Enter dus Estats: la familha Santa María (Santamaría).

La mia arrèr-gran mair que s’aperava Carmen de Santa María Hurtado. Que repausa a París hens l’atahuc de la familha, on i son tanben enterrats los mens pairans e pairs (q.r.e.p.). Doña Carmen (oficiaument de "petit" nom María del Carmen de los Dolores) qu’èra colombiana. Los Santa Marías colombians qu'èran - e que son enqüèra - ua familha originària de Medellín, capdulh deu  departament colombian d'Antioquia. Totun, lo pair de Carmen, lo men arrèr-arrèr-gran pair, qui èra diplomata de l'Estat colombian, que s'avè crompat un beròi ostau d'estile coloniau a Bogotá on i demorava quan non s'estava en Euròpa com a funcionari de l'Estat colombian. Se coneishetz Bogotá, qu'ei la Casa de los Derechos Humanos,  qui's tròba a la plazuela de San Carlos, hens lo barri de la Candelaria . L'ostau, que'u podetz apercéber sus l'imatge, au darrèr de l'estatua e de la palmèra, en clicar aquiu. La palmèra qu'ei un cocotèr de Quito (Parajubaea cocoides) e lo personatge de l'estatua qu'ei lo lingüista e gramatician colombian Rufino José Cuervo. Aqueth ostau, part d'un ensemble immobiliari antigament deus jesuitas, qu'ei un monument nacionau en Colómbia. Deu temps de la revolucion francesa, lo proprietari de l'ostau qu'èra un medecin francés Louis Le Roux e que i abrigava un atelièr d' imprimeria qui's disè Imprenta Patriótica, proprietat de don Diego Espinosa de los Monteros. Don Antonio Nariño, figura de la luta tà l'independéncia, que i hasó imprimar secretament un centenat d'exemplars de la Declaracion  deus Drets de l'Òmi e deu Ciutadan, arrevirada en espanhòu per eth medish. Que'us difusí a l'esconuda (1793). Denonciat, qu'estó arrestat per las autoritats espanhòlas dab la carga de subversion, condemnat a dètz ans de preson (en realitat, que'n harà setze en compdar las an(n)adas de trabalh forçat) e qu'estó espoliat de tots los bens. Don Antonio Nariño que vaderà lo dusau president de l'Estat libre de Cundinamarca, Estat independent qui prenerà mei tard lo nom de Colómbia.


Alavetz, la mea ajòla Carmen, com  lo son frair ainat lo pintre impressionista Andrés, que vadó a Bogotá en las a(n)nadas 1860. Un sègle après, en las annadas 1960, l'ostau familiau de Bogotá qu'estó venut a unha universitat privada bogotana, la Universidad de America, representada peu son fondator don Jaime Posada Díaz . Don Jaime que'u hasó restaurar tà i celebrar la memòria a don Antonio Nariño. La premsa istorica, conservada dinca lavetz au Musèu Nacionau, qu'estó trasladada a l'ostau batejat d'ara en davant "Casa de los Derechos Humanos. La venta que's hasó quan jo èri petiton. Que'm brembi perfèitament de la vesita de la tía Ysabel, hilha deu gran-onco don Andrés (lo pintre) , vienguda dab lo marit tà reglar l'ahar de l'ostau. La mia mair qu'arrecebó la soa part de la venta  (1/32 deu totau), "ua porcion deus comuns", ce'm disè era en arrident.  Totun, los mens pairs que's podón crompar ua Panhard nava dab los sòus colombians. E jo, mei tard, alavetz d'estudiant,  que hasoi lo peregrinatge entà Colómbia tà i vesitar l'ostau qui n'èra pas mei noste, percórrer lo pais (magnific), saludar aus parents e practicar l'espanhòu qu'aprengoi solet tà l'ocasion.


