Lo Comte d'Evreus (Evreux) Carles (Evreus, 1332 - Pampalona, 1387) qu'èra hilh de Felip d'Evreus (Felip III de Navarra) e de Joana de Navarra. Com a unic mainat viu (en l'ocurréncia mainada) deu rei Loís X de França (dit "le Hutin" en francés, autanplan Loís prumèr de Navarra), la mair d'En Carles, Joana de Navarra, qu'auré degut eretar la corona de França. Totun, l'idèia de confiar tau responsabilitat a ua hemna, qu'èra tròp insuportabla peus decidaires francés de l'epòca, (aqueth ahur n'a pas tròp progressat uei lo dia). Joana que i degó renonciar per fòrça.
Joana de Navarra que maridè un deus sons cosins de segon grad, Felip lo comte d'Evreus. En 1329, Felip d'Evreus qu'estó coronat rei com a Felip III de Navarra, juntament dab la soa molher Joana, hilha deu praube rei Loís, per l'avesque de Pampalona Arnaut de Barbazán en la catedrala Senta Maria la Reau de Pampalona.
Lo lor ainat Carles que vadó en 1332, au castèth dit de Navarra, sis a Evreus, en Normandia. La neishença qu'ocorró un drin tròp tard entà que Carles pogosse eretar la corona de França, ja confiada au son cosin Felip VI de Valois (1328), enqüèra qu'aqueth darrèr n'estó pas un descendent de Loís X de França.
En 1349, a la mòrt deu son pair Felip, tuat a Jérez de la Frontera en combàter los Andalós deu califat de Granada, Carles de Navarra qu'estó coronat rei a Pampalona. Qu'anava a har 18 ans. A la debuta deu son règne, qu'èra mei sovent a París e peu continent entà sajar d'arrecuperar la corona de França e d'autas possessions a las quaus e podè preténer, en particular lo potent Ducat de Borgonha. Que deishè lo son frair mei joen, Loís, governar a Pampalona en nom son mentre eth que s'aliava uns còps dab uns contra los auts, e puish dab los auts contra los prumèrs, qu'intrigava e guerrejava entà sajar, en de balas, de recuperar tot çò qui considerava son (d'aquiu lo chafre de "le mauvais", qui'u va estar balhat quauques sègles mei tard peus Francés). La dusau partida deu son règne, a partir de las an(n)adas 1360, qu'estó mei navarresa e mei centrada sus la peninsula. A partir de 1378, isolat diplomaticament e destituit deu son titre de comte d'Evreus peu rei Carles V de França, Carles II de Navarra que deishè completament de s'interessar aus ahars deu continent hòra Navarra entà's consacrar sencèrament au son reiaume e a la geopolitica iberica, dinc a la soa mòrt, en 1387.
Lo Comte de Foish Gaston III, dit Fèbus, que maridè Agnès de Navarra -la soreta de Carles II. La famosa amiga de darrèr d'"aqueras montanhas qui tan hautas son" qu'èra era. Lo maridatge d'Agnés e de Gaston que's celebrè a Paris en 1349. Totun, l'amor non durè pas tant com la canta famosa. A penas Agnès agosse balhat lutz tau prumèr e solet hilh legitime de Gaston Fèbus, nomat Gaston com lo pair, eth que repudiè a la soa ex-aimada en l'acaçar brutaument e shens deishar-la un quiti sòu. Era que avó de trobar refugi a Pampalona en çò deu son frair lo rei. Aquò que provoquè un òdi ponhastre d'En Carles au comte de Foish. Qu'èra probablament Carles II qui incité lo hilh de Gaston Fèbus a sajar d'emposoar au pair. Qu'estó a la hèita fin lo pair qui escanè au hilh hèit presoèr arron la temptativa mancada d'emposoament, en un movement d'ira qui marquè l'istòria.
