Oralitat de Gasconha: un exemple de seguir.

Un bon exemple de çò qui’m sembla utile de har, quitament indispensable, qu’ei lo tribalh de collectatge qu'ei a har Eth Ostau Comengés, solet o en collaboracion dab Nosaus de Bigòrra (IEO 65),  peus parçans gascons pirenencs. L’airau cobrit que concerneish susquetot lo gascon sudorientau  dab quauques excursions peu maine deu centrau. Dongas que s’espandeish grosso modo de Tarba a Aulús.   Aqueth tribalh no’s limita pas au collectage per se, que i hèn tanben un esfòrç de difusion, sia per youtube, sia en commercializar DVDs tematics qui arrecomandi de tornar véder e escotar, enqüèra e tostemps.  Los locutors que non s’i exprimeishen pas sonque en gascon,  los devís que i pòden estar sostitolats s'ac desiratz. La lenga deus sostítolhs que’n pòt estar o lo gascon o lo francés, que n'avetz la causida. La grafia deus sostítolhs  gascons qu’ei hòrt respectuosa deu parlar. Non s’ageish pas d’arrevirar lo devís en "parlar academic", senon de transcríver fidèument lo devís en grafia occitana. Atau que i legeram  interessent , que non interessant, ueitar e non güeitar, etc, causida non solament respectuosa mès autanplan respectabla, ce’m sembla. E que i poderatz audir mots qui non trobaratz pas en diccionari de Palay. Que cau plan arreconéisher lo gascon sudorientau que i ei mau arrepresentat, en aqueth diccionari. Per exemple, en saborant lo DVD dedicat a la fabricacion deu hormatge, qu'èi podut apréner quin èra obtiengut lo maton, mot qui n'èi pas trobat en nat dicionari gascon dab aquesta significacion hormatgèra qui non sabèvi pas sonque en catalan (mató). 

Lo prètzhèit d'aquestes collectatges qu’ei doble. Lo prumèr qu'ei har devisar los locutors naturaus en la lor lenga mairau, lo gascon. Atau, la paraula publica en gascon qu'ei tornada en çò deus locutors naturaus.  E lo dusau qu'ei istoric e etnografic. Que son testimòniatges sus tecnicas,  costumas, la toponomia e d'autas brembanças d'un món qui ei a desparéisher quan n'ei pas dejà extint. La valor educativa deu tribalh deth Ostau Comengés qu'ei incommensurabla. Que poderatz avisar-vse'n en tot visitar lo lor navèth site "Oralitat de Gasconha" on i presentan los DVDs, CDs e libes qui podetz crompar on-line. Non poish pas sonque arrecomendà'vse d'ac har, non seratz pas decebuts. Que i poderatz escotar un hòrt beròi gascon qui'vse cambiarà drin deu lengatge deus neolocutors, pas tostemps tant atractiu.  Tornar escotar los ancians a parlar que pòt estar lo parat tà sajar d'alindar lo son gascon.

Crompar on-line en çò deus de l'Ostau que's pòt e que cau!

Que caleré har collectatges deus semblants  per tots los autes parçans de la nosta beròia Gasconha, que son testimoniatges qui interessaran las generacions actuaus e vienentas.  Qu'ac caleré har plan lèu, abans qu'estosse tròp tard. 

La posicion de la "Heidelberger Akademie der Wissenschaften" respècte a la question deu gascon lenga o dialècte.

