L'occitan medieval en Navarra e Aragon

La vila de Jaca, en Aragon, èra regida per ua seria de reglaments escriuts enter 1220 e 1238 e aperats "establimentz". Aquíu que n' avetz los tres prumèrs (qu'èi guardat la lenga originau) :

"1. Tot primerament devedaren che null homen habitador de Iacca, ni estrani, no porte contel, ni neguna altra arma entz en la villa de Iacca, ni en sas poblations, si no es entran et exin de Iacca con bon entendement
2. stabliren demas che tot homen de Iacca, ni habitador, qui portaria contel, ni nulla altra arma entz en la vila de Iacca, ni en sas poblations, si no es entran et exin de Iacca, a tantas vegadas quantas los iuratz las trobaran portan, a tantas vegadas done V solidos de Iacches als iurats de Iacca : los chals V solidos sian obs de la closon de la villa ; et achestos V solidos demanden los iurats, els prengan
3. E si achel hom no podia los V solidos aver o dar nols volia entro a cap de XV dias, chel metan los iuratz en la carcer, e eston hy V dias."

Estrani = ortografia locau de estrany (cat.) o estranh (òc) = estrangèr, foraster. Son pas racistas, hèn pas nada diferéncia enter los locaus e los estrangèrs; aquíu, la lei qu'ei la medisha tà tots!! contel = ortografia locau de cotèl (leng.), sia cotèth en gasc. e ganivet en cat.; iuratz = jurats (los sheriffs de l'epòca), solidos de Iacches: moneda de Jaca, los diners d'ua auta vila non son pas acceptats!!! En clar: si non pòts o vòls pas pagar cinc solidos ( la moneda de Jaca), que't dan quinze dias tà pagar, si non que deuràs passar cinc dias en preson, aquò que t'aprenerà de passejà't armat d'un cotèth (o de quina se volha auta arma) per la vila!