Lo reiaume de Navarra qu'estó fondat peu comte de Bigòrra e de Sobrarbe, lo vascon Enec Arista (en basco, Eneko Aritza), vadut lo prumèr rei de Navarra (mei exactament de Pampalona segon la terminologia de l'epòca) en 824. Sus la vita d'Enec Arista, que i tornarèi un aute còp. En tot cas, en la Navarra de Carles II, duas lengas vascoromanicas que s'i èran desvolopadas e i coexistivan de manèira institucionau, a costat d'ua tresau non romanica, l'indigèna, la deu pòble: lo basco. A l'epòca, lo basco non s'escrivè pas tròp, au contra de las autas duas. Lo romanç navarrés, la lenga deu rei Carles, qu'èra emplegat meilèu en la partida transpirenenca deu reiaume partatjat en duas partidas per la cadena pirenenca, mentre au nòrd, qu'èra la lenga d'aqueth blòg, lo gascon, qui i èra emplegada. Aqueras duas lengas romanicas qu'èran consideradas mutuaument intercomprensiblas, enqüèra que lo navarrés, au sègle 14, qu'èra vadut hèra semblant au castilhan. A l'origina quasi identic a l'aragonés, qu'èra vadut pòc a pòc ua sòrta de varietat d'espanhòu qui auré conservat la f latina. Aquera f, lo gascon que l'avè egaument conservada, au mensh en la lenga escriuta, lhèu entà facilitar l'intercomprension enter las duas varietats romanicas navarresas. Que cau plan díser que se prenem lo basco com a etalon de mesura, las diferéncias enter lo gascon de l'epòca e lo navarrés qu'apareishen efectivament plan petitas. Los documents en lenga gascona conservats aus Archius Generaus de Navarra a Pamplona qu'estón en gran majoritat redigits en la Navarra continentau (qu'ei a díser la Baisha Navarra d'uei lo dia, per la màger part a Sent Joan de Pè de Pòrt), totun que cau notar ua proporcion non-negligibla d'aqueths documents navarrés en gascon, tretze per cent, segon JL Orella Unzué, qu'estón redigits en la partida peninsular(a) deu reiaume, que non au nòrd. Que cau raperar qu'en aquera epòca, los Occitans de Tolosa que consideravan lo gascon com a lengatge "estranh" (G. Molinièr, Leys d'Amor, 1356), qu'ei a díser estrangèr, mentre lo gascon n'èra pas briga estranh peus Navarrés de Pampalona. Com ac podetz véder, los critèris de çò d'estranh o non n'èran pas guaire lingüistics, qu'èran meilèu psicologics se non etnics o nacionaus.
Com e'n testimònia la correspondéncia conservada aus Archius Generaus de Navarra (a Pampalona), qu'èra en lenga ben gascona que lo capitani deu Castèth de Lorda Joan de Bearn (un parent luenhèc de Gaston Fèbus) e s'adreçava personaument au rei Carles II de Navarra, lo quau e l'arresponèva en romanç navarrés. Tant Carles II com lo son frair Loís qu' èran perfèitament bilingües, autant ad aise en espanhòu com en francés qui èra la lor lenga mairau. Carles que's hasó legendari per lo son talent d'orator tant a las corts navarresas de Pampalona, alavetz en romanç navarrés, com a París, en francés. Carles II e Joan de Bearn qu'avèn començat per har cuenta amassa. En Joan que'u hasè de banquièr, e lo rei que'u devó ua bèra soma, guastada en perseguir la politica d'intrigas e de conflictes batalhèrs peu continent. Puish ua amistat solida que semblè unir los dus òmis, a mensh qu'estosse lo deute abissau contractat peu rei. En 1348, Carles que balhè en maridatge au gentilòmi gascon la soa hilha bastarda Joana qui agó de Na Catalina de Esparza. La dauna d'Esparza que demorava au palais reiau pampalonés, on i vivè autanplan l'auta amanta, Catalina de Lizaso e lo son hilh Lionel bastard de Navarra. Au Carles, maridat a Joana de França qui'u hasó ueit mainatges, que l'agradavan las Catalinetas navarresas, ce sembla. E Carles que'n hasó de pairín quan Joan de Bearn e la soa Joana e hasón batejar l'ainat Simon a Sent Joan de Pè de Pòrt en 1351. La medisha an(n)ada, Carles que hasó deu capitani gascon un senhor navarrés en autrejà'u lo fiu de Murèth lo Frut (Murillo el Fruto), deu quau Simon eretarà.
Lo sègle XIV, qu'estó tanben l'epòca deu manuscrit redigit en gascon peu notari baionés Arnaut Darrupe destinat tà l'avescat d'Oviedo (1327), sagerat peu papa Joan XXII d'Avinhon e conservat aus Archius de la catedrala deu capdulh asturian. Se lo gascon èra podut vàder ua lenga internacionau d'escambi economic, financèr e juridic, qu'èra plan, ce'm sembla, gràcias aus poblants deu reiaume de Navarra e deus de Baiona, en territòri anglés limitròfe. Que calerà demorar enqüèra un sègle tà i véder a aparéisher las prumèras òbras literàrias en gascon (d'òbras religiosas) e enqüèra quasi un sègle de mei tà recuperar lo dret a la poesia en gascon, denegat peu praube Molinièr. E aquiu enqüèra, lo senhau de la deishudada literària gascona que vienó deu reiaume de Navarra, on s'i publiquèn las òbras literàrias gasconas mei ancianas. Lo movement qu'estó seguit puish amplificat adarron peus poètas gascons de França, encoratjats qu'estón per l'accession au tròne de França deu rei gascon Enric III de Navarra, vadut Henri IV de França en 1589.
Qu'aprofieiti d'aqueth message tà'vse desirar un bon an nau 2014, plan florit, plan graat e seguit d'un hèish d'autes.
Cap comentari:
Publica un comentari a l'entrada