon de Navarra estant deu maine occidentau, la a atòna finau qu'ei notada per ua e. La grafia dita modèrna (la de l'I.B.G.) que contunha aqueth usatge. Per la partida en romanç navarrés, l'escriba que'm sembla trantalhar enter duas grafias, ua de las quaus que sembla gasconejaira: dedes (per dadas), deliveredes (per deliveradas), cabeces (per cabeças); totun, aquesta peculiaritat que poderé reflectar un trèit fonetic deu navarrés, eretat deu medish latin aquitanopirenenc a l'origina deu navarresoaragonés, deu gascon e deu catalan.

Notatz la grafia yn o ynn per nh, (en aragonés e en catalan contemporanèu: ny) e, en gascon, lo digraf yh per j  /y/ o /dy/, atau "ey sayherada" (ei sagerada); sayhet : sagèth etc. En navarrés, que legem sajeillada, sieillo -aqueth darrèr que's podè diser en gascon sayhet, cf. cat. segell,, o  set(z), cf. navarroaragonés sie(i)llo, cast. sello, çaquelà dab nuanças d'emplec: deu notari lo sayhet, deu rei lo set(z). cf texte seguent.

Notatz lo pronom personau jo, que non yo. Que i tornaram dab la letra de Joan de Bearn, ací devath.

Enfin, las fòrmas antigas de la prumèra persona de l'indicatiu deu vèrbe en -er reconeg de reconéisher, shens desinéncia vocau a la fin. La g finau de reconeg n'ei pas la de casteg, qu'ei a diser /tsh/, qu'ei c, aulhors, en d'autes tèxtes navarrés  que  i trobam reconic (cf. catalan contemporanèu conec, reconec) . Per contra, jo que pensi que caleré plan léger autreyi (deu vèrbe autrejar) e non autrey. Cf. los vèrbes  grafiats recomandy e aby hens lo tèxte qui segueish. Autrey = "autreyi". 
.

22 març de 1386: aquiu qu'avetz ua letra escriuta peu Senescau de Bigòrra e Capitanh (capitani) deu castèth de Lorda Joan de Bearn au  son car « redotapble » senhor lo rei Carles II de Navarra, pairin (e pairan, Carles II estant lo pair naturau de la hemna d'en Joan) deu son hilh Simon. La grafia qu'ei la medisha que la emplegada en Navarra.  Joan de Bearn qu'escriu au rei de Navarra en gascon, a despieit deu fèit que lo Senescau de Bigòrra e capitani deu castèth de Lorda semble perfèitament saber parlar francés com ac suggereish la sintaxi deu son tèxte gascon. E que cau raperar lo francés qu'ei la lenga mairana deu rei Carles II, per bilingüe que sia lo rei dab lo navarrés.

Mon car redotapble seynnor, ab humill recomandacion jo me recomandy en la bostre bone gracie. Placie bos  saber que yo ey bist unes letres que Pero Santz m’a tremesses sus ço que yo bos aby imbiat a suplique sus la quoau cause bos placie de creder a Arnauton de Berart, portador de las presentz, assi coma a ma proprie persone. E mon car redotapble seynnor, jo bos supliqui que en quest gran besuy no’m buyllatz fayllir, car jo no n’ey ta gran confidance en seynnor dou mon com en bos. Enquare que no debossi prener dou mey jo cuytari que bos me’n agossetz a tremeter en quest gran besuy dou bostre setz tantz de messatges, per que bos supliqui que en quest besuy no’m buyllatz faylir. Las autes noeles de part deça lo portador de la letre bos las contera. Mon car redotapble seynnor, lo Sant Esperit sie garde de bos. Escriute a Lorde, .XXII. jorntz de martz.