E òc, la lenga que’ns soa familiara, vertat? Qu’ei de nau aquera koiné occitana (o, si vs'estimatz mes, diguem-la occitano-catalana), de que parlèm dens lo messatge precedent. Suu vessant sud deus Pirenèus, la lenga qu'èra un chic mestissada dab la lenga navarro-aragonesa, ja que a la data d'aqueste tèxte, l'occitan èra parlat a Jaca despuish dejà quasi un sègle e miei. Com iberisme, i trobam soventes còps “con” juntament dab l'occitan “ab”, “dar” per “donar” (qu'ei dilhèu un gasconisme), dia e non pas jorn (que pòt tanben estar un gasconisme), e la "j" que i soa "y" com dens mantuns parlars gascons. Aquesta medisha lenga occitana èra tanben emplegada en Navarra: a Pampalona, Estella, Sangüesa, Puente la Reina, Roncesvalles, Larrasuaña... Lo trobador provençau Albertet de Sisteron (en l'an approx. 1200, véder lo messatge dejós) menciona lo "Vianés" (sia lo país de Viana, en Navarra) dens sa lista deus país "catalans" (enténer "occitans"), au costat de Gasconha, Provença, Lemosin, Auvernha eca. Notatz qu'a Sant Sebastian, Garris, Mixte-Ostabat e Sorde, la lenga i èra diferenta: qu'èra gascon blos. Los prumèrs poblants deus borgs hispano-occitans que vienèvan deu sud-oest de França, sustot deus país gascons (Bearn, Armanhac…), mès tanben de las regions lengadocianas vesinas (Carcin, Agenés, Albigés, País Tolosan, Roergue...). Los "borgs" occitans en Navarra e Aragon èran tots situats suus camins de Sent Jacme de Compostèla. Que cau notar la lenga occitana emplegada au reiaume de Navarra e d'Aragon - lhevats los lòcs on i parlavan lo gascon - non gasconejava pas tròp, justament. Totun, com trèit gascon evident, que podem mentàver “qui” e “que” emplegats indistinctament l’un per l’aute, a còps que i a los dus dens la medisha frase (com sovent dens aqueste blòc :-D).
Qu’estè lo rei d’Aragon e de Pampalona Sancho Ramírez (1045-1094) qui començè d’ installar los Occitans dens lo "borc nau" (uei Burnao, l'"arrabal" de Jaca) e lo barri de Sant Jacme (Santiago), tanben de Jaca. Los navèths poblants que's vedón autrejats privilegis peu rei Sancho. Aquesta politica de poblament qu’esté contunhada peus hilhs deu Sancho: Pèir (Pedro) I e Alfons lo Batalhaire (Alfonso el batallador), en collaboracion dab l’avesque de Pampalona, Pèire de Rodez, un Occitan de segur com lo son nom ac indica. Que datan d’aquesta epòca los poblaments occitans deu borg Sant Cernin a Pampalona e deu borg Sant Nicolau a Estella. Las relacions enter los Francos (Occitans) e lo monde "euskaldunak" non èran pas tostemps simplas o pacificas! Lo hèit qui l’euskara, la lenga indigèna per aquestes parçans en aquèra epòca, èra totaument inintelligible peus poblants occitanofònes qu'ajudè a mantiéner la lenga occitana plan viva suu vessant sud deus Pirenèus. Que i demorè viu deu sègle 11 au sègle 14. Lo gascon i ei estat demorat fòrça mes tard, ja que i èra enqüera parlat au sègle 19 au ras de Sent Sebastian. Com la lenga basca anava estant chic a chic remplaçada peu romanç, l'occitan locau qu’acabè per hone’s de manièra naturau dens lo navarro-aragonés e lo castelhan. Totun, l’occitan qu’a deishat hèra de traças en aragonés. Com, per exemple, l'emplec de la paraula "hoc" tà díser "sí" (uei lo dia lo mot qu'ei mòrt acerà mès que i èra enqüera viu au sègle 14). Atau conda la cronica de Juan II (2a mitat deu s. 14):“ Dezitme - dixo el rey- ¿ el campo es fecho? Respuso el senescal: - hoc, mas la batalla se devia facer en presencia de mi”.
Qu'ei de notar que, en aragonés modèrne, trobam enqüera un sarròt de mots semblant fòrça a l'occitan: pescataire (pescador en castelhan, pescaire e pescador en occitan); cherraire (cast: hablador); alabez (cast: entonces); encara (cast: todavía, aún); res (cast: nada); menchar (cast: comer); enta, ta (cast: hacia); aban, deban, adeban (cast: ante, delante, adelante); partachar (cast. compartir), eca, eca…N'i avèva fòrça mes dens la lenga medievau. L'aragonés qu'ei estat en contacte dab lo gascon e lo catalan, e qu'arribè a s'ibridisar dab embduas lengas dens las soas zonas respectivas de contacte.

Tà vs’assabentar mes sus la documentacion medievau en lenga occitana de Navarra, que'vs cau légir l’òbra deu professor Ricardo Cierbide Martinena de l'Universitat de Gasteiz (Vitoria) : Estudio Lingüístico de la Documentación Medieval en Lengua Occitana de Navarra, editada peu Servicio Editorial de la Universidad del País Basco/ Argitarapen Zerbitzua Euskal Herriko Unibertsitatea Bilbao/Bilbo, 1988. Que vs'aconselhi tanben de légir l’article redigit per Francho Nagore Laín dens la revista de Filología Románica Los pireneos : un nexo de unión entre el occitano y el aragonés. Qu'ei tot per uei!

