Ei occitan, lo gascon? partida 1.

En jornalet, Domergue Sumien qu'expliquè que s'i èra escadut a demostrar que lo gascon èra occitan, qu'èra d'ara endavant un "hèit"(sic)  indenegable. Demostracion imparadera, ce disó. En realitat, l'article son que hè mustra d'un bèth exemple de confusion enter sciéncia e opinion. Qu’ei per  jo l'escadença de non pas mancar entà explicar  per quina rason aqueth tipe de rasonament n'ei pas acceptable,  quinas que n'estossen las conclusions (en pro com en  contra de l'occitanitat deu gascon), a maudespieit de las incantacions deu nòste lingüista aquisenc preferit.

A jo que’m cau critèris scientifics, qu’ei a díser quantificables e d'emplec universau (qu'ei a díser qui sian validers shens que tà occitan e gascon, autanplan entà d'autas lengas aparentadas enter si com, per exemple, gascon e catalan,  occitan e catalan, espanhòu e portugués, qui poish, o meilèu posqui, har servir tà poder causir un camp o l’aute. Sequenon, que m'abstieni de causir, per abséncia de critèris credibles e pr'amor non hè pas besonh classificar ua lenga tà parlar-la. L'utilitat de la classificacion lingüistica qu'ei absoludament nulla en la vita vitanta. Qui's chauta de la classificacion de l'anglés, deu francés, de l'espanhòu o deu luxemborgués?

En tot cas, los critèris qui Sumien presenta com a scientifics ne’n son pas briga. 

Que comença atau:

"I a ua correspondéncia pro regulara e constanta entre las formas deu gascon e las formas deus autes dialèctes occitans. Aqueste sistèma de correspondéncias hòrtas entre dialèctes s’apèra lo diasistèma e garentís l’unitat de la lenga dens la diversitat.

Tocant lo lexic, los mots mei frequents utilizats en gascon qu’an gaireben (sic) tots formas correspondentas e similaras dab los autes dialèctes occitans. Per exemple, lo mot totun, que quauques personas cresen que seriá un gasconisme tipic, en realitat es conegut alhors en occitan e es especialament frequent a l’aute extrèm de la lenga, en niçard e vivaroaupenc.

L’unic mot gascon frequent que sembla inconegut  dens la rèsta de l’occitan es hèra; ça que la es possible de díser en gascon los sinonims fòrça o bèthcòp que tienen eths formas similaras dens la rèsta de l’occitan. En dehòra d’aqueth cas de hèra, es hèra mauaisit de trobar un mot gascon que non seriá pas conegut dens la rèsta de l’occitan. E, se per cas ne trobam un, es sovent un mot mens frequent, coma per exemple harri (que coneish en tot cas lo sinonim gascon grapaud, de tipe panoccitan)."