Notatz que Joan de Bearn prononciava la v intervocalica deu mot novèla a la gascona  /w/  : las autes noeles. Qu'èra tanben lo cas en occitan vianés (varietat occitana pròishe deu lengadocian, parlat hens los "ghettos" (barris) occitans de la Navarra sud-pirenenca aus sègles XIII e XIV): borc noel (borg novèl), Noeleta (i.e. Noveleta, lòc au ras d'Estela) cf en occitan vielh proensal per provençal, en occitan oelha e en gascon auelha, aulha, joen, soen(t), arrepoèr, etc. Ens fòrs de Bearn (1552),  que i trobam enqüèra lo mot noera (per novèra, o sia navèra en gascon contemporanèu). La mutacion de /w/ tà /ß/ en nava,  navèra qu'ei donc relativament recenta. De manèira generau, l'emplec de la letra v qu'ei evitat en gascon navarrés de l'epòca. Com a letra iniciau d'un mot, v qu'ei sistematicament remplaçada per b: bos, bostre, bist, buyllatz etc. autanplan en navarrés com en gascon. En navarrés, la v qu'ei conservada hens lo mot Navarra. En gascon, aquera v qu'èra tostemps prononciada /w/ en la partida non navarresa deu maine. Pèir de Garròs qu'escriu enqüèra Nauarre au sègle XVI. Totun, en tèxtes navarresogascons contemporanèus d'aquera letra de Joan de Bearn, que i trobam lo mot  grafiat Nabarra, donc dab /ß/. En navarrés culte com en castilhan de l'epòca, la v de Navarra que s'i devè prononciar com la v francesa o italiana, fonèma impossible en gascon occidentau. Qu'ei aquera /v/ hispano-navarresa qui va estar adaptada o interpretada foneticament en gascon com a /ß/, notada b, en remplaçar atau la prononciacion mei anciana /w/, prumèr en las fòrmas verbaus puish progressivament de manèira quasi generalizada en un airau centrat sur l'ancian reiaume de Navarra, o sia mei o mensh la viscomtat de Bearn.  Notatz que la prononciacion /ß/ de la v latina intervocalica n'èra pas enqüèra fixada en espanhòu a la fin deu sègle XV, com ac testimònia lo judeo-espanhòu modèrne (eretat deus espanhòus expulsats deu pais en 1492 per motiu religiós), on aqueth fonèma /ß/ i ei desconeishut, lhevats en los parlars-occidentaus re-castelhanizats de l'Africa deu Nòrd. Atau, a l'espanhòu vivir /bi'ßir/ que correspon lo judeo-espanhòu (l'orientau, parlat per tot lo territòri de l'ex-impèri otoman) bivir, dab la v plan prononciada /v/. En conclusion, lo fonèma /ß/  qu'ei plan mei ancian en gascon soletan e en gascon navarrés que non pas en espanhòu. Qu'ei inexacte de díser aqueth fonèma que passè de l'espanhòu tau gascon. A l'origina, que devó estar mei lèu lo revèrs a partir deu gascon navarrés. Los  bascofònes e gasconofònes navarrés qu'èran incapables de prononciar aquera v hispano-navarresa /v/. Los gascons  que la hasón en /ß/. Los bascos, eths,  qu'an Nafarroa, dab la /f/ derivada de  la /v/ romanica. Lo fonèma  /ß/ que passè deu gascon, possiblament via lo navarroaragonés,  tà l'espanhòu tot, tau lengadocian e tau catalan. En catalan,  lo fonèma /v/  qu'ei conservat en las Islas Balear(a)s e au Pais Valencian, mentre qu'a desapareishut deu catalan septentrionau e principatin, signe que la substitucion /v/ tà /ß/e viengó plan deu nòrd e que's debanè posteriorament a la reconquista.  Per contra, lo gascon guipuscoan que conservè intacte lo fonèma  antic  /w/ dinc a la soa extincion au sègle 20 (cf. frasetas com minchat auetz? vespreyat auetz? recuelhudas per Serapio Múgica a Passatges de Sent Joan en las an(n)adas 20 e le niñ ploraue  en la canta tradicionau Aitona Ixidro collectada a Passatges en 1950) .  

De part deça: compréner d'aqueth costat de la montanha (per oposicion a enlà). En navarrés, qu'ei lo revèrs. Las terres de deçà pòrt que son ditas "tierras d'aillent puertos" en navarrés (lenga administrativa de la part sud deu reiaume de Navarra). 

Portador de las presentz: notatz que present èra epicèn en gascon. En catalan, que disen enqüèra uei lo dia, per exemple: les circumstàncies presents. 


La grafia dou  qu'èra emplegada en concurréncia dab deu, los dus digrafs ou e eu que representan la medisha diftong, jo que'm pensi que la cau léger /œw/ e non /u/.

Qu'ei notat l'emplec concurrent, totun diferenciat- deus pronoms personaus jo e yo. Hens lo tèxte  qui segueish, Joan de Bearn qu'emplega yo après que (que yo, dus còps), senon jo  (per exemple:  jo me recomandy, car jo). 

Notatz tanben lo participi passat tremesses acordat dab unes letres (que Pero Santz m'a …) Que m'an après aquerò que seré incorrècte en gascon. La sintaxi d'aqueth tèxte qu'ei efectivament drin influenciada per la francesa. Autanplan d'influéncia francesa, que podem notar l'usatge abusiu deus pronoms personaus subjèctes jo / yo e bos.  

Que podem notar tanben lo mot ues qu'ei corregit en unes segon la nòrma medievau. Besonh qu'ei grafiat besuy. Que nòti tanben lo trigraf yll de buyllatz e lo digraf yl de faylir (volhatz, falhir).
La grafia gascona de l'epòca qu'èra clarissima en tot me semblar mei fonetica e mei acabada que non pas las d'uei lo dia, que tròbi jo.  

Enter dus Estats: la familha Santa María (Santamaría).

