sex, fish (& chips) !

Deu temps qui èri (mes) joen, que podèvam causir enter au mens tres o quate gràfias diferentas tà escríver lo gascon: la de l'Escole Gastoû Febus, la de L'Escolo deras Pireneos dab la sua varianta aranesa, e, fin finau, la de l'Institut d'Estudis Occitans (I.E.O.). Quauques ans a, l'Escole Gastoû Febus que deishó completament la sua pròpia gràfia tà adoptar la de l'I.E.O e que vadó l'Escòla Gaston Febus. Ara la gràfia normalizada de l'I.E.O. qu'ei l'unica qui s'emplega dens Reclams, la revista literària de l'Escòla, se escartam los quauques articles en catalan qui i encontram de temps en quan.
Alavetz, on ei passada l'Escolo deras Pireneos? Desapareishuda totaument, e'm sembla, e la sua gràfia qu'estó enterrada dab era (enfin, pas completament, que n'avetz encara un exemple sus l'escut de Sèish acitau, per "son de Sèish, cap de pòur/pàur!"). Desempuish la reforma adoptada peu Conselh Generau d'Aran, la gràfia de l'I.E.O que i ei oficiau e, de fèit, emplegada pertot. Bon, me diseratz, que va plan, qu'avem enfin ua gràfia unificada, normalizada, qu'ei un prumèr pas de cap tà la normalizacion tan esperada. E non, Diu me dau! Aquò que seré tròp simple e sens condar dab l'esperit frondaire deus Gascons! L'Enstitut Biarnés e Gascoun, miat per Jean Lafitte, que s'a inventat duas gràfias (duas, òc-plan). Ua qu'ei "neo-febusiana", l'auta qu'ei inspirada de la de l'I.E.O. e shens que, que s'inspira tanben de la gràfia personau qui Joan Coromines utilizè dens lo son libe "El parlar de la Vall d'Aran, gramàtica, diccionari i estudis lexicals sobre el gascó". Jean Lafitte que defen l'usatge de las x, ix e tx tà remplaçar las sh, ish e ch de la gràfia nòsta. Que compreni perfèitament la rason d'aquesta causida, que v' explicarèi lo perqué après. Totun, que soi plan solide qui no'ns hè pas hrèita d'arretocar la gràfia, e no'm convien pas briga que cadun escriga a la sua mòda. D'acòrd, la gràfia nòsta que hè un pauc "fish and chips", mès jo que pensi qui vau mes ua gràfia fish and chips clara e oficiau que non pas un grapat de gràfias personaus e divergentas. La gràfia nòsta que convien perfeitament entà l'usatge qui hèm de la lenga, n'avem pas nat besonh de cambiar-la, ce'm pensi.
Ara, perqué la causida de las x e tx? Simplament pr'amor aquesta manièra d'escríver qu'ei (o èra) perfeitament tradicionau peus parçans pirenencs. La trobam en mantuns noms actuaus e oficiaus deu piemont com de la montanha madeisha, de mar a mar, que lo parlar e i sia catalan, lengadocian, gascon o basco. En Arièja, a on se parlan lengadocian (Comtat de Foish) e gascon (Coserans), la lista que compren Casteix (bon, aquò que comença malament, ja que casteix hè castèth en gràfia modèrna), Benaix, Foix (plan segur, lo capdulh deu comtat!), Seix, Soueix (en francés, mès que seré Soeix en occitan), e mes a l'oest, en Bigòrra e en Biarn: Tarasteix, Baleix, Baudreix, Mirepeix (Mirapeix)...Me n'èi desbrombat, probable. Que poderem tanben mencionar lo nom de familha Dupleix qui trobam a costat de Duplech (Deuplèish en gascon, e non pas dupleks!)...La transcipcion de Mirepeix en Mirapeish que'm sembla de questionar, totun: lo pèish en question non n'ei pas cap, solide que non, qu'ei meslèu un puèg o pèg (lo "puig" deus Catalans), com lo Mirapeish d'Arièja (Mirepoix en francés). Aquò rai. Bon, b'ei clar que la gràfia anciana ei malaisida, sustot taus qui non comprenen pas la lenga. En francés, Foix soa com noix (fwa, nwa), en occitan, que soa plan com cau: Foish. Seix que soa "sex" en francès (cecs), e òc! pas seish com en gascon  ! B'ei clar que la gràfia de l'I.E.O. ei hòrt mei... clara. Tà acabar lo men devís, que harèi arremarcar qu'a la val d' Aran, la sh hè força "mès país" que non pas la x, per'mor deu catalan (caisha de Sabadelh ;-D, sens parlar de shiular, pèish, conéisher eca...).