Del temps que el gascó, el llemosí, l'alverniès i el provençal hi eren dialectes del "català"

Estic llegint “els orígens de la llengua”, de Lluís Gimeno Betí, catedràtic d’escola universitària a la Universitat Jaume I de Castelló de la Plana. La lectura d’aquest llibre interessantíssim m’a provocat algunes reflexions que volia compartir amb vosaltres. Vull parlar de les relacions o dels lligams que existien entre el català i la resta de l’espai occità a l’època gloriosa dels trobadors. Som acostumats a llegir que, a l’edat mitjana, els catalans no escrivien en català sinó que emplegaven un idioma foraster, el provençal. Es cert que, a l’edat mitjana, el conjunt dels paisos occitanocatalans constituïa una gran entitat linguística i cultural. Podem llegir en un text del 1169 :
“in omnes et per omnes Provincialum partes a Marsilia usque Barcinonam » o sigui: “a totes i per totes les terres provençals des de Marsella fins a Barcelona». El país valencià i les illes eren encara àrabs en aquella època. Per les nostres terres occitanes (Catalunya inclosa), la llengua escrita hi era unificada i normativitzada. Nogensmenys, contràriament ad allò que som acostumats a llegir, aquesta llengua no era pas més provençal que catalana. Era una sorta d’occità normatiu, unificat, un poc com el “batu” al país basc actual, si voleu, vull dir una llengua comuna per a tot el territori occitanocatalà. El trobador provençal Raimon Feraut confià als seus llegidors aquest advertiment: “car ma lenga no es de dreg proensales” (perquè la meva llengua no és recte provençal) com per disculpar-se dels errors literaris que hom haguès pogut trobar dins la seva obra escrita en la llengua unificada.
No ens vindria l’idea de considerar el basc batu com foraster al país basc, malgrat que hi és diferent de totes les parles "naturals", i particularment allunyat de les de Biscaia i encara més del basc soletí. De la mateixa manera, no veig cap raó per a considerar que la llengua dels trobadors fos més forastera a Catalunya que, per exemple, a Provença o a Gascunya. Al contrari, em sembla que tenia més afinitat amb el català que no pas amb el provençal o en tot cas amb el gascó. Cal subratllar el fet que el trobador provençal Albertet de Sestaró (Sisteron, fi del segle 12) anomenava aquesta llengua -doncs la seva- "catalan"!


« monges, causetz, segons vostre siensa
qual valon mais, catalan ho frances?
E met se sai Guascuelha e Proensa
E lemozi, alvernh’ e vianes
E de lai met la terra dels dos reis »


El mot “occitan” no era pas encara inventat!

Sent Fermin, Sent Sernin, Pampalona e Tolosa

Com ja sabetz, aquesta setmana que's debanan las hèstas de Sent Fermin a Pampalona de Navarra (deu 7 au 14 de julhet) dab l’alagarda deus taurs per las arruas, "l'encierro " qui totòm coneish. I a avut, despuish bèth temps, ua confusion dens la tradicion populara enter Sent Fermin (nascut appr. en 272-mòrt en 303) e Sent Sernin qui son tots dus los Sents Patrons de Pampalona. Lo Sernin (Saturninus, en latin, Saturnino o Cernín en castelhan), com lo Fermin, que viscó a Pampalona au sègle III. Qu’estè eth qui convertí la familha deu Fermin au cristianisme e que batiè lo petit Fermin dab l’aiga d’un potz anomenat desempuish "el pocico de San Cernín". Aqueth potzet, situat au drèit de la glèisa San Saturnino a Pampalona, qu'ei tampat au dia de uei, mes que i a ua placa de bronze qui vs'ac senhala. Segon nos condan las actas de Suri (Passio Saturnini), lo Sernin que deishè Pampalona tà Tolosa (la nòsta) deu temps deus cònsols Gratius e Decius, en 250, e que i fondè la prumèra comunautat cristiana, de la quau ne vadó l’avesque. Un bèth dia (de l'an 257?), Sernin qu’arrefusè de juntà’s a la ceremonia deu sacrifici d’un taur qui’s debanava sus la terraça deu Temple Capitòli de Tolosa (situat acerà on ei la plaça Esquiròl de uei) en aunor de Jupiter. Furiós, los pagans estaquèn l’avesque au taur per ua còrda, hoetèn lo taur tà que devarèsse tots los escalèrs, ço qui non manquè pas de tuar l’avesque e de despatracar lo son còs. Lo taur corró per las arruas de Tolosa cap tau nòrd e la bèstia qu’estè tuada, segon la tradicion, deu costat deu barri que prenguerà mes tard lo nom de matabuóu (matabiau en version franchimanda), en sovier d'aquera istòria. Duas hemnas de la comunautat cristiana s’aucupèn d’amassar las rèstas de l’avesque dispersadas durant la corruda e las enterrèn, plan d'amagat, de nuèit, au lòc exacte, segon la tradicion, on serà bastida la glèisa de Nostra Dauna deu Taur, carrèra deu Taur, enter la "plaça del Capitòli" e la "plaça Sant Sernin".