La mia arrèr-gran mair que s’aperava Carmen de Santa María Hurtado. Que repausa a París hens l’atahuc de la familha, on i son tanben enterrats los mens pairans e pairs (q.r.e.p.). Doña Carmen (oficiaument de "petit" nom María del Carmen de los Dolores) qu’èra colombiana. Los Santa Marías colombians qu'èran - e que son enqüèra - ua familha originària de Medellín, capdulh deu  departament colombian d'Antioquia. Totun, lo pair de Carmen, lo men arrèr-arrèr-gran pair, qui èra diplomata de l'Estat colombian, que s'avè crompat un beròi ostau d'estile coloniau a Bogotá on i demorava quan non s'estava en Euròpa com a funcionari de l'Estat colombian. Se coneishetz Bogotá, qu'ei la Casa de los Derechos Humanos,  qui's tròba a la plazuela de San Carlos, hens lo barri de la Candelaria . L'ostau, que'u podetz apercéber sus l'imatge, au darrèr de l'estatua e de la palmèra, en clicar aquiu. La palmèra qu'ei un cocotèr de Quito (Parajubaea cocoides) e lo personatge de l'estatua qu'ei lo lingüista e gramatician colombian Rufino José Cuervo. Aqueth ostau, part d'un ensemble immobiliari antigament deus jesuitas, qu'ei un monument nacionau en Colómbia. Deu temps de la revolucion francesa, lo proprietari de l'ostau qu'èra un medecin francés Louis Le Roux e que i abrigava un atelièr d' imprimeria qui's disè Imprenta Patriótica, proprietat de don Diego Espinosa de los Monteros. Don Antonio Nariño, figura de la luta tà l'independéncia, que i hasó imprimar secretament un centenat d'exemplars de la Declaracion  deus Drets de l'Òmi e deu Ciutadan, arrevirada en espanhòu per eth medish. Que'us difusí a l'esconuda (1793). Denonciat, qu'estó arrestat per las autoritats espanhòlas dab la carga de subversion, condemnat a dètz ans de preson (en realitat, que'n harà setze en compdar las an(n)adas de trabalh forçat) e qu'estó espoliat de tots los bens. Don Antonio Nariño que vaderà lo dusau president de l'Estat libre de Cundinamarca, Estat independent qui prenerà mei tard lo nom de Colómbia.


Alavetz, la mea ajòla Carmen, com  lo son frair ainat lo pintre impressionista Andrés, que vadó a Bogotá en las a(n)nadas 1860. Un sègle après, en las annadas 1960, l'ostau familiau de Bogotá qu'estó venut a unha universitat privada bogotana, la Universidad de America, representada peu son fondator don Jaime Posada Díaz . Don Jaime que'u hasó restaurar tà i celebrar la memòria a don Antonio Nariño. La premsa istorica, conservada dinca lavetz au Musèu Nacionau, qu'estó trasladada a l'ostau batejat d'ara en davant "Casa de los Derechos Humanos. La venta que's hasó quan jo èri petiton. Que'm brembi perfèitament de la vesita de la tía Ysabel, hilha deu gran-onco don Andrés (lo pintre) , vienguda dab lo marit tà reglar l'ahar de l'ostau. La mia mair qu'arrecebó la soa part de la venta  (1/32 deu totau), "ua porcion deus comuns", ce'm disè era en arrident.  Totun, los mens pairs que's podón crompar ua Panhard nava dab los sòus colombians. E jo, mei tard, alavetz d'estudiant,  que hasoi lo peregrinatge entà Colómbia tà i vesitar l'ostau qui n'èra pas mei noste, percórrer lo pais (magnific), saludar aus parents e practicar l'espanhòu qu'aprengoi solet tà l'ocasion.


Lo linhatge colombian deus Santa María qu’estó fondat peu men ajòu don Manuel de Santa María y Fernández de Salazar. Hilh de don Andrés de Santa María Taranco e de doña María Fernández de Salazar,  que neishó en abriu de 1734 a Anzo de Mena, a un quarantenat de quilometres au sud de Bilbao. Qu'arribè a Medellín en 1759 com a militar, a l'atge de 25 ans. Aquesta medisha an(n)ada, que maridè ua gojata de Medellín, María Josefa de la Calle y Sánchez de Hijonosa. Qu'avón ua soleta hilha, aperada Inés, qui's maridè e dont descendents e son enqüèra vius uei lo dia. Arron la mòrt de doña María Josefa, don Manuel que's tornè maridar en 1770 unha auta María Josefa: la mia ajòla doña María Josefa Isaza Vélez, hilha de don Francisco Isaza Pérez e doña Francisca Vélez Restrepo, aquesta union qu'ei a l'origina de tots los Santa Marías de Colómbia. Lo nom que's pòt escríver indiferentament en dus mots o en un sol: Santamaría. L'arbo genealogic  qui m'arreliga aus mens ajòus colombians qu'ei perfèitament coneishut  e consultable suu GeneaNet gràcias au tribalh menimós d'un parent men, don Iván Restrepo Jaramillo, de Medellín. Que'm hasó l'amistat de m'enviar ua reproduccion deu portrèit de l'ajòu comun don Manuel.

