"Caddie", "cadet", "to jump", "friar", "gadget", "harlot", "tornado", o de quauques gasconismes en anglés.

La setmana passada que vedom lo cas deu mot anglés "tornado" qui considerèm com a manlhèu gascon (e non pas espanhòu)  (gasc. "tornada"), atestat peu prumèr còp en anglés de cap a 1550. Tà tornar léger l'argumentacion en supòrt d'aquesta ipotèsi, ved. aquiu. Haut o baish de la medisha epòca (1520) que data la prumèra atestacion en anglés deu vèrbe to jump, un aute gasconisme possible- se non probable-  (de jumpa, jumpar) o, mei exactament, un ispanisme viatjaire transmés peu gascon a l'anglés (ved. Online Etym. Dict. ; que podetz tanben consultar lo men pòst consacrat a l'etimologia de "jumpar"). Que's pòt aisidament imaginar l'origina d'aqueste dusau manlhèu gascon qu'èra ligada a l'activitat a bòrd de las naus dab velas e passat tà l'argòt deus marins anglofònes, com lo quite mot tornado e com, mantun sègle mei tard, lo mot gadget (ved. mei avath). L'expressivitat deu mot gascon que miè tà la quasi extincion deus vèrbes genuinament anglés to spring e to hop au profieit deu manlhèu sinonime to jump.

Capdèths gascons qu'emigrèn en Gran Bretanha entà húger los conflictes e persecucions religiós e la misèria com ac atèsta lo mot caddie, mot escocés (1630) derivat deu gascon "capdèth".  Lo mot caddie que comencè per significar  "vagamond", "pelhandre" en parlar escocès (en scòts, lenga germanica d'Escòcia). Un sègle mei tard, lo mot que designava guards de la vila d'Edimborg ("black guards") qui formavan un batalhon semi-organizat dirigit per un capitani. Aquestes guards qu'èran miserables, vestits de perrècs e shens domicili. La nueit, que'us podèvan véder a dormir dehòra. Totun, que gaudivan de gran hidança de part deus poblants d'Edimborg segon un testimoniatge de l'epòca (1730).  Mei tard, lo mot que serví tà nomentar l'assistant deu golfaire (arron 1850).  Lo mot escocès qu'estó manlhevat per l'anglés dab aquesta darrèra significacion, puish lo mot qu'estó prestat tau francés (caddie).  L'anglés qu'a autanplan lo mot "cadet", manlhevat indirèctament deu gascon via lo francés. A l'origina (1630), lo mot anglés cadet qu'avè la significacion prumèra deu mot gascon (capdèth: frair mendre), un pauc mei tard qu'aparescó la significacion de gojat qui comença ua carrèra militara (1650) e, en la dusau meitat deu sègle 18, la d'estudiant en ua acadèmia militara (1775) (honts: Online Etymology Dict., ved. aquiu e acerà).

Plan mei ancians (respectivament sègle 12 e 13)  que son los gasconismes harlot e  friar. Aqueste darrèr mot  qui significa monge, que s'assembla hòrt au gasc. "fray", frair, deu quau lo mot anglés e deu derivar. Aqueste mot que sòu estar abusivament prengut per un gallicisme, per confusion dab lo fr. frère. Los  monges fondadors deus òrdis mendicants en Anglatèrra, vienguts deu continent, qu'èran probablament gascons, a l'epòca ua gran partida deus gascons qu'èran subjèctes deu rei d'Anglatèrra. Quant au mot harlot, la soa origina qu'ei generaument ignorada peus lingüistas, totun la solucion qu'apareish clarissima entau beròi òmi qui s'interèssa au lexic gascon: gasc. arlòt -id., d' arla, cf. arlar, arlant, arlandejar, etc (ved. Palay). Qu'èi dejà consacrat un pòst ad aqueste gasconisme viatjaire (h)arlot, ved. aquiu.  La h deu mot anglés harlot que deu viéner d'ua manèira gascona de prononciar lo mot cf. "harrèr" per "arrèr", "hentrar" per "entrar", "haut" per "aut", "gahús" per "gaús", etc,  qu'èi dedicat un pòst ad aquesta h de cohòrta, se voletz consultà'u, clicatz acitau.

