dialèctes e lenguas

Enter dialècte e lengua, i a diferéncias? De consideracion, òc; de natura, pas briga. Cada dialècte que's pòt constituir coma lengua d'ua comunitat s'ac vòlen, e a partir de dus dialèctes, se pòt hèr tres lenguas (o mes), dont ua (o mes) de composicion.

Un dialècte pòt èster ua lengua e vice-versa. Per exemple, lo francés qu'ei au còp lo dialècte de lengua d'oil pròpi d'Isla de França, e qu'ei la lengua estatau impausada peus reis de França qui parlavan aqueth dialècte e qu'ei ara ua lengua internacionau. Lo gallò qu'ei un aute dialècte de lengua d'oil (que non deu francés) e qu'ei tanben ua lengua. Aquera lengua qu'ei estada reconeguda pròpia de Bretanha peu conselh regionau de Bretanha en 2004. Se los Bretons vòlen lo gallò coma lengua nacionau, dab lo breton, aquò qu'ei plan un dret elementari. N'i pas cap de rason de denegar au gallò l'estatut de lengua. Lo gallò qu'ei tan vielh coma lo francés, e francés e gallò non son pas un dialècte l'un de l'aute, enqüèra que los dus sian dialèctes o varietats de lengua d'oil.

Lo luxemborgués que hè partida deu grop francic (Fränkisch) de dialèctes alemands, la norma escriuta deu parlars francics qu'ei generaument l'alemand. En França, lo francic qu'ei indigèn au nòrd de l'Alsàcia (ja a Wissenburg e enlà cap au nòrd) e en Mosèla, mès tradicionaument, lo veïcle de l'escrit deus locutors de francic qu'ei l'alemand estandard (neerlandés a despart). Lo gran ducat deu Luxemborg que decidí, quauque temps a, de normativizar lo luxemborgués, en tot basà's sus parlars francics deu Gran Ducat. Lo luxemborgués qu'ei vadut la lengua nacionau de Luxemborg. Que i ei co-oficiau dab l'alemand e lo francés. Mès atencion: lo luxemborgués d'abans e d'après la normativizacion n'a pas cambiat de natura, n'ei pas l'evolucion deu luxemborgués qu'a hèit qu'ei vadut ua lengua, qu'ei simplament l'evolucion de la consideracion o de la percepcion que n'an avut los Luxemborgués.

Lo neerlandés que hè partida deu grop francic de parlars, coma lo luxemborgués, e qu'ei la lengua nacionau deus País-Baish e de Flandras. Lo luxemborgués non ei cap neerlandés, l'un n'ei pas un dialècte de l'aute, mès que son plan duas varietats francicas.

E l'alsacian? Los parlars alsacians, levats los mes septentrionaus, son deu grop alemanic qu'agropa parlars d' Alemanha, Soïssa, Austria e Liechtenstein dens un continuum territoriau. Durant la darrèra guerra, tà saber se un presoèr de guerra alemand èra alsacian o pas, pr'amor que mantuns presoèrs alemands d'expression alemanica e sajavan de's hèr passar per alsacian tà poder èster alargat de tira, que li amuishavan un paraploja e que li demandavan: woss esch diss? (De qué's aquò?). Se lo tipe arresponèva en alemanic: s'esch a barabli (deu francés parapluie), èra alsacian, s'arresponèva: s'esch a regenschirm (de l'alemand regenschirm, adoptat peus parlars alemanics d'Alemania), ac èra pas. Non calèva pas emplegar lo mau mot!
Que l'alemanic (Alemannisch, de non pas con·hóner dab l'alemand oficiau qui non n'ei pas, d'alemanic) e lo francic sian dialèctes de l'alemand e non pas lenguas distinctas n'ei pas tan clar, pr'amor qu'un Berlinés de soca non pòt pas compréner (o hèra malaisidament e incompletament) l'alemanic e lo francic parlats. Per aquesta rason, quauques linguistas que classifican alemanic e francic coma lenguas distinctas de l'alemand. Las diferéncias entre l'alemanic o lo francic e l'alemand son incomparablament mes granas que las qui separan lo catalan deu lengadocian e deu quite gascon. Tradicionaument, los locutors de l'alemanic e deu francic consideran o consideravan los sons parlars coma dialèctes de l'alemand e tà l'escríver qu'emplegavan sonque l'alemand estandard. Aquò dit, aquò n'ei pas un argument sufisent tà considerar que l'alemanic e lo francic sian dialèctes de l'alemand . Qu'avem l'exemple deus locutors arpitans (franco-provençaus) de la vath d'Aòsta (Itàlia) e de la Soïssa romanda. Non escriven (o n'escrivèvan) pas tanpauc l'arpitan, que consideran o consideravan los sons parlars coma variantas dialectaus de la lengua francesa. La norma escrita deus Arpitans de la Vath d'Aòsta e de la Soïssa Romanda qu'ei lo francés. La lengua francesa i ei enqüèra oficiau a la Vath d'Aòsta com en Soïssa. Aquò non hè pas de l'arpitan un dialècte deu francés, plan segur. L'arpitan n'ei quitament pas de lengua d'oil.
Que l'alemanic sia un dialècte de l'alemand o pas, lo hèit ei que vedem aparéisher ua lengua alemanica qu'ei a se normativizar. Léger la wikipedia en alemanic qu'ei interessant. N' ei pas impossible que l'alemanic posca vàder lengua nacionau en Soïssa un dia, pr'amor que tots los parlars "alemands" de Soïssa i son en realitat alemanics. En jornaus soïs alemands que s'i pòden léger de mes en mes sovent d'articles redigits en alemanic en lòc de l'alemand, çò qu'èra impensable i a quauquas decadas. L'alemanic i ei ben present a la television en Soïssa alemanica, e, enquèra que la lengua alemanda e non l'alemanic i sia la lengua de l'escòla, l'alemanic demòra enqüèra la lengua o lo dialècte de la vita-vitanta e de tot dia.