Lo breç mei ancian deu linhatge de l'ajòu don Manuel que ns'ei coneishut, totun que demora generaument ignorat peus quites Santa Marías. Ua legenda, hòrt espandida per los dus continents, totun faussa, que’us hè remontar dinc au gran rabin de Burgos, Shlomo (Salomón) Ha Leví , qui’s hasó batejar en la catedrala de Burgos en préner lo nom de Pablo de Santa María. Lo quite personatge de Pablo de Santa María (ca 1350-1435)  qu'ei  perfèitament istoric e documentat. Ad aqueth poèta, escrivan e intellectuau de gran fama, la conversion que'u permetó de passar dirèctament de l'ofici de gran rabin a lo d'avesque de Burgos. Totun, los son dus hilhs, eths tanben convertits, non guardèn pas lo nom de Santa María. Que van préner lo de Cartagena, d'après la ciutat on tant lo pair com los dus hilhs estón avesques, l'un arron l'aute.  Non i a absoludament pas nat Santa María ni Santamaría qui posca preténer dab arrason descénder de Pablo de Santa María.

Que podem dedusir deu blason deus Santa Marías colombians que lo fondator deu linhatge qu'èra d'ua branca capdèra deus Santa Marias de Heleta, en Baisha-Navarra. Lo breç mei ancian deus nostes Santa Marias qu’ei basco, concretament baish-navarrés. Los ainats de l'ostau Santa María  qu’èran senhors de Heleta, un vilatge plan beròi  au ras de Hasparren. La familha Santa María que i èra dejà mencionada en 1259 (Sancta Maria, hens un manuscrit en gascon navarrés) puish en 1350 (Senta Maria, tostemps en gascon navarrés). L’ostau heletar deus Santa Marías,  bastit au sègle XIII, que's quilha sus la "plaza", au ras de la glèisa parropiau Santa Maria. De manèira rara per aqueth país, la plaza  que's tròba un pòc en dehòra deu centre deu vilatge, suu camin vielh de Baiona tà Sent Joan de Pè de Pòrt. L'explicacion que n'ei istorica e estrategica: a l'Atge Mejan, los reis de Navarra qu'avèn encargat los senhors de Heleta de guardar lo pont de Garatzubieta, passatge obligat tà anar tà Sent Joan e au delà tau capdulh deu reiaume, Pampalona. La maison que i ei enqüèra, au ras deu dit pont. Lo solèr de l'ostau qu'amuisha enqüèra traças de las soas fortificacions datadas deu sègle XIII. Que i podetz dromir, pr'amor que hè d' "ostau rurau". A Heleta, que la coneishen com a Santamariaren etxea en basco, o sia maison de Santa Maria.

Heleta qu'ei un vilatge de sept cents poblants, haut o baish. Lo basco que i ei la lenga mei parlada, dab duas escòlas bilingüas d'immersion en basco, ua publica e ua privada. Lo monument taus mòrts que i pòrta la dedicacion exclusivament en basco.  La municipalitat de Heleta qu’adopté com a blason deu vilatge lo de la familha  Santa Maria. Aqueth blason heletar - de sable dab dus leons rampants d'argent  de fàcia- qu’ei identic au deus Santa Marias colombians e identic o semblant aus d'un hèra gran nombre de Santa Marias o Santamarías espanhòus (tots los santa Marias o Santamarias no'n son pas necessàriament aparentats au linhatge heletar). Qu’ei gràcias au blason qu’avem podut determinar lo noste don Manuel de Santa María qu'èra d'aqueth linhatge.  Qu'èra tanben probablament lo cas deus Santa María chilens. Lo fondator deu linhatge deus Santa Marias chilens qu'èra l'arrèr-gran pair du president liberau don Domingo Santa María González, president de la Republica de Chile de 1881 a 1886, qui joguè un ròtle capdau en reformar lo pais e i començar lo procès de secularizacion.  Aqueth ajòu de don Domingo que s'aperava  Pedro Manuel de Santa Maria Rettes. Qu'èra hilh de Zalla, en las  Encartacions de Bizkaia. Zalla que's tròba a 24 km d'Anzo de Mena, lo vilatjòt on vadó lo men ajòu Manuel. Don Pedro Manuel qu'emigrè tau Chile com a capitani d'infanteria de l'armada espanhòla, qu'èra en 1779.