Tà véder las fotos en mes gran, que cau clicar dessús!







Lo culte tà Sent Sernin que vadó mes e mes popular, e Tolosa que vedó arribar romius de pertot. De tant popular qu'èra vadut lo Sent qu'a la fin deu sègle IV, l’avesque de Tolosa Sent Silvi decidó de bastir ua glèisa mes grana a quauques 200 metres de la capereta primitiva (aquesta darrèra qu'ei vaduda la glèisa "Nòstra Dauna del Taur") tà i poder caber tots los pelegrins. Qu'èra atau qui's comencè la construccion de la basilica Sent/Sant Sernin, la basilica romana mes grana d'Europa (tà non pas díser deu mond o de l'univers, que haré grandós:-D).





Quant au Fermin, eth tanben que quitè Pampalona entà anar tà Tolosa, on estè ordenat caperan peu Sernin, puish se n'anè tà Picardia. Que vadó avesque d’Amians, on morí martirisat per decapitacion en 303 e on i ei estat enterrat. Lo culte de Sent Fermin, qui ei tanben lo Sent Patron d'Amians, que sembla estar manlhevat peus Navarrés deus Picards, segon la Wikipedia espanhòla. Quant au culte de Sent Sernin, qu'ei estat probablament introdusit a Pamplona peus abitants deu barri pampalonés dit "Burgo San Cernín", poblat a l'edat miejancèra per "Francos" (Occitans). La tradicion que comencè de hè's quauques confusions enter San Saturnino, vadut San Cernín, e San Fermín. Las corsas deus taurs per las arruas de Pamplona, qui començan quan las campanas de la glèisa San Cernín e'n hèn senhau, que commemoran la corruda deu taur a Tolosa. Lo prumèr dia d'aqueras "Sanfermines" que correspon dab lo dia de Sent Fermin, enqüera que la victima n’estè lo Sernin e non pas lo Fermin. Que cau totun arremarcar lo dia de Sent Sernin qu'ei lo 29 de noveme, n'ei pas precisament la data ideau tà hèstas d'aqueth tipe! Atau qu'ei!

P.S. La hèsta de Sent Fermin a la TV, qu'ei ací!

D'Albuquerque (Borrèia County, New Mexico), un conselh: para lo lop!

Aus Estats-Units tanben que i dançan la borrèia! La pròva:

Lo nom d'aquesta borrèia (de tres temps) emigrada a Albuquerque (Navèth Mexic, E.U.A) qu'ei "para lo lop". E de qué vòu díser aquò?
Parar en occitan significa generaument: preparar, ornar, decorar, adobar (e non pas estancar, aturar, aquerò qu'ei un castelhanisme d'emplèc pro frequent mès incorrècte en gascon, au contrari deu catalan qui l'a normalizat). Dens los parlars occitans deu nòrd, parar que s'emplega tanben au lòc d'emparar (leng., gasc. e cat.): protegir, empachar, repossar: "parar las vachas de la civada"= empachar las vacas de minjar la civada; "Que para dau freg, para dau chald" = çò qui empara deu fred, qu'empara deu caud" "para lo lop!" = arrepossa lo lop!...
Com cada borrèia qui s'arrespècta, aquesta pòt (o meslèu deuré) estar cantada. A jo m'agradan las paraulas que l'i a botadas l' Ivon Balès. La lei deu 4 Agost de 1 994 relativa a l'emplèc deu francés, la lei "Allgood", ve'n brembatz? Adonc, la poesia de l'Ivon:
E para lo lop pitiòta
Para lo lop
Para lo lop que t’empòrta que t’empòrta
Para lo lop que t’empòrta l’anhelon
Quò es pas lo lop pitiòta
Quò es pas lo lop
Quò es queu tesson que te barra que te barra
Quò es queu tesson que te barra lo clapeton
Quò es pas lo lop pitiòta
Quò es pas lo lop
Quò es la lei Tobon que te barra que te barra
Quò es la lei Tobon que te barra lo clapeton
Quò es pas lo lop pitiòta
Quò pas lo lop
Quò es l’article 2 que te barra que te barra
Quò es l’article 2 que te barra lo clapeton