Lo linhatge colombian deus Santa María qu’estó fondat peu men ajòu don Manuel de Santa María y Fernández de Salazar. Hilh de don Andrés de Santa María Taranco e de doña María Fernández de Salazar,  que neishó en abriu de 1734 a Anzo de Mena, a un quarantenat de quilometres au sud de Bilbao. Qu'arribè a Medellín en 1759 com a militar, a l'atge de 25 ans. Aquesta medisha an(n)ada, que maridè ua gojata de Medellín, María Josefa de la Calle y Sánchez de Hijonosa. Qu'avón ua soleta hilha, aperada Inés, qui's maridè e dont descendents e son enqüèra vius uei lo dia. Arron la mòrt de doña María Josefa, don Manuel que's tornè maridar en 1770 unha auta María Josefa: la mia ajòla doña María Josefa Isaza Vélez, hilha de don Francisco Isaza Pérez e doña Francisca Vélez Restrepo, aquesta union qu'ei a l'origina de tots los Santa Marías de Colómbia. Lo nom que's pòt escríver indiferentament en dus mots o en un sol: Santamaría. L'arbo genealogic  qui m'arreliga aus mens ajòus colombians qu'ei perfèitament coneishut  e consultable suu GeneaNet gràcias au tribalh menimós d'un parent men, don Iván Restrepo Jaramillo, de Medellín. Que'm hasó l'amistat de m'enviar ua reproduccion deu portrèit de l'ajòu comun don Manuel.

Lo breç mei ancian deu linhatge de l'ajòu don Manuel que ns'ei coneishut, totun que demora generaument ignorat peus quites Santa Marías. Ua legenda, hòrt espandida per los dus continents, totun faussa, que’us hè remontar dinc au gran rabin de Burgos, Shlomo (Salomón) Ha Leví , qui’s hasó batejar en la catedrala de Burgos en préner lo nom de Pablo de Santa María. Lo quite personatge de Pablo de Santa María (ca 1350-1435)  qu'ei  perfèitament istoric e documentat. Ad aqueth poèta, escrivan e intellectuau de gran fama, la conversion que'u permetó de passar dirèctament de l'ofici de gran rabin a lo d'avesque de Burgos. Totun, los son dus hilhs, eths tanben convertits, non guardèn pas lo nom de Santa María. Que van préner lo de Cartagena, d'après la ciutat on tant lo pair com los dus hilhs estón avesques, l'un arron l'aute.  Non i a absoludament pas nat Santa María ni Santamaría qui posca preténer dab arrason descénder de Pablo de Santa María.

Que podem dedusir deu blason deus Santa Marías colombians que lo fondator deu linhatge qu'èra d'ua branca capdèra deus Santa Marias de Heleta, en Baisha-Navarra. Lo breç mei ancian deus nostes Santa Marias qu’ei basco, concretament baish-navarrés. Los ainats de l'ostau Santa María  qu’èran senhors de Heleta, un vilatge plan beròi  au ras de Hasparren. La familha Santa María que i èra dejà mencionada en 1259 (Sancta Maria, hens un manuscrit en gascon navarrés) puish en 1350 (Senta Maria, tostemps en gascon navarrés). L’ostau heletar deus Santa Marías,  bastit au sègle XIII, que's quilha sus la "plaza", au ras de la glèisa parropiau Santa Maria. De manèira rara per aqueth país, la plaza  que's tròba un pòc en dehòra deu centre deu vilatge, suu camin vielh de Baiona tà Sent Joan de Pè de Pòrt. L'explicacion que n'ei istorica e estrategica: a l'Atge Mejan, los reis de Navarra qu'avèn encargat los senhors de Heleta de guardar lo pont de Garatzubieta, passatge obligat tà anar tà Sent Joan e au delà tau capdulh deu reiaume, Pampalona. La maison que i ei enqüèra, au ras deu dit pont. Lo solèr de l'ostau qu'amuisha enqüèra traças de las soas fortificacions datadas deu sègle XIII. Que i podetz dromir, pr'amor que hè d' "ostau rurau". A Heleta, que la coneishen com a Santamariaren etxea en basco, o sia maison de Santa Maria.