Segon un document conservat aus Archius Generaus de Navarra (a Pampalona), Guishen Arnaut de Santa Maria, senhor de Heleta,  qu'asistí au coronament deu rei Carles III de Navarra, hilh de Carles II,  en la catedrala de Pamplona (1387). Lo Dictionaire de la Noblesse de La Chesnaie-Desbois que'nse resumeish l’arbo  genealogic deus Santa Marias de Heleta a partir de Martin, contemporanèu de la reina Joana d'Albret e deu bon rei Enric. Qu'èi trobat fascinant d'examinar quin aquera familha s'adaptè au cambi geopolitic qui afectè la region, dab l'annexion de facto deu reiaume de Navarra per França. Quan lo dit Martín de Santa Maria e maridè na Maria en 1580, qu'èra deu temps deu rei Enric III de Navarra, lo futur Enric IV de França. Martín n'èra pas enqüèra un subjècte francés, lo reiaume de Navarra - o çò qui'n restava, la partida peninsular(a) estant estada annexada per Espanha-, qu'èra enqüèra independent, totun non pas per hèra de temps enqüèra. Los (Baish-)Navarrés que vadón de facto subjèctes deu rei de França per coupa deu bon rei Enric coronat rei de França  en 1582. Totun en bons bascos e navarrés qu'èran, los Santa Marias qu'èran acostumats a non pas créder  la frontèra. Dejà, la màger partida de la familha qu'èra installada en Espanha, particular(a)ment au Bascoat, en Haut Aragon e au nòrd de Castilha.  La casa de los Santa Marias qu'èra infançona. Lo mot navarresogascon infançon qu'ei equivalent au castilhan hidalgo (hijo de algo).  Per tradicion e per necessitat, los Santa Marias de Heleta, que solèn perseguir ua carrèra de capitani d'infanteria (mot derivat d'infans, com infançon)  en Espanha. Qu'èra lo cas deus ainats  autanplan com deus capdèths quan aqueths  darrèrs no’s hasèn pas de caperans.   Lo curat de la glèisa  Santa Maria de Heleta qu’èra hòrt sovent un capdèth de la familha. Los ainats que se'n tornavan d'Espanha tà l'ostau de Heleta dont avèn eretat. N'èra pas lo cas deus capdèths.  Que cau raperar qu'en dret pirenenc, pas sonque los ainats e eretavan, mentre los capdèths n'arrecebèn pas arren.  Los capdèths de Santa Maria que hasèn regular(a)ment de capitanis d'infanteria en l'armada espanhòla. Mei d'un que guanhèn galons e quauques uns qu'acabèn com governadors.  Mei d'un tanben que demoravan en Espanha, que i fondèn  familha e casa, en i har viatjar atau lo blason de la familha, sovent dab quauques modificacions, errors involontàrias o "amelhoracions" segon lo gost deu mèstre de l'ostau. En règla generau, los dus lions deu blason heletar que s'i arretròban plan.  Lo blason de Santa Maria de Heleta qu'èra aqueth:

Qu'estó représ per la municipalitat de Heleta com a blason deu vilatge. Totun la version adoptada que difereish un shinhalon de l'originau, tà que aparesca mei beròia:

Aqueth blason de Santa María qu'estó exportat en Espanha  per capdèths de l'Ostau de Heleta qui i vivón com a militars e qui i fondèn ostaus e linhatges. Lo site blasonari.net.  qu'a recensat nau blasons distints  correspondent ad aqueth nom Santa Maria o Santamaria per tota Espanha. D'aqueths nau blasons diferents, pas mensh de sheis que son semblants o identics au de Heleta. Un que n'ei clarament identic:

D'autes que presentan variacions per arrapòrt à l'originau de Heleta. Per exemple, aqueth:

Lo blason deus Santamarías catalans (perdon: Santamaria shens accent, en catalan) que's distingueish  deus autes dus per la posicion deus dus lions.

Aqueth aute qui segueish qu'ei tanben de Santamarias catalans. Lo mèste de l'ostau que's degó hartar d'estar con·honut dab lo son cosin o ben que trobè lo blason tristonet, alavetz que se n'inventè ua version colorada:

N'i a un aute Santamaría espanhòu qui  hasò tanben mòstra d'ua gran imaginacion (o d'ua memòria flaca) en bèth har  dessenhar lo son blason atau:

En Haut-Aragon,  un Santa María que s'i installé au sègle XV, se non abans, a Broto (parçan de Sobrarbe, Huesca). Los sons descendents que's son espandits per la vath de Broto e las vaths vesias. Lo blason deus Santamarias de Broto qu'an guardat los dus lions com l'originau. Totun, lo de dreta que vira de cuu au de l'esquèrra. A mei, los dus lions que son coronats, signe probable que los Santamarias de Broto s'afirmavan hidalgos d'origina (de sang), per oposicion aus hidalgos qui ac èran vaduts per decret reiau (còps qui avè, lo rei que decretava los poblants d'ua vath o d'un vilatge qu'èran tots vaduts hidalgos d'ara endavant, çò qui maucontentava los qu'ac èran dejà).  Lo patron generau d'aqueth escut d'armas qu'ei aqueste (n'avem pas los detalhs):

Lo site blasonari.net que presenta tres blasons Santamaría de mei, totun aqueths tres  n'an pas arren en comun dab lo de Santa María de Heleta.

Qu'ei au Bascoat que lo nom de Santa María o Santamaría que i ei lo mei frequent. Que's tròba a la 35au plaça deus noms mei espandits en cadua de las quate provincias bascas deu sud.  Per l'Enciclopèdia basca Auñamendi Eusko Entziklopedia, l'origina deu nom qu'ei plan a Heleta. De Heleta que passè en Hauta-Navarra e en Gipuskoa, puish que s'espandí per Bizkaia, Araba e per Haut-Aragon abans d'invadir l'Espanha tota, en un briu alimentat peus movements migratòris deus capdèths heletarrak e deus lors descendents. Segon l'article de la wikipedia francesa consacrada a Heleta, dus d'aquèths capdèths heletarrak que hasón de corregidores (governadors) a Burgos. Mei luenh, que vederam los cas de dus autes qui haràn tanben de governadors, un a Saragossa, l'aute a la Vath d'Aran, enquèra que neishuts tots dus en la Navarra incorporada a França despuish, respectivament, ua e cinc generacions.