 E d'on sorteish aqueste pretenut estudi qui indicaré que l'unic mot gascon "frequent" desconegut en la rèsta de l'occitan e seré hèra? On ei publicat ? Quau l’a hèit ?  E  com seré possible qu'un estudi seriós  pogosse seleccionar lo mot hèra com a soleta mèrca diferenciau deus lexics deus mots "frequents" gascons e occitans en oblidar, per exemple, drin e d'autes mots  incomprensibles tà un locutor sonque bilingüe occitan-francés, sia que lo mot n' i existesca pas (en dehòra de l'airau occitan non gascon pròishe, d'influéncia gascona), sia que lo mot n'i aja pas briga lo medish significat en gascon e en occitan?  Per exemple: abalòt, abalut, abambar e derivats, abandoar (oscillar), abanir, abar, abarca, abarradar, abarrotar; abarshe, abarsheda, abastoar, abhonia, abhonir, abonia, abòr o agòr o agòrra e derivats agorrejar etc,;  abalòt, abalotar; abauc e abauquit; abueja, abuhar, aburar, aburguerar, aça, acajolar, acojolar, ahíger; ahirar; ahonar; ahur, ahurar; alèb, alebar, alebat (< alapare); alifatar; apèr; aplec, aplegar;  acarassà's, arcast; a(r)rianglo, arla,  arlà's , arlant e derivats, arronsar;  arroncilhar; arruc (≠ arruca); arsec; atalaja cf. talajar; atruna; bana (en gascon: recipient e unitat de mesura, en occitan: còrn); batalhon (l'artesan); bluha, bluhar etc.  boha;  brau (= grau); horuc e derivats, bohalòc o boharòc; barlòc, buha, cajòla, cajolar, canèr e derivats,  cauerat o caverat, carlamusa, cohatar, cerimana, còishe , coishic, conhir, chanca, chanco chancar e derivats; changui-changòt;  chepic e derivats,  daubuas, deishudar, drin,eishobatar,  enlüar; entrebucar, esbarrir;  esbarrejar; esbrear; escabolhar, escamussar; esglachar; eslur, eslurrar; esperrecar o esperracar; esvarjar; galèra (en oc. androna),  galeta (la de la hont), galeton (en oc: bureta); galihèrna; galihòrça; gau; gave; gavidar; grava=grau = brau (lòc umide, palud) guimp-a, guimpar;  gusmèth, gusmerar e degusmerar; hap, hapar;  helèra;  híger;  horadar; hrèita, hreiterós; justagarra;  lagast / lagasta / lagarra; lana ≠ lan; lengueta (l'anatomica, lo lenguet de la garganta); lugran; macòrro; melic;  pachacar; pachic-pachòc; pamparra; panquesa, pèhorar;  pèhremar; pitrangla, pitranglar  e derivats; pros  ≠ (oc.) pros; puisheu ; quiraulejar; ronhèc; sabarco; saunei e saunejar; shebitejar, sirman; soala; sobac; shin o chin, shirga, shirgar; shirla,  tà,  talajar, taram,  tinha-hús;  truha;, truna; ustagar, ustagarra; troat, varam, varan e varanar etc, etc, etc per ne citar pas sonque quauques-uns, n’i a un hèish d’autes. La vertat qu'ei arrés no'us an enqüèra recensats tots.

A la question de saber per qué sonque hèra e's tròba hens la soa lista e non pas lo son petit companhon drin, Domergue Sumien que m'expliquè que drin qu'èra un "biarnesisme'. Be cau estar un lingüista pòc saberut en mestior de gasconisme tà pensar que hèra e seré mensh 'bearnesisme' que drin! E quan seré atau, despuish quan lo biarnés n'ei pas gascon? Qu'ei de cretinisme pur, aquò. O de marrida fé. En tot cas, n'ei pas ua mèrca de professionalisme ni de seriosèr.

Qu’ei evident las afirmacions de Sumien que son arbitràrias,  non suportadas per nat estudi scientific  quin que sia.  A mei, que's cau demandar quin seré lo resultat deu medish tipe d'estudi, dab lo medish metòde de comparason lexicau, aplicat au cas de duas lengas distintas com, per exemple, espanhòu e portugués? E pensa Sumien que espanhòu e portugués e son mei divergents enter si que l'occitan n'ac ei deu gascon (o vice-versa)? Dongas, que ns'ac demòstre dab lo son metòde deus mots mei "frequents"!  
E se lo resulta muisha que n'ei pas lo cas, se i son mei numerosas las diferéncias enter gascon e occitan que non pas enter portugués e espanhòu,  alavetz Sumien qu'averà ua bona rason entà considerar gascon e occitan com a duas lengas distintas, que non ua sola, segon aqueste critèri qui a causit eth medish. Qu'ei lo principi de l'universalitat deu critèri. Sequenon,  lo critèri n'ei pas  scientific, qu'ei arbitrari.