Heleta qu'ei un vilatge de sept cents poblants, haut o baish. Lo basco que i ei la lenga mei parlada, dab duas escòlas bilingüas d'immersion en basco, ua publica e ua privada. Lo monument taus mòrts que i pòrta la dedicacion exclusivament en basco.  La municipalitat de Heleta qu’adopté com a blason deu vilatge lo de la familha  Santa Maria. Aqueth blason heletar - de sable dab dus leons rampants d'argent  de fàcia- qu’ei identic au deus Santa Marias colombians e identic o semblant aus d'un hèra gran nombre de Santa Marias o Santamarías espanhòus (tots los santa Marias o Santamarias no'n son pas necessàriament aparentats au linhatge heletar). Qu’ei gràcias au blason qu’avem podut determinar lo noste don Manuel de Santa María qu'èra d'aqueth linhatge.  Qu'èra tanben probablament lo cas deus Santa María chilens. Lo fondator deu linhatge deus Santa Marias chilens qu'èra l'arrèr-gran pair du president liberau don Domingo Santa María González, president de la Republica de Chile de 1881 a 1886, qui joguè un ròtle capdau en reformar lo pais e i començar lo procès de secularizacion.  Aqueth ajòu de don Domingo que s'aperava  Pedro Manuel de Santa Maria Rettes. Qu'èra hilh de Zalla, en las  Encartacions de Bizkaia. Zalla que's tròba a 24 km d'Anzo de Mena, lo vilatjòt on vadó lo men ajòu Manuel. Don Pedro Manuel qu'emigrè tau Chile com a capitani d'infanteria de l'armada espanhòla, qu'èra en 1779.


Segon un document conservat aus Archius Generaus de Navarra (a Pampalona), Guishen Arnaut de Santa Maria, senhor de Heleta,  qu'asistí au coronament deu rei Carles III de Navarra, hilh de Carles II,  en la catedrala de Pamplona (1387). Lo Dictionaire de la Noblesse de La Chesnaie-Desbois que'nse resumeish l’arbo  genealogic deus Santa Marias de Heleta a partir de Martin, contemporanèu de la reina Joana d'Albret e deu bon rei Enric. Qu'èi trobat fascinant d'examinar quin aquera familha s'adaptè au cambi geopolitic qui afectè la region, dab l'annexion de facto deu reiaume de Navarra per França. Quan lo dit Martín de Santa Maria e maridè na Maria en 1580, qu'èra deu temps deu rei Enric III de Navarra, lo futur Enric IV de França. Martín n'èra pas enqüèra un subjècte francés, lo reiaume de Navarra - o çò qui'n restava, la partida peninsular(a) estant estada annexada per Espanha-, qu'èra enqüèra independent, totun non pas per hèra de temps enqüèra. Los (Baish-)Navarrés que vadón de facto subjèctes deu rei de França per coupa deu bon rei Enric coronat rei de França  en 1582. Totun en bons bascos e navarrés qu'èran, los Santa Marias qu'èran acostumats a non pas créder  la frontèra. Dejà, la màger partida de la familha qu'èra installada en Espanha, particular(a)ment au Bascoat, en Haut Aragon e au nòrd de Castilha.  La casa de los Santa Marias qu'èra infançona. Lo mot navarresogascon infançon qu'ei equivalent au castilhan hidalgo (hijo de algo).  Per tradicion e per necessitat, los Santa Marias de Heleta, que solèn perseguir ua carrèra de capitani d'infanteria (mot derivat d'infans, com infançon)  en Espanha. Qu'èra lo cas deus ainats  autanplan com deus capdèths quan aqueths  darrèrs no’s hasèn pas de caperans.   Lo curat de la glèisa  Santa Maria de Heleta qu’èra hòrt sovent un capdèth de la familha. Los ainats que se'n tornavan d'Espanha tà l'ostau de Heleta dont avèn eretat. N'èra pas lo cas deus capdèths.  Que cau raperar qu'en dret pirenenc, pas sonque los ainats e eretavan, mentre los capdèths n'arrecebèn pas arren.  Los capdèths de Santa Maria que hasèn regular(a)ment de capitanis d'infanteria en l'armada espanhòla. Mei d'un que guanhèn galons e quauques uns qu'acabèn com governadors.  Mei d'un tanben que demoravan en Espanha, que i fondèn  familha e casa, en i har viatjar atau lo blason de la familha, sovent dab quauques modificacions, errors involontàrias o "amelhoracions" segon lo gost deu mèstre de l'ostau. En règla generau, los dus lions deu blason heletar que s'i arretròban plan.  Lo blason de Santa Maria de Heleta qu'èra aqueth:

Qu'estó représ per la municipalitat de Heleta com a blason deu vilatge. Totun la version adoptada que difereish un shinhalon de l'originau, tà que aparesca mei beròia:

Aqueth blason de Santa María qu'estó exportat en Espanha  per capdèths de l'Ostau de Heleta qui i vivón com a militars e qui i fondèn ostaus e linhatges. Lo site blasonari.net.  qu'a recensat nau blasons distints  correspondent ad aqueth nom Santa Maria o Santamaria per tota Espanha. D'aqueths nau blasons diferents, pas mensh de sheis que son semblants o identics au de Heleta. Un que n'ei clarament identic:

D'autes que presentan variacions per arrapòrt à l'originau de Heleta. Per exemple, aqueth:

Lo blason deus Santamarías catalans (perdon: Santamaria shens accent, en catalan) que's distingueish  deus autes dus per la posicion deus dus lions.

Aqueth aute qui segueish qu'ei tanben de Santamarias catalans. Lo mèste de l'ostau que's degó hartar d'estar con·honut dab lo son cosin o ben que trobè lo blason tristonet, alavetz que se n'inventè ua version colorada:

N'i a un aute Santamaría espanhòu qui  hasò tanben mòstra d'ua gran imaginacion (o d'ua memòria flaca) en bèth har  dessenhar lo son blason atau:

En Haut-Aragon,  un Santa María que s'i installé au sègle XV, se non abans, a Broto (parçan de Sobrarbe, Huesca). Los sons descendents que's son espandits per la vath de Broto e las vaths vesias. Lo blason deus Santamarias de Broto qu'an guardat los dus lions com l'originau. Totun, lo de dreta que vira de cuu au de l'esquèrra. A mei, los dus lions que son coronats, signe probable que los Santamarias de Broto s'afirmavan hidalgos d'origina (de sang), per oposicion aus hidalgos qui ac èran vaduts per decret reiau (còps qui avè, lo rei que decretava los poblants d'ua vath o d'un vilatge qu'èran tots vaduts hidalgos d'ara endavant, çò qui maucontentava los qu'ac èran dejà).  Lo patron generau d'aqueth escut d'armas qu'ei aqueste (n'avem pas los detalhs):

Lo site blasonari.net que presenta tres blasons Santamaría de mei, totun aqueths tres  n'an pas arren en comun dab lo de Santa María de Heleta.

Qu'ei au Bascoat que lo nom de Santa María o Santamaría que i ei lo mei frequent. Que's tròba a la 35au plaça deus noms mei espandits en cadua de las quate provincias bascas deu sud.  Per l'Enciclopèdia basca Auñamendi Eusko Entziklopedia, l'origina deu nom qu'ei plan a Heleta. De Heleta que passè en Hauta-Navarra e en Gipuskoa, puish que s'espandí per Bizkaia, Araba e per Haut-Aragon abans d'invadir l'Espanha tota, en un briu alimentat peus movements migratòris deus capdèths heletarrak e deus lors descendents. Segon l'article de la wikipedia francesa consacrada a Heleta, dus d'aquèths capdèths heletarrak que hasón de corregidores (governadors) a Burgos. Mei luenh, que vederam los cas de dus autes qui haràn tanben de governadors, un a Saragossa, l'aute a la Vath d'Aran, enquèra que neishuts tots dus en la Navarra incorporada a França despuish, respectivament, ua e cinc generacions.