A l’ostau de Santa Maria de Heleta, mei d’un idiòma que s'i devèn parlar. De segur, que s’i parlava lo basco baish-navarrés. La mair de popa, la ninoèra e los serviciaus en generau non parlavan pas nada auta lenga. A mei, parlar basco qu’èra indispensable entau gojat destinat tà har de curat entà poder predicar e con.hessar los fidèus en l'unica lenga compresa peu pòble. Totun la lenga parlada enter eths peus mèstes de l’Ostau de Santa María qu’èra probable meilèu romanica, prumèr gascon navarrés e espanhòu, e mei tard francés. La lenga mei parlada que devèva depéner de l’origina de la dauna de l’ostau e de l'epòca.  Lo mèste de l’ostau, Martin de Santa Maria qu’èra eth medish capitani de l’armada espanhòla. Pedro, l'ainat, qu’estó tanben capitani de l’armada espanhòla. Que maridè ua espanhòla, doña Graciana de Ursúa, qui serà dongas la dauna de l'Ostau. Lo frair capdèth, tanben de petit nom Pedro (que devè n'aver un dusau de petit nom associat a Pedro com Pedro Manuel) qu’ estó tanben capitani, puish generau de l’armada espanhòla e que vadó governador de  la vila de Saragòssa (1627). L'istuèra non precisa pas lo hat d’aqueth capdèth. Qu'ei possible que fondè ua casa Santamaría deu costat de Saragòssa (n'i son quate recensadas au capdulh aragonés). Lo hilh deu prumèr Pedro e de Graciana, Charles/Carles/ Carlos qu’estó capitani-major de la ciutadela de Sent Joan de Pè de Pòrt, dongas au servici deu rei de França e de Navarra. N'agó pas a deishar lo país, aqueth. Lo frair capdèth Pèir/Pierre/Pedro tanpòc: qu’estó curat de Heleta.  Carles  que podó maridar ua hilha deu pais, Catarina de Montreal, hilha de Tristan, baron d’Armendarits. Atau, la lenga gascona que podó tornar tà l’Ostau de Senta Maria.  L’ainat d'en Carles e de na Graciana,Tristan, qu’estó capitani de l’armada francesa e que maridè ua soletana, egaument de la petita noblessa, confirmant atau lo retorn de la lenga gascona a l’Ostau. Los hats deus quate hilhs de Tristan que son significatius : l’ainat Pierre qu’estó militar francés au servici deus Borbons. Lo capdèth, tanben nomat Pedro, qu’estó militar espanhòu, que hasó de governador en tèrra au còp espanhòla e gasconofòna: "el valle de Arán y Castelleón" (la Vath d’Aran e  Castèth-Leon). Que's morí a Barcelona en 1758.  Aparentament, n’èra pas lo prumèr Santa Maria heletar a installà’s au Principat de Catalonha, puish lo blason (retocat) deus Santa  Marias que i èra dejà present desempuish aumensh un centenat d'an(n)adas. Lo tresau frair, Joan/Jean de Santa Maria o de Sainte Marie qu’estó caperan a l’Isla de Baish, en Savés (Gasconha) e que i vadó canonge. Lo darrèr frair Armand qu’estó militar francés e que's morí de la  pèsta a Tolon. Uei lo dia, los descendents francés deu linhatge heletar que's disen Sainte Marie, Sainte-Marie o Saintemarie, pas mei Santa María.  E tant los Sainte Marie, etc de França com los Santamarias d'Espanha e de l'America hispanica que viven uei lo dia com tot lo monde, que non exclusivament de l'ofici militar o eclesiastic, non com los lors ajòus infançons.

.Jo  qu'èi devut eretar deus mens ajòus navarrés lo men escepticisme envèrs la legitimitat deus Estats e d'aquera frontèra qui assepara los dus penents deus Pirenèus.  De hèra joenòt enlà,  que m'i soi tostemps vist dab un pè au nòrd e un pè au sud, o, a còps, l'arrevèrs: un pè au sud e un pè au nòrd. Que deu plan estar un trèit genetic, aquò.

Carles II de Navarra e Joan de Bearn (un chic d'istòria gascona)

L'istòria deus Gascons no's pòt pas resumir a la d'ua simpla partida d'ua Occitània teorica. Los Gascons qu'èran prumèr vascons, com los Vascons de Navarra e d'Aragon. No's cau pas desbrombar l'avescat de Pampalona (capdulh de l'antic reiaume vascon de Navarra)  que depenèva, despuish la soa creacion enlà, de l'arquevescat d'Aush. Aquò que perdurè dinc a 2002. Ua partida de l'istòria gascona n'ei pas briga occitana. Uei que'm soi interessat a un personatge de la Navarra medievau, Carles II, contemporanèu de Gaston Fèbus, deu Princi d'Aquitània Edoard dit lo Princi Negre e deu tolosan Guilhem Molinièr, redactor de las Leys d'Amor.