Un lector que tròba que hasói tròp de publicitat tà la tèsi occitanista, unionista, quant a la classificacion deu gascon, e que'm caleré deishar la paraula aus tanhents de la tèsi autonomista. Alavetz, com non poish pas deishar díser que la posicion gasconista n'ei compartida per nat lingüista "seriós", que m'acontentarèi de'm referir au parèr d'ua equipa universitària solida, de reputacion internacionau. Dongas, que'm permeteratz de citar aquiu un tèxte de l'Acadèmia Heidelberguesa de las Sciéncias  (Heidelberger Akademie der Wissenschaften- Universitat de Heidelberg). Qu'ei tirat de l'introduccion qui obreish la presentacion deu Diccionari onomasiologic deu Gascon Ancian (Dictionnaire onomasiologique de l'Ancien Gascon- DAG). L'Universitat de Heidelberg qu'a ua longa tradicion d'estudi deu gascon medievau, fondada peu praube professor Kurt Baldinger, un romanista soís de gran reputacion. Que'u devem, en particular, un còrpus lexicau de l'occitan medievau e un aute deu gascon medievau. Aqueth diccionari de gascon ancian que compda 18 volumets peu moment, n'ei pas acabat, l'esfòrç tà espandí'u  qu'ei vadut internacionau. Segon Kurt Baldinger e los sons eretèrs de l' Universitat de Heidelberg, lo gascon qu'ei ua lenga autonòma plan diferenciada de l'occitan. Com lo tèxte qui vs'èi causit  n'ei pas redigit sonque en alemand, que vse'n èi hèita ua arrevirada. Totun, que vs'èi hicat lo tèxte originau  a la seguida de l'adaptacion gascona. 

Gascon, lenga autonòma o dialècte ?

Despuish hòrt de temps ençà, n’i a pas avut nat diccionari on i serè descriut lo lexic deu gascon ancian de manèira especifica. Lo solet tribalh lexicografic dont dispausam , plan incomplet, qu’ei un lexic parciau deu bearnés e deu dialècte baionés qui remonta a la fin deu sègle 19 (1897) e qui hasó en 1997 l’objècte d’ua reedicion revisitada, totun shens nada extension qui i incluiré mots addicionaus.

Lo gascon que pòt estar considerat, a costat deu francés, deu francoprovençau e de l’occitan, com a ua de las quate lengas  de la Galloromania.

Qu’ei debatut si lo gascon a d’estar considerat com a lenga pròpia o com a dialècte de l’occitan.

Lo  hèish d’arguments en favor  de l’autonomia deu gascon laguens lo maine sudromanic qu’estó establit  au sègle vint, en prumèra linha per Kurt Baldinger (1919-2007) e lo projècte de recèrca sus la lenga deu sud de França a l’atge mejan qu’espelí. En encapar lo diccionari de gascon ancian, òm que s’a interessat  a la partida lingüistica per lavetz mei negligida de la lexicografia romanica. Deu punt de vista lingüistic, lo gascon que fòrma un tot sui generis.  Las soas singularitats foneticas e lexicaus, la soa sintaxi que’u confereishen l’estatut de lenga autonòma. 

Enqüèra medish quan lo còs professionau  avè tendéncia a considerar lo gascon com a dialècte, aqueste idiòma qu’èra reconegut com a unic e particular  la-hens lo maine de l’occitan. Los estudis recents suu protogascon de Jean-Pierre Chambon e Yan Greub (Revue de Linguistique romane 60,2002,473-495)  qu’an hèit pes a la presa de posicion clara de  Kurt Baldinger sus la plaça deu gascon, en bèth muishar lo  proto-gascon qu’existiva dejà au sègle 600 mentre, deu son costat, l’occitan que non èra enqüèra constituit en aquera epòca.

La pronóncia gascona de la letra v com s’estosse ua b  qu’indusí lo famós jòc parauler qui Joseph Justus Scaliger (1540-1609)  e hasó a prepaus deus gascons : Felices populi, quibus vivere est bibere.

La geografia periferica de Gasconha  enter los Pirenèus, la mar de Gasconha  e Garona que i a faiçonat lo gascon deu punt de vista etnic com lingüistic.   Lo gascon que compda com a grop lingüistic de l’ensemble pirenenc  qui hè  pont enter lo gallo-romanç  e l’ibero-romanç.  En préner en compde l’examen deu gascon ancian com lo deu gascon contemporanèu, òm que's  pòt avisar per qué lo gascon èra percebut com a lenga distinta a l’atge mejan, e, tà’c díser peu mei baish cap, a despart de la gran lenga deus trobadors.  Hens las Leys d’Amor, un compéndium gramaticau e d’art poetica de la mieitat  deu sègle 14, lo gascon que i figura en bona plaça com a « lengatge estranh » juntament dab lo francés, l'anglés, l'espanhòu e lo lombard.

Gaskognisch, autonome Sprache oder Mundart?