Quò es pas lo lop pitiòta
Quò pas lo lop
Quò es lo Jacon que te barra que te barra
Quò es lo Jacon que te barra lo clapeton

Sustot, no'ns deishem pas barrar lo clapeton! Urosament, qu'avem l'internet!!!!

Aquesta borrèia qu'ei estada popularisada en prumèr per l'Antonin Bouscatel (1867-1945), famós cabretaire cantalon emigrat a París. Podetz escotar ua reedicion (a partir de un 78 t.) de la soa version de "Para lo lop" sus un CD titolat: Musique de Paris Cafe.

Que n'i a tanben ua version prepausada per l'excellent grop Les musiciens de Saint Julien dirigit peu Francés Lazarevitch. Lo Cd que's titola danse des bergers, danse des loups.


Deu medish Bouscatel, que'vs prepausi ua seguida de duas borrèias (repicadas deu son 78 torns!):

La borriaira e la flor de ginesta:


Jo qu'aimi la seguida de borrèias qui segueish, interpretada peu cabretaire Martin Cayla (1889-1951), eth tanben deu cantal: "la morralhada" :-). La segonda, "lo cocut", qu'ei la medisha que la qu'avem dejà audita mantuns còps jos lo títol de "ai vist lo lop" (qui tornaram trobar dens un coplet).


La que segueish que'ns vien de Losera, adobada e interpretada per l'accordeonista Ernest Jaillet (tanben de la prumèra mitat deu sègle passat):


Vam! Prou per uei, me pensi. S'en voletz mes, de borrèias, polkas, o mazurkas... que'm podetz enviar un messatjòt!

PS. Nòrd-Occitan : quò = aquò; Nòrd-Occitan: queu = aqueu = aquel (leng.), aquell (cat.), aqueth (gasc.)

Encara l'Slump

Heus aquí la versió sudista del Dr Slump, ja vaig passar-vos la versió catalana fa alguns dies.


Els subtítols són per als Catalans, suposo ;D
Bé, us torno a donar l'altra versió, per tal que pugueu comparar-les més facilment. Vegeu com en Joanot s'encarrega bé de vosaltres, estimats visitants! Però declino tota responsabilitat quant a les conseqüències possibles d'una sobredosi sobre la vostra salut mental...

Dr. Slump - en català
enviat per Rock-Heaven

Lo vent d'Espanha que boha hòrt! Amics, qu'arrecebem lo Pep Botifarra e la Lola Tortosa!!!!

Lo vent d'Espanha que'ns pòrta musica de Xàtiva (Shàtiva) dinc a çò de nosautes, praubets deu Nòrd Gran! Quina sòrta qu'avem de poder escotar musica deu sud, e de las bonas, non trobatz pas??? Visca l'Internet! Ladies and Gentlemen, ací qu'avetz En Josep Gimeno (mes conegut com Pep Botifarra) e Na Lola Tortosa!