Lo Comte d'Evreus (Evreux)  Carles (Evreus, 1332 - Pampalona, 1387) qu'èra hilh de Felip d'Evreus (Felip III de Navarra) e de Joana de Navarra. Com a unic mainat viu (en l'ocurréncia mainada) deu rei Loís X de França  (dit "le Hutin" en francés, autanplan Loís prumèr de Navarra), la mair d'En Carles, Joana de Navarra, qu'auré degut eretar la corona de França. Totun, l'idèia de confiar tau responsabilitat a ua hemna, qu'èra tròp insuportabla peus decidaires francés de l'epòca, (aqueth ahur n'a pas tròp progressat uei lo dia). Joana que i degó renonciar per fòrça.

Joana de Navarra que maridè un deus sons cosins de segon grad, Felip lo comte d'Evreus. En 1329,  Felip d'Evreus qu'estó coronat rei com a Felip III de Navarra, juntament dab la soa molher Joana, hilha deu praube rei Loís, per l'avesque de Pampalona Arnaut de Barbazán en la catedrala Senta Maria la Reau de Pampalona.

Lo lor ainat Carles que vadó en 1332, au castèth dit de Navarra, sis a Evreus, en Normandia. La neishença qu'ocorró un drin tròp tard entà que Carles pogosse eretar la corona de França, ja confiada au son cosin Felip VI de Valois (1328), enqüèra qu'aqueth darrèr n'estó pas un descendent de Loís X de França.

En 1349,  a la mòrt deu son pair Felip, tuat a Jérez de la Frontera en combàter los Andalós deu califat de Granada, Carles de Navarra qu'estó coronat rei a Pampalona. Qu'anava a har 18 ans. A la debuta deu son règne, qu'èra mei sovent a París e peu continent entà sajar d'arrecuperar la corona de França e d'autas possessions a las quaus e podè preténer, en particular lo potent Ducat de Borgonha. Que deishè lo son frair mei joen, Loís, governar a Pampalona en nom son mentre eth que s'aliava uns còps dab uns contra los auts, e puish dab los auts contra los prumèrs, qu'intrigava e guerrejava entà sajar, en de balas, de recuperar tot çò qui considerava son (d'aquiu lo chafre de "le mauvais", qui'u va estar balhat quauques sègles mei tard peus Francés). La dusau partida deu son règne, a partir de las an(n)adas 1360,  qu'estó mei navarresa e mei  centrada sus la peninsula. A partir de 1378, isolat diplomaticament e destituit deu son titre de comte d'Evreus peu rei Carles V de França, Carles II de Navarra que deishè completament de s'interessar aus ahars deu continent hòra Navarra entà's consacrar sencèrament  au son reiaume e a la geopolitica iberica, dinc a la soa mòrt, en 1387. 

Lo Comte de Foish Gaston III, dit  Fèbus, que maridè Agnès de Navarra -la soreta de  Carles II. La famosa amiga  de darrèr d'"aqueras montanhas qui tan hautas son"  qu'èra era. Lo maridatge d'Agnés e de Gaston que's celebrè a Paris en 1349. Totun, l'amor non durè pas tant com la canta famosa.  A penas  Agnès agosse balhat lutz tau prumèr e solet hilh legitime de Gaston Fèbus, nomat Gaston com lo pair,  eth que  repudiè a la soa ex-aimada en l'acaçar brutaument e shens deishar-la un quiti sòu. Era que avó de trobar refugi a Pampalona en çò deu son frair lo rei. Aquò que provoquè un òdi ponhastre d'En Carles au comte de Foish. Qu'èra probablament  Carles II qui incité lo hilh de Gaston Fèbus a sajar d'emposoar au pair. Qu'estó a la hèita fin lo pair qui escanè au hilh hèit presoèr arron la temptativa mancada d'emposoament, en un movement d'ira qui marquè l'istòria. 