En un escambi dab Sumien, legeder hens los comentaris d'aqueste article deu jornalet , un messatge son que’m miè tà ua evidéncia navèra per jo :  Sumien n’a pas estudiat lo gascon de manèira pro pregona tà poder compréner lo nòste idiòma ad aise.  La prumèra pròva que l'èi avuda quan m’a explicat que lo parion deu mot gascon ahíger qu’existeish plan en occitan, e qu’ei afegir. En realitat, aquera afirmacion de Sumien n'ei pas briga exacta. Que'n seré per çò qui tanh au mot en catalan, on afegir i ei l’exacte parion etimologic e semantic deu gascon ahíger, sinonime d’ajustar (vediatz Palay e los diccionaris catalans). Lo mot híger o ahíger qu’ei lo mot corrent en aranés, ajustar dab aqueth significat no s’i ditz pas o n’i ei pas briga corrent. Totun, en occitan, afegir n’i ei pas briga sinonime d’ajustar! Lo mot occitan afegir que significa « rendre consistant comme du foie, fouler, tasser » segon Mistral.  N’i trobam pas briga lo significat d’ ahíger. Dongas, Sumien qu’a gran tòrt de con.hóner los dus mots. Que son  de  beròis « faus-amics », per  etimologicament parions qui poscan semblar.


De cas atau de "faus-amics", qui hèn mauaisida ua intercompreneson mutuau, que n’i a plen enter gascon e occitan.  Per exemple, bana en gascon n’a pas briga lo significat de còrn qui a lo mot en occitan,  mentre lo mot occitan bana non designa pas briga lo recipient com en gascon. Lo  mot gascon adirar n’a pas briga lo significat de l’occitan asirar ! Adirar qu’ei sinonime d'avejar e l'adirèr qu'ei lo mau d’amor, tot lo contrari d’asirar  qui significa odiar en occitan. 

E lo mot gascon pelha qu'a de s'arrevirar en vestit o  en rauba en occitan, mentre lo mot gascon perrec qu’a lo sens de l’occitan pelha.  La pelha deu dimenge qu’ei ua expression plan gascona qui no’s pòt pas briga arrevirar en « pelha del dimenge » en occitan !

Un aute exemple, enqüèra mei comic, que concerneish un mot gasconissime:  hrèita.

Enqüèra qu’aqueth mot e sia hòrt corrent en  gascon, que sembla  non-compreneder entà Sumien qui’u con.hon dab l’occitan fracha.  Totun, se l'etimon ei plan compartit, n'ei pas briga lo cas deu significat. 
En occitan, fracha  (fracho en grafia provençau) que significa "brêche, écornure, défaut dans une pièce de menuiserie, trou, cavité, fissure, crevasse de muraille, éboulis, écroulement,  grande fenêtre de grenier  à foin"   segon Mistral.
En gascon, hrèita  (rèyte en grafia febusiana) que  significa (sonque) "pénurie, besoin du nécessaire , misère" (vediatz Palay e Morà).  En gascon, n’i a pas nat vèrbe parion de l’occitan frachar.

Per contra, un hreiterós qu’ei un necerós, un praube.   Hreiterós e necerós, enqüèra dus mots exclusivament gascons!

L'expression aver hrèita de quauquarren qu'ei hòrt corrècta e hèra correnta en gascon.
L'expression "aver fracha de quicòm / quauquarren"no's diré pas en occitan contemporanèu segon Mistral,  n'i voleré pas díser arren.  

Dongas, contràriament a çò qui Sumien supausa,  fracha no's pòt pas har servir tà arrevirar hrèita en occitan, ni vice-versa. Sumien que s’engana en pensar hrèita que vòu diser  « fracha ». Qu'ei un bèth contra-sens.  Avetz dit intercompreneson? 

Quants de mots en gascon n’existeishen pas en occitan e vice-versa ? Nat estudi ne s'i ei interessat, ailàs.

