Tornat de Cantàbria

En Cantàbria, que i anèi entà cuélher ua cornamusa cantabra asturiana astur-cantabra qui l'artesan gaitero de Cabuérniga David López García e hasó tau vòste servidor.
Qu'èra l'oportunitat de s'escambiar los instruments per un momenton...Lo David que sagè la boha blua en Fa qui'm hasó  Robert Matta. Sajar-la qu'ei adoptar-la! Que'n vòu comandar ua, la medisha que la mia. Lo vòste servidor non hasèva pas tant deu fièr en sajar de tocar lo prototip de gaita galèga garèga galiciana en Do grèu concebut e fabricat peu quiti David. Lo piteru (auboès) d'aquesta cornamusa qu'ei longuissim!

Aqueth piteru en do grave que serveish au David tà acompanhar la gaita en Do "normau" (dens la video qui segueish, la gaita en Do normau qu'ei tocada per Oscar Abel López Coto mentre lo tambor qu'ei tocat per  Miguel Esposito dit Pascu, qui sou generaument hèr soar la caisha (bombo) dens la banda "El Tinglau" fondada peu quiti David.


`
Adara en tonalitat de Re dab lo "Tinglau" en sesilha de repeticion. Las tres gaitas galicianas, duas en Re "normau" e ua en Re grèu,  ua invencion deu David, que sorteishen deu talhèr de l'artesan-gaiter cantabre.

Lo baran, la sela e l'esperit deus Ancians.

Que vau passar quauques dias en Cantàbria per Nadau. Aqueth viatge venider que m'a inspirat un pòst a prepaus de quauquarren hòrt ancian qui arreliga gascons e cantabres (a despart de la f aspirada).

Que'm soi interessat a duas familhas de mots gasconissimes probablament eretats de las culturas deus pastors qui vivèvan en la cordilhèra pirenaïcocantabrica aus atges deu bronze e deu hèr. La prumèra qu'ei la de varan(d) qui grafiarèi arbitràriament dab ua b iniciau :  baran (baran, baram,  barana/baranda, baranar, baranejar, baranet, embaranar, embaranada, baranon etc).  L'auta qu'ei la d'asselar (sela, selat, selar, assela, asselada, asselar).

En gascon, lo mot baran, variant baram, escriut varan, varam en la grafia de Per Noste, barand per Chaplain (diccionari gascon-francés), varand per Pèir Morà (diccionari tot en gascon) e per Jan Lafitta (diccionari de Lespy), barann peu praube Joan Coromines (El parlar de la vall d'Aran),  que  designa ua causa circulara, un cerc, un  aròu (lo baran o baram de la lua).  Lo baran que devè aver ua dimension religiosa o en tot cas magica: que representa ua causa misteriosa, de l'aute món, deu món deus defunts. Que pòt aver un efèit positiu, lo de claror, de proteccion, o, au contrari, que pòt provocar causas de las dolentas en relacion dab la possession de l'esperit, la confusion, lo vertigi, la pèrta deus sens. Lo baram qu'ei ua forma de tesic, de preocupacion. Har baram que vòu diser desirar  en ne pèrder lo sens, voler a tota fòrça possedir quauquarren o quauqu'un. Baranejar que vòu díser har vòltas o pèrder l'equilibri, patir de vertigi. En Lomanha, que significa tanben lugrejar en parlar d'un astre.  En Haut Comenge, que vòu díser cerclar ua arròda d'un carro (Duplech).  

Lo mot baran qu’a ua forma femenina: la barana. Que designa alavetz la sòla d'ua arròda d'un carro (dab aqueth sens, lo mot qu'ei grafiat varana per Per Noste), la barrèra de husta qui barra lo passatge tà un camp o tà ua prada o que barra un sarralh. Dab aquesta darrèra acceptacion, lo mot qu'ei grafiat de manèra distinta: barana per Per Noste, en seguir atau l'usatge espanhòu e catalan. Un variant occitan de barana, baranda, qu’a tanben lo sens mes modèrne de balustrada.
Un baranet o ua baraneta  qu'ei ua persona arredoneta mentre un baranon qu'ei un cledon.

En basco labordan, biranda que vòu díser cerc, qu'ei lo medish mot que lo nòste baran. En basco "generau",  baranda qu'ei la nòsta barana (esp. baranda, leng. baranda,  cat. barana).