Tà crompar lo lor CD, que podetz clicar ací (10 euros lo disc, mes 5 euros de còstas de pòrt, que hèn 15 euros: n'ei pas tròp car!!!)
Mercejam sexenni per totas las videos qui segueishen:

La Lola que canta la Jota de Muro:



L'u de Moixent, cantat per la Lola qui ei deu vilatge (disen "pòble" au sud deus Pirenèus) de la Torre, au ras de Shàtiva:



L'u d'Aielo:


L'u del Tio Mariano:


La cançon qui segueish ("quin pare que tinc") qu'ei cantada per la petita Miriam Gimeno au costat deu son papà:


La Sandinga, dab coplets en la lenga de la mea arrèrmairana, doña Carmen (QEPD):


Ua havanera: l'havanera del Mareny


La Petenera. Poderatz notar que dens lo parlar deu sud deu País Valencian, l' a finau que i ei sovent prononciada "o" a l'occitana e non pas "a" com a València ciutat. En valencian, la r finau qu'ei tostemps prononciada (aquò b'ei un trèit d'evolucion recenta e non pas un arcaïsme).




La Malaguenya de Barxeta


Ua "nadala" (cant de Nadau), d'acòrd, qu'ei completament de hòra-tempora, mès aquò rai! Adonc, la nadala de Llocnou d'en Fenollet:


La jota vella de Moixent:



E, entà acabar per aqueste còp, duas videonetas prepausadas per en Vicent Damià.

La granaïna de Montaverner:


E, fin finau, la jota de Xàtiva!

Ua nautat tecnologica/ una novetat tecnologica / una novetat tecnològica : l'iRack

Seleccionada tà vosautes; mès qu'ei sonque en anglés...La vertat: que m'a hèit plan arríder!!! Notatz, totun, que'n soi un fan vertadièr d'Apple, jo (aqueth messatge qu'ei estat escriut dab un mac). Aquò rai!

Mad TV iRack Apple Iraq war parody
enviat per saidsup

Catalan sostitolat

Legir lo catalan es plan aisit per nosautres...Enfin, normalament...

Dr. Slump - en català
enviat per Rock-Heaven

Llaguts i el meu avi

Llaguts

Si el diaporama no funciona, podeu "clicar" aquí


I ja que som a Calella, escoltem "el meu avi" una vegada més (aquesta versió, bastant orquestral, és andorrana! A mi m'agrada tal com ho és, canvia un poc de les propostes tradicionals com la que vaig incloure dins un missatge més antic...Visca la marina andorrana!!!!:-D)



D'acord, sóc un poc vell. Potser l'actuació iconoclasta que en van fer els Nois de la Mare a Guissona us agradarà més????

Bourrée! Encore bourrée!!!

Quauquas borrèias de tres d'Auvèrnha (tà consumir - e dançar- shens moderacion)!!!

Seguida de borrèias de Lemosin e d'Auvèrnha peu grop "Lo Rosselhon"


Duo París-Roergue: Borrèia a Solier



Borrèia: Ai vist lo lop...


La medisha borrèia "ai vist lo lop", interpretada peu grop Komred, la version qu'ei dançada e cantada:

Ai vist lo lop e la lèbre
E lo rainal dançar /bis
Fasián lo torn de l'arbre
E del boisson forcat /bis

Trima tota l'annada
Per ganhar qualques sòus
E dins una serenada
Z'ò fot tot pel còl



Ua auta borrèia peu grop La Bardane :






Chemins de Traverse au bal de Bures sur Yvette (Vath de Chevreuse, Iscla de França):


E çò de miélher demora a escotar ací: Auvergnatus!

PS: (leng.) rainal, guèine, mandra = (gasc.) vop, mandra, renard= (cat.) guillot, guineu
(leng.) boisson, mata = (gasc.) bruishon, mata, bruishòc = (cat.) matoll
trimar (òc.) = pencar (cat.)
annada, an (òc.) = any (cat.)
sòu (òc.)= pela (=diners, cat.)
serenada= serada (òc.), vespre (cat.)
còl (leng.) = còth (gasc.) = coll (cat.)