Lo reiaume de Navarra qu'estó fondat peu comte de Bigòrra e de Sobrarbe, lo vascon Enec Arista (en basco, Eneko Aritza), vadut lo prumèr rei de Navarra (mei exactament de Pampalona segon la terminologia de l'epòca) en 824. Sus la vita d'Enec Arista, que i tornarèi un aute còp. En tot cas, en la Navarra de Carles II,  duas lengas vascoromanicas que s'i  èran desvolopadas e i coexistivan de manèira institucionau, a costat d'ua tresau non romanica, l'indigèna, la deu pòble: lo basco. A l'epòca, lo basco non s'escrivè pas tròp, au contra de las autas duas. Lo romanç navarrés, la lenga deu rei Carles, qu'èra emplegat meilèu en la partida transpirenenca deu reiaume partatjat en duas partidas per la cadena pirenenca, mentre au nòrd, qu'èra la lenga d'aqueth blòg, lo gascon, qui i èra emplegada. Aqueras duas lengas romanicas qu'èran consideradas mutuaument intercomprensiblas, enqüèra que lo navarrés, au sègle 14, qu'èra vadut hèra semblant au castilhan. A l'origina quasi identic a l'aragonés, qu'èra vadut pòc a pòc ua sòrta de varietat d'espanhòu qui auré conservat la f latina. Aquera f, lo gascon que l'avè egaument conservada, au mensh en la lenga escriuta, lhèu entà facilitar l'intercomprension enter las duas varietats romanicas navarresas.  Que cau plan díser que se prenem lo basco com a etalon de mesura, las diferéncias enter lo gascon de l'epòca e lo navarrés qu'apareishen efectivament plan petitas. Los documents en lenga gascona conservats aus Archius Generaus de Navarra a Pamplona qu'estón en gran majoritat redigits en la Navarra continentau (qu'ei a díser la Baisha Navarra d'uei lo dia, per la màger part a Sent Joan de Pè de Pòrt), totun que cau notar ua proporcion non-negligibla d'aqueths documents navarrés en gascon, tretze per cent, segon  JL Orella Unzué, qu'estón redigits en la partida peninsular(a) deu reiaume, que non au nòrd. Que cau raperar qu'en aquera epòca,  los Occitans de Tolosa que consideravan lo gascon com a lengatge "estranh" (G. Molinièr, Leys d'Amor, 1356), qu'ei a díser estrangèr,  mentre lo gascon n'èra pas briga estranh peus Navarrés de Pampalona. Com ac podetz véder, los critèris de çò d'estranh o non n'èran pas guaire lingüistics, qu'èran meilèu psicologics se non etnics o nacionaus.

Com e'n testimònia la correspondéncia conservada aus Archius Generaus de Navarra (a Pampalona), qu'èra en lenga ben gascona que lo capitani deu Castèth de Lorda Joan de Bearn (un parent luenhèc de Gaston Fèbus) e s'adreçava personaument au rei Carles II de Navarra, lo quau e l'arresponèva en romanç navarrés. Tant  Carles II com lo son frair Loís qu' èran perfèitament bilingües, autant ad aise en espanhòu com en francés qui èra la lor lenga mairau. Carles que's hasó legendari per lo son talent d'orator tant a las corts navarresas de Pampalona, alavetz en romanç navarrés, com a París, en francés.  Carles II e Joan de Bearn qu'avèn començat per har cuenta amassa.  En Joan que'u hasè de banquièr, e lo rei que'u devó ua bèra soma, guastada en perseguir la politica d'intrigas e de conflictes batalhèrs  peu continent. Puish ua amistat solida que semblè unir  los dus òmis, a mensh qu'estosse lo deute abissau contractat peu rei.  En 1348, Carles que balhè en maridatge au gentilòmi gascon la soa hilha bastarda Joana qui agó de Na Catalina de Esparza. La dauna d'Esparza que demorava au palais reiau pampalonés, on i vivè autanplan l'auta amanta, Catalina de Lizaso e lo son hilh Lionel bastard de Navarra. Au Carles, maridat a Joana de França qui'u hasó ueit mainatges, que l'agradavan las Catalinetas navarresas, ce sembla.  E Carles que'n hasó de pairín quan  Joan de Bearn e la soa Joana  e hasón batejar l'ainat Simon a Sent Joan de Pè de Pòrt en 1351.  La medisha an(n)ada,  Carles que hasó deu capitani gascon un senhor navarrés en autrejà'u lo fiu de Murèth lo Frut (Murillo el Fruto), deu quau Simon eretarà.

Lo sègle XIV, qu'estó tanben l'epòca deu manuscrit redigit en gascon peu notari baionés Arnaut Darrupe destinat tà l'avescat d'Oviedo (1327), sagerat peu papa Joan XXII d'Avinhon e conservat aus Archius de la catedrala deu capdulh asturian. Se lo gascon èra podut vàder ua lenga internacionau d'escambi economic, financèr e juridic, qu'èra  plan, ce'm sembla, gràcias aus poblants deu reiaume de Navarra e deus de Baiona, en territòri anglés limitròfe. Que calerà demorar enqüèra un sègle tà i véder a aparéisher las prumèras òbras literàrias en gascon (d'òbras religiosas) e enqüèra quasi un sègle de mei tà recuperar lo dret a la poesia en gascon, denegat peu praube Molinièr. E aquiu enqüèra, lo senhau de la deishudada literària gascona que vienó deu reiaume de Navarra, on s'i publiquèn las òbras literàrias gasconas mei ancianas. Lo movement qu'estó seguit puish amplificat adarron peus poètas gascons de França, encoratjats qu'estón per l'accession au tròne de França deu rei gascon Enric III de Navarra, vadut Henri IV de França en 1589.

Qu'aprofieiti d'aqueth message tà'vse desirar un bon an nau 2014, plan florit, plan graat e seguit d'un hèish d'autes.