Lo mot qu'ei d'origina preromana e indoeuropèa. Segon en Coromines, las duas significacions de cerc e de barrèra de proteccion que s'arretròban ligats a l'etimon dens divèrsas lenguas indoeuropèas; varanda en lituanian que vòu díser  anèth, cerc. Dens mantuas lenguas indianas varanda que vòu díser barrèra, abric. D'aqueth mot indian que'ns vengó lo mot veranda via l'anglés o lo portugués.

Lo baran e la barana que hèn pensar immancablament a ua construccion pastorau antiga: lo sel. Que s'agiva probablament de la medisha causa.

Los “seles” -mot deu parlar cantabre- qu'èran de sarralhs circulars, las rèstas deus quaus e's pòden trobar peus Pirenèus e la cordilhèra cantabrica (Bascoat, Cantàbria, Astúrias) dab denominacions divèrsas mès la causa non càmbia pas guaire. Lo terrenh deu "sel" que's trobava generaument a l'estrem o au dehens d’un bòsc, au detriment deu quau aumensh ua partida de l’airau i èra obtenguda per abatuda. Atau, los constructors e utilizadors deu "sel" que podèvan aprofieitar de la husta com  materiau tà las construccions de las barrèras deu cortau (qu'ei a díser  las baranas), entà edificà'i la barraca deu pastor, e tanben com combustible. Doncas, lo "sel" qu'èra de hèit un baran, que diserem un  "ring" en anglés. Au centre geometric de l’estructura circulara  que s’i trobava ua pèira senhadera, a partir de la quau e's podèva traçar la circomferéncia deu baran dab l'ajuda d'un cordèth. Au Bascoat, aquesta pèira centrau que's ditz austarri o austerritza o sia pèira de céner, lhèu las rèstas d'un ancian culte funerari. E efectivament, s'i podón trobar traças de céner en aumensh un cas. Aquera descobèrta que permetó de datar l’estructura corresponenta per la tecnica deu C14, e qu'èra lo sègle 2 en aqueth cas. A mes, uèit pèiras perifericas i solen èster plaçadas de manèra geometrica, exactament sus la linha de la circomferéncia, shens que'n sàpiam l’arrason, simbolica, religiosa o auta. Aquera costuma que poderé remontar a la cultura deus megalits (ved. l'article de Luis Mari Zaldua Exabe, en basco), cultura estreitament ligada au pastoralisme, pr’amor estructuras semblantas e hèra mes antigas qu’estón descobèrtas en Bretanha e dens las Illas Britanicas. Au País Basco, qu’èra totaument prohibit de desplaçar las pèiras d’un sel. La tradicion orau basca qu’ei arrica de condes dedicats ad aqueths desgraciats qui s’an permetut de transgressar aqueth tabó. Un còp mòrts, que non pòden trobar lo repaus eternau abans que la pèira e sia estada arrehicada a la soa plaça.

Lo "sel" qu’arresponèva a la necessitat d'acessar lo bestiar laguens un cortau barrat e vigilat tà que i passen la nueit a l'empara deus predators. Los « seles » d’estiu que son en las estivas, mentre los « seles » d’ivèrn que son situats mes avath. Qu’èran doncas sarralhs d’usatge estacionau, temporari e non permanent.

L’extincion deus predators montanhòus que provoquè la desaparicion deus « seles” com a sarralhs, los darrèrs qu"èran enqüèra utilizats a ua epòca recenta (sègle 19). Totun, que’n podem enqüèra véder traças de las plan visiblas e los "seles" mes antics que balhan tribalh taus arqueològs. Per exemple, la forma arredona deu "sel" d'Akola (en basco: Akolako saroia), au ras d'Hernani (Guipuscoa) qu'ei enqüèra plan visibla, a despieit deu bòsc qui ei a'u minjar: 

Aquiu qu'avetz un aute exemple, mes de casa:  lo plan d'un "sel" trobat au lòc-dit "Sarralh de Broquèra".
Que's tròba dens la comuna de Doasit en Shalòssa, Landas. La circomferéncia deu "sel", laguens un bòsc (qu'ei soent lo cas dens l'arribèra), que i ei enqüèra plan visibla, marcada per ua hauçada de tèrra de quasi 1 m de hautor en auguns endrets.
De notar qu'estó lo "sel" qui balhè lo nom (sarralh = clòs, terrenh barrat) au lòc-dit.