Lo yiddish, o judeo-alemand, qu'ei tanben un auta varietat de l'alemand (en yiddish: yidish daitsh o sia alemand judiu per oposicion a folk daitsh: alemand deus "gentils" ). Ueitanta per cent deu vocabulari deu yiddish ei d'origina alemanda, la resta qu'ei sustot d'ebrèu (10 %) e la resta de manlhevats divèrs, sustot eslaves. Lo yiddish estandard parlat o transcrit en caractèrs latins non pausa pas tròp de problèmas de comprehension tau nòste Berlinés, lhevats los mots non-alemands, contrariament a l'alemanic e au francic. Lo judeo-espanhòl que deriva de l'espanhòl, qu'ei la lengua deus descendents deus judius expulsats d'Espanha en 1492. En judeo-espanhòl, la lengua se ditz djidio-espanyol, djidio, djudezmo o espanyol muestro, qu'ei a díser, judiu, espanhòl judiu, judaïsme o lo nòste espanhòl per oposicion a "el espanyol vedradero" , l'espanhòl vertadèr. Las duas formas d'espanhòl son mutuaument pro comprehensiblas. Aquò n'empacha pas lo yiddish e lo judeo-espanhòl d'èster duas lenguas independentas de l'alemand e de l'espanhòl.

Tot aquò tà demostrar que la nocion diferenciadora dialèctes/ lengua qu'ei un concèpte de classificadors de parlars, de sistematicians, mès qu'ei ua nocion hèra teorica. En realitat, no's passa pas atau. Mantuas lenguas distinctas que son en realitat varietats dialectaus de la medeisha lengua, e mantuns "dialèctes" d'ua lengua oficiau ne'n son pas d'un punt de vista de sistematician lingüistic.


B'ei clar que l'aranés ei la lengua pròpia e nacionau d'Aran. Aquiu que trobam un parallèle evident entre luxemborgués e aranés. Lo luxemborgués n'ei pas un francic generau o francic de composicion basat sus parlars exteriors deu Gran Ducat, qu'ei basat sonque sus parlars deu Luxemborg. L'aranès n'ei pas un gascon generau o de composicion, qu'ei lo gascon de la Vath d'Aran, basat sus la manièra, o manèra com disen acerà dab tota la rason, qu'an los Aranesis de parlar gascon. L'aranés que i ei lengua oficiau, e parlar de lengua aranesa qu'ei tan legitim com parlar de lengua luxemborguesa. Rai per l'unitat gascona, rai per l'unitat occitana, mès qu'ei atau en realitat. Aquò n'empacha pas que la lengua aranesa sia un dialècte gascon (que non pas deu gascon) o un parlar occitan. L'aranés qu'ei un dialècte de gascon (e non pas deu gascon) coma lo gat ei ua varietat de felin (e non pas deu felin) o l'angòra ei ua varietat de gat (e non pas deu gat). Mès l'aranés qu'ei sustot ua lengua, unica lengua occitana oficiau.