Bislang gibt es kein Wörterbuch, das den Wortschatz der altgaskognischen Sprache gesondert darstellt. Das einzige umfassende lexikographische Werk ist ein Wörterbuch zum Teilgebiet der Bearnesischen und der Mundart von Bayonne aus dem 19. Jh. (V. Lespy/P. Raymond, Dictionnaire béarnais ancien & moderne, 1887), das in einer 1997 überarbeiteten, aber nicht erweiterten Neuauflage vorliegt.

Gaskognisch kann neben Französisch, Frankoprovenzalisch und Okzitanisch als viertes Sprachgebiet der Galloromania bezeichnet werden.

Es ist umstritten, ob Gaskognisch als eigene Sprache zu werten oder als Mundart des Okzitanischen einzugliedern ist.

Des Fragekomplexes zur Autonomie des Gaskognischen in der Südromania hat sich im 20. Jahrhundert vor allem Kurt Baldinger (1919-2007) angenommen und das Forschungsprojekt zur Sprache Südfrankreichs im Mittelalter ins Leben gerufen. Mit der Schaffung des Altgaskognischen Wörterbuchs (siehe DAO/DAG) begann man, das bis dahin vernachlässigte Sprachgebiet der Romania lexikographisch zu erforschen. In sprachlicher Sicht bildet das Gaskognische eine Einheit sui generis. Seine phonetischen und lexikalischen Eigenheiten, seine Syntax räumen ihm den Status einer eigenständigen Sprache ein.

Auch wenn die Fachwelt vermehrt dazu tendierte, das Gaskognische dem Okzitanischen als Mundart anzugliedern, herrscht Einigkeit über die Sonderstellung des Idioms im okzitanischen Sprachraum. Die jüngsten Forschungen zum Protogaskognischen von Jean-Pierre Chambon und Yan Greub (Revue de Linguistique romane 60,2002,473-495) festigten Kurt Baldingers klar getroffene Stellungnahme zum Gaskognischen und zeigten, dass sich bereits um 600 das Protogaskognische ausgebildet hat, also zu einer Zeit, als sich das Okzitanische noch nicht konstituiert hatte.

Dazu gehört auch bereits die Aussprache b für v, die Joseph Justus Scaliger (1540-1609) später zu dem berühmten Wortspiel über die Gascogner verleitete: Felices populi, quibus vivere est bibere.

Die geographische Randlage der Gaskogne zwischen Pyrenäen, Atlantik und Garonne prägte das Gaskognische in ethnischer wie sprachlicher Sicht. Es zählt zu der Sprachgruppe der pyrenäischen Einheit, die den Übergang vom Gallo- zum Iberoromanischen bildet. Schaut man sich die Einschätzung des Altgaskognischen von den Zeitgenossen an, so stellt man fest, dass das Gaskognische bereits im Mittelalter als eigene Sprache verstanden wurde, zumindest in Abgrenzung zur Hochsprache der Troubadours. In den Leys d’Amors, einem grammatikalischen und poetologischen Kompendium von ca. 1350 zählte es als lengatge estranh zu den Fremdsprachen, aufgeführt zusammen mit Französisch, Englisch, Spanisch und Lombardisch.

L'unica conclusion que'n tirarèi qu'ei la qui segueish: n'ei pas vertat que la classificacion deu gascon com a dialècte de l'occitan e hasca unanimitat en çò deus lingüistas. La formula "occitan gascon" en plaça de "gascon" n'ei, per via de consequéncia, pas ben trobada e qu'ei d'evitar, pr'amor en aqueste ahar, n'ei pas briga justificat de voler a tot hòrt impausar ua opinion classificaira com s'estosse ua vertat beròi acceptada per tots, en abséncia de critèris scientifics, valeders e acceptats per tots, qui pogossen har servir entà justificar-la. Voler impausar la soa ideologia qu'ei har mustra d'irrespècte e de mesprès envèrs tots los qui'n son d'ua capèra diferenta. La formula "occitan gascon" en plaça de sonque "gascon" n'ei en realitat pas necessària ni desirabla pr'amor non ahíg estrictament arren a la definicion scientifica de l'idiòma,  sonque tà entresenhar sus l'ideologia deu son autor,  çò qui, en realitat, cad complétament hòra subjècte.  