Lo mot sel –cadut en desús en la lengua cantabra de tot dia - que’s tròba fossilizat dens la toponimia de Cantàbria e particularament dens la de las vaths de Pas. Aqueth país montanhòu, l'activitat tradicionau de la quau ei quasi exclusivament  dedicada a l'eslhevatge de vacas, qu'ei situat en la Cantàbria meridionau orientau. En la comarca corresponenta de Pas-Miera, que i trobam los lòcs-dits e vilatges de Selviejo, Sel de la Carrera, Sel de la Peña, Sel del Hoyo, Sel del Manzano,  Sel del Tojo shens oblidar lo borg de Selaya (de Sel del Haya, que non deu basco zelaia), etc. Lo mot que suberviu en la lengua deus poblants de las vaths de Pas, los pasiegos, devath la fòrma d'un derivat verbau qui lo lexic de la lengua espanhòla a incorporat : aselar (las gallinas), qu’ei a díser embarrar las garias laguens un lòc segur, lo ser, tà que s'i passen la nueit a l'empara deus predators (vops, haginas etc). Qu’ei probable qu'aqueth mot e s'aplicava autes còps au bestiar quan los "seles" i èran enqüèra utilizats. En "pasiegu"  (cantabre pasiego), aselar que's ditz tanben deus pastors quan e tornan tà la cabana, lo ser, tà i dromir (Ralph J. Perry, El habla pasiega: ensayo de dialectología montañesa, Tamesis Book Limited, Londres, 1969). 

Aqueths dus mots sel e aselar  eretats de l'epòca preistorica que son tanben plan presents en la lexicografia gascona. Prumèr, qu'avem lo vèrbe asselar o selar qui vòu díser acessar en ua “assela” o ua "sela" (Palay).  Lo mot  en gascon qu'a lo sens de sobac: ua sela (var. sèla) o assela (var. assèla) o un selat o ua asselada (Foix) - lo mot que pòt variar segon las regions -  qu'ei un acès, un lòc acessat.  Qu'ei a díser que los mots gascons sela, assela etc j 'an un sens mes generau que non pas lo de sel en cantabre.  En cantabre, (el) sel qu'ei un sarralh tà acessà'i lo bestiar. En gascon, la sela o lo selat qu'ei un lòc acessat. Botà's a la sela que vòu díser botà's a l'empara, acessà's, tà protegí's, per exemple,  deu sorelh, deu vent...

L’etimologia deu mot cantabre sel  qu’ei desconeguda. Non sembla pas latina. Tovar que'n proposè ua origina pre-indoeuropèa, mentre Coromines que pensava meslèu a un mot cèlta: *sedlon, d'etimon aparentat au deu latin sedile (cf. ang. saddle, fr. selle, occ/gasc./cat: sela, sera, sella, gasc. sed, cat. seu). Los mots sel  e aselar que presentan ua varianta dialectau en cantabre: sejo e asejar com ns'ac rapèra lo president de la Comunautat Autonòma de Cantàbria Miguel-Angel Revilla, natiu d'un vilatjòt perdut de la Vath de Polaciones e qui emplega -conscientament- lo vèrbe "asejar" per "aselar" en  son prumèr "best-seller": Nadie es más que nadie. De fèit, sel e aselar que son los mots en "pasiegu" (idiòma de las Vaths de Pas,  Cantàbria), mentre sejo e asejar que's disen en "purriegu" (idiòma de la Vath de Polaciones, Cantàbria) e en "cabuérnigu" (idiòma de la Vath de Cabuérnigo, Cantàbria). Lo mot gascon asselar qu'ei identic au mot "pasiegu". Lo mot que pogó passar deu "pasiegu" au gascon, sia dirèctament sia mei probablament via l'espanhòu. L'auta ipotèsi qu'ei que s'ageish d'un etimon compartit peu cantabre e peu gascon. Que'm sembla mensh probabla a jo, pr'amor de  sejo e asejar. Toton, non sèi se cau hòragetar-la, non soi pas lingüista. 

En basco, lo "sel" o lo son equivalent modèrne  (sarralh  tà las vacas, aulhas etc) que's podèva