Quants de mots « comuns » au gascon e a l’occitan, segon lo critèri etimologic de Sumien, qui an de significats plan distints  en las duas lengas (com, per exemple, travail e travel respectivament en francés e en anglés)? Nat estudi qu’ac indica tanpòc. Tot que demora tà har.

En realitat, los lingüistas occitanistas qu’an classificat lo gascon laguens l'occitan d'ua manèira completament  a priori, per comoditat o entà balhar mei importància au maine de l'occitan,  shens préner lo temps ni har l'esfòrç d'estudiar seriosament lo sistèma e lo lexic, exactament com ei a continuar d'ac har  Domergue Sumien. Qu'ei possible qu'aquera classificacion, au sègle passat, n'èra pas sonque ua simplificacion rapida e comòda, un bon pretèxte  tà desinteressà's de l'estudi deu gascon com a sistèma lingüistic. Classificar lo gascon com a "dialècte",  que't balha ua bona rason tà non pas aver a estudià'u seriosament, fin finala.  En efèit,  s’interessar  a un "dialècte" non podèva pas constituir ua prioritat de cara a l'estudi de l'occitan medievau deus trobadors (dont lo gascon èra de facto exclús) e de la soa version modèrna, lo magnific occitan "referenciau" aperat a vàder estandard de l'occitan. Lo gascon medievau n'èra pas guaire estudiat en França, qu'èra estudiat principaument en Alemanha peu romanista soís  Kurt Baldinger qui, eth, separava plan gascon e occitan (e qui arrecomandava d'ac har). Baldinger, romanista de reputacion internacionau,  que començè a publicar en 1975 dus corpus lexicaus hòrt importants, l'un d'occitan medievau;  l'aute de gascon medievau. Lavetz, qu'insisteishi, la classificacion deu gascon com a varietat de l'occitan  qu’ei estada ua decision  purament arbitrària, convencionau, shens supòrt d'absoludament nat critèri scientific. Qu'ei plan aquò qui ei complicat d'adméter peu monde occitanista. Totun, qu'ei vertat.

Que devem lo mondolh de dadas de l'Atlas Lingüistique de la Gascogne au magnific tribalh de collectage a carga de l'equipa de l'Universitat deu Miralh (Tolosa), gavidada per Séguy (un lingüista  gascon, fataument oblidat per la wikipèdia occitana, en realitat mei que mei occitanista), en las annadas 60-70.  Durant mei de 40 ans, aqueth tribalh qu'ei demorat scientificament inexpleitat per las rasons qui vieni d'expausar. Qu'a calut demorar l'an 2011, data de la parucion  de l'obratge  de Jan-Loís Massourre (un aute lingüista gascon, autanplan ignorat per la wikipèdia occitanista)  entà obtiéner, per fin, un prumèr estudi deu gascon com a sistèma, qui sia basat  sus las dadas de l'ALG.  B'ei vertat Massourre n'ei pas precisament un seguidor de la capèra occitanista. 

Qui pòt créder Sumien? Pas jo, en tot cas. Sumien que ne ditz sonque çò qui’u convien shens rapòrt dab estudis scientifics quins que sian. Non i a pas arren de sciéncia la-hens. Sonque convencion arbitrària  e  sustot doctrina, un còp de mei.

E puish n’ei pas briga segur que los critèris lingüistics causits per Sumien sian los mei adaptats tà la soa demostracion. Que valeré mei que validèsse l’apròchi en har l’exercici de comparar espanhòu e portugués dab lo son  metòde « scientific ». Que serí susprés se las duas lengas ibericas presentèssen diferéncias enter si segon aqueths critèris causits per Sumien, o en tot cas mei de diferéncias enter si que l’occitan respècte au gascon  o que lo gascon respècte a l'occitan.  

Que  tornaram  a l'analisi deus autes arguments presentats per aqueth autor, a gran tòrt, com a "scientifics", lo còp qui vien. Que parlaram donc d'intercompreneson (de seguir, donc).