Las papilhòtas de Jansemin.

Dimars passat qu’èri a Montpelhièr entàd assistir a ua conferéncia qui Sandrine Victor (de l'Universitat Champollion d’Albi) e hasó sus las relacions enter judius e crestians en los mestièrs de la construccion en la Girona deus sègles 14 e 15. A jo, que m’interèssan los estudis sus aqueth periòde negre marcat peus terribles avalòts antisemitas qui precedín l’expoliacion e l’expulsion deus judius d’Espanha.

En tornar-me’n  tà la gara, que passèi per la libreria Sauramps  tà causir-m’i un libe de léger durant la pausa deu viatge. Que’m crompèi lo prumèr volume de Las Papilhòtas  de Jansemin reeditat peu valent Eric Chaplain a l'escadença deu centenari de la mort deu poèta agenés. N’arremerciaram pas jamei tròp l’Eric Chaplain per la soa tasca d’editor e de difusaire de la literatura gascona e d’òc en generau (e shens que).  Contràriament a unha auta edicion recenta de l’òbra qui hè servir ua arrevirada (o adaptacion) gascona de l’òbra de Jansemin juntament dab ua arrevirada francesa, Chaplain que demora fidèu au tèxte originau en  balhar-nse’n duas versions :  la de l’autor dab la grafia fidèument arrespectada  e  unha auta, en exactament  la medisha lenga, totun  en har servir ua grafia occitanogascona  mei a la mòda de uei (en  i escríver, per exemple : pròishe, devath, conéisher, daishant en plaça de proche, debat, counéche, dachan….). A jo, aquò que’m sembla la mei bona de las solucions : duas versions graficas. Conservar la grafia originau d’ua òbra poetica que’m sembla necessari per un doble respècte : lo a l’autor e lo a la fonetica. En efèit, la musicalitat  deu vèrs qu'ei la d’un parlar, que non d’un diasistèma, e qui pas sonque ua grafia de valor simpla, precisa, estricta, e pòt rénder. Au delà, que compreni que n'i posca aver, per de rasons de pedagogia o d'autas, ua version suplementària en ua grafia mei escolara. Totun, la dusau non deveré pas jamei remplaçar la prumèra. La grafia emplegada peu poèta que se’n pòrta la signatura e qu’a d’estar arrespectada. Se i a enqüèra un brave gent, saberut o pacant,  per i trobar motius de « vergonha », que’m pensi la solucion n’ei pas briga de cambiar la grafia - qui, de tota faiçon e qu’ac sabem plan, incomodarà tostemps l'un o l'aute. Que valeré mei suggerir, dab tota la compassion necessària,  ad aqueste brave gent que's hasca suenhar en çò d’un bon psicològue entà s'i har levar la vergonha.

Jansemin qu’èra un escrivan e un diseire de lenga d’òc conegut e apreciat dinc a  París qui’u dediquè ua arrua. Ua estacion de metro que pòrta lo nom deu poèta, hicat a la mòda francesa : Jasmin.  Non sèi pas se aquò explicarà lo desdenh actuau de l'intelligéntsia occitana envèrs lo poèta agenés, o se serà meilèu lo son parlar de transicion. En tot cas, a jo que m’agrada de léger Jansemin : un poèta shens nat dobte gascon  (enqüèra que de lenga lengadociana), occitan, francés e universau. 

Renada-Laura Portet o ua votz catalana e femenina de la Fenolheda.

Qu'ei largament admetut que lo catalan rosselhonés confronta l'occitan de Fenolhet. Totun, largament non significa pas universaument. Com ac èi dejà  escriut, lo resultat de la classificacion lingüistica n'a pas nada valor universau, los critèris estant arbitraris. Qu'ei un pòc com lo nombre de colors qui presentaré l'arcolan de Sent Martin. Lo nombre que'n pòt variar segon las culturas, segon los pòbles. En França com en Anglatèrra,  qu'ei admetut que n'i son sèt, chifra establida arbitràriament per l'anglés Isaac Newton (1643-1727) , mentre  per d'autas culturas que n'i son sonque tres e per d'autas  que n'i son nau. Los fisicians que'n distingueishen fòrça mei.