A l’ostau de Santa Maria de Heleta, mei d’un idiòma que s'i devèn parlar. De segur, que s’i parlava lo basco baish-navarrés. La mair de popa, la ninoèra e los serviciaus en generau non parlavan pas nada auta lenga. A mei, parlar basco qu’èra indispensable entau gojat destinat tà har de curat entà poder predicar e con.hessar los fidèus en l'unica lenga compresa peu pòble. Totun la lenga parlada enter eths peus mèstes de l’Ostau de Santa María qu’èra probable meilèu romanica, prumèr gascon navarrés e espanhòu, e mei tard francés. La lenga mei parlada que devèva depéner de l’origina de la dauna de l’ostau e de l'epòca.  Lo mèste de l’ostau, Martin de Santa Maria qu’èra eth medish capitani de l’armada espanhòla. Pedro, l'ainat, qu’estó tanben capitani de l’armada espanhòla. Que maridè ua espanhòla, doña Graciana de Ursúa, qui serà dongas la dauna de l'Ostau. Lo frair capdèth, tanben de petit nom Pedro (que devè n'aver un dusau de petit nom associat a Pedro com Pedro Manuel) qu’ estó tanben capitani, puish generau de l’armada espanhòla e que vadó governador de  la vila de Saragòssa (1627). L'istuèra non precisa pas lo hat d’aqueth capdèth. Qu'ei possible que fondè ua casa Santamaría deu costat de Saragòssa (n'i son quate recensadas au capdulh aragonés). Lo hilh deu prumèr Pedro e de Graciana, Charles/Carles/ Carlos qu’estó capitani-major de la ciutadela de Sent Joan de Pè de Pòrt, dongas au servici deu rei de França e de Navarra. N'agó pas a deishar lo país, aqueth. Lo frair capdèth Pèir/Pierre/Pedro tanpòc: qu’estó curat de Heleta.  Carles  que podó maridar ua hilha deu pais, Catarina de Montreal, hilha de Tristan, baron d’Armendarits. Atau, la lenga gascona que podó tornar tà l’Ostau de Senta Maria.  L’ainat d'en Carles e de na Graciana,Tristan, qu’estó capitani de l’armada francesa e que maridè ua soletana, egaument de la petita noblessa, confirmant atau lo retorn de la lenga gascona a l’Ostau. Los hats deus quate hilhs de Tristan que son significatius : l’ainat Pierre qu’estó militar francés au servici deus Borbons. Lo capdèth, tanben nomat Pedro, qu’estó militar espanhòu, que hasó de governador en tèrra au còp espanhòla e gasconofòna: "el valle de Arán y Castelleón" (la Vath d’Aran e  Castèth-Leon). Que's morí a Barcelona en 1758.  Aparentament, n’èra pas lo prumèr Santa Maria heletar a installà’s au Principat de Catalonha, puish lo blason (retocat) deus Santa  Marias que i èra dejà present desempuish aumensh un centenat d'an(n)adas. Lo tresau frair, Joan/Jean de Santa Maria o de Sainte Marie qu’estó caperan a l’Isla de Baish, en Savés (Gasconha) e que i vadó canonge. Lo darrèr frair Armand qu’estó militar francés e que's morí de la  pèsta a Tolon. Uei lo dia, los descendents francés deu linhatge heletar que's disen Sainte Marie, Sainte-Marie o Saintemarie, pas mei Santa María.  E tant los Sainte Marie, etc de França com los Santamarias d'Espanha e de l'America hispanica que viven uei lo dia com tot lo monde, que non exclusivament de l'ofici militar o eclesiastic, non com los lors ajòus infançons.

.Jo  qu'èi devut eretar deus mens ajòus navarrés lo men escepticisme envèrs la legitimitat deus Estats e d'aquera frontèra qui assepara los dus penents deus Pirenèus.  De hèra joenòt enlà,  que m'i soi tostemps vist dab un pè au nòrd e un pè au sud, o, a còps, l'arrevèrs: un pè au sud e un pè au nòrd. Que deu plan estar un trèit genetic, aquò.