Lo mot anglés 'cachalot', manlhevat deu francés, qu'ei d'origina gascona (sègle 17). Qu'estó atestat peu prumèr còp en un tèxte francés com 'cachalut', mot qui designava lo caverat especificament a Sent Joan de Lutz a la debuta deu sègle 17. Lo mot 'caishalut' qu'ei gascon, que deriva de 'caishau' per afixacion e que significa literauent 'provedit de caishaus'. Miei sègle mei tard, lo mot que cambiè d'afixe en hè's 'caishalòt', tostemps reportat com mot especific de St Joan de Lutz e de la region costèra de Biarritz-Baiona, region balenèra per excelléncia. Lo mot qu'estó manlhevat per lengas hòrt divèrsas (francés, espanhòu, basco, catalan, rus, finlandés, estonian, danés, esperanto, ozbèc, romanés, gaelic), on i designa aqueste baleiat caishalut qu'ei lo caverat. Entà'n saber mei, que podetz consultar lo messatge corresponent en clicar ací. Adonc, aquiu qu'avetz un aute exemple mei de 'success story' linguistic gascon, totun dab la particularitat de que lo mot èra originari deu gascon deu País Basco. En anglés, lo mot que's tròba en concurréncia defavorabla dab lo sinonime 'sperm whale'.


 Que voi clavar lo messatge d'uei en evocant lo cas d'un  gasconisme anglés relativament pro recent, qui a coneishut un succès lhèu autan gran com tornado e jump: qu'ei lo mot "gadget". La prumèra atestacion deu mot "gadget" en anglés non remonta pas sonque tà la fin de la prumèra meitat deu sègle 19. A l'origina, que hasè partida de l'argòt deus marins, deus naulèrs, lo mot que designava "any small mechanical thing or part of a ship for which they lacked, or forgot, a name"   (ved. Online Etymology Dict.),  qu'ei a díser ua petita causa mecanica quau que sia  o partida de la nau quau que sia qui los marins non sabèvan pas nomentar.

Com me  n'avisè Christophe Carreras, aqueste mot "gadget" qu'ei plan gascon. Que'u trobaratz hens lo diccionari gascon de Palay, grafiat gadjét. La definicion que nse'n balha Palay qu'ei com segueish:

gadjét; sm. - Petit ustensile; dim. de gàdjẹ, au figuré.

E la definicion deu mot gàdjẹ segon Palay (gatge en la gràfia emplegada en aqueste blòg, ved. P. Morà, dic. Tot en Gascon):

gàdjẹ; sm. - Gage, garantie; appointements, salaire; outil, ustensile; enfant . Au fig. personne sans grande valeur.
Que l'a prés en gàdjẹ, il l'a pris comme garantie;
Qu'a cent escuts per gàdjẹs, il a cent écus pour son salaire;
Da-m aquét gàdjẹ, donne-moi cet outil;
Aqueth gouyàt qu'ey û tristẹ gàdjẹ, ce garçon est un triste sire.

L'etimologia principau de gàdjẹ (gatge) qu'ei lo francic *wadja (fr. gage, gasc. gatge) entà las prumèras accepcions, dab possiblament l'influx deu mot romaní gadjo entà la darrèra (persona shens gran valor).

En tot cas, que podem constatar l'anglés qu'a prengut lo mot gascon tau quau. De l'anglés, lo mot qu'estó manlhevat peu francés, l'italian e d'autas lengas. Tornado, jump, gadget, tots aquestes mots que'nse rapèran que i avó ua longa tradicion gascona ligada a l'activitat nautica, que los gascons se hasossen sordats, mercenaris, corsaris,  bocanèrs, cosinèrs a bòrd o simples marins.

N.B. L'imatge qu'ei tirat de la wiki, com a l'acostumada.

EDIT. De notar lo mot comun a l'anglés e au gascon: (lo, the) hap. En gascon hap que significa "1- causa que gahan sobtament", 2- "bona escadença (dic. TeG).  L'etimologia deu mot gascon que sembla dobla: la deu francés happer per la prumèra significacion, la deu mot norués (nordic ancian) happ: bona escadença, bona sòrta, autanplan manlhevat per l 'anglés (hap, id, cf. happy, happen etc), per la dusau. Lo mot anglés perhaps (dautescòps per hap) qui significa "dilhèu", que s'assembla hòrt, possiblament per coincidéncia, a ua construccion gascona (ved. lo comentari de JIG): per hap plus s finau adverbiau - > perhaps cf. gascon per hap = per sòrta.