 En tot cas, per la hemna de letra na Renada-Laura Portet, lingüista e escrivana, hilha de Sant Pau de Fenolhet, totun de mair rosselhonesa, n' i a pas nat doble que la lenga que los pairs parlàvan a l'ostau qu'èra la catalana e non pas l'occitana. Segon son vejaire de fenolhedesa, la lenga parlada a Sant Pau, lo capdulh de la Fenolheda,  qu'ei autant catalana com occitana. La frontèra enter los comtats catalans deu nòrd e La Fenolheda que remonta au tractat de Corbeil (1258) qui'n fixè un traçat  shens nada consideracion deu tipe lingüistic ni etnic (la frontèra gessida deu tractat deu sègle 13 n'èra pas mei legitima que la nava deu tractat deus Pirenèus au sègle 17) e  qui non corresponèva e non correspon pas a nada isoglòssa capabla de discriminar lengadocian e catalan.  La Fenolheda qu'èra perfèitament catalana dinc au moment de la signatura deu Tractat de Corbeil (com ac èra lo comtat de Foish) e la lenga administrativa que i continuè d'estar lo catalan longtemps après l'annexion a França. Lo tèrmi despreciatiu de gavatx qui los  rosselhonés emplegan tà designar lors vesins de la Fenolheda   que provien d'ua confrontacion nacionalista enter dus Estats,  Espanha e França, qu'ei ua conseqüéncia d'aquèra antiga  frontèra estatau aragoneso-francesa dessenhada peu tractat de Corbeil, totun que non repausa sus nada isoglòssa quina que sia. E lo catalan de Perpinhan que demora fòrça pròishe - lingüisticament com geograficament, deu parlar  occitan deu fenolhedés (o vice-versa) mentre l'occitan (lengadocian) estandard que n'ei mei estremat de l'ensemble. 

Donc, la fenolhedesa Renada-Laura Portet (Sant Pau de F. , 1927)  que's considera com a bona catalana. E tant de bon per la lenga catalana! Aquesta letrada qu'ei l'autora de tres recuelhs poetics: Jocs de convit (1990), Una ombra anomenada oblit (1992) i el cant de la Sibil.la (1994) e un gran nombre  de novèlas e d'assais, dont Castell negre (Prèmi Victor Català, 1981), L'escletxa ( finalista deu prèmi Sant Jordi, 1982) , Rigau e Rigaud (finalista deu prèmi Josep Pla, 2002) e Una dona t'escriu (prèmi Ramon Juncosa 2004). L'òbra de na Renada-Laura Portet que hè aunor a las culturas catalana e universau. Qu'ei publicada a Barcelona com a Canet e lo son nom que figura en bona plaça en las antologias de la literatura catalana pareishudas en Catalonha, autanplan com en las pareishudas aus Estats-Units, en Itàlia, França e Alemanha.

Lo 14 de mars, que i averà lo tradicionau "dictat" (dictada) en catalan a Perpinhan, e lo tèxte causit qu'ei precisament tirat de l'òbra literària de na Renada-Laura Portet. 

Non sèi pas perqué la wikipèdia occitana ignora complètament Renada-Laura Portet, si serà lo tropisme catalan d'aquesta hilha de Sant Pau o simplament lo fèit qu'ei ua hemna. En tot cas, qu'ei ua vergonha qu'ua escrivana de gran talent com era i sia completament ignorada, quan i calculam lo nombre impressionant de mediòcres  (tots mascles, de segur) qui i an cadun un article consacrat a la soa petita persona en aquesta wikipèdia.


Aquiu que podetz véder e escotar  a na Renada-Laura (qui s'i exprima en catalan principatin):

PS Lo nom de l'autora,  Portet, qu'ei en realitat lo nom deu praube marit. Que podem supausar lo prumèr deu nom, un ajòu deu marit, qu'èra gascon, hilh de Portèth, sia la vila au ras de Tolosa, sia lo vilatge biarnés o ua de las duas comunas comengesas d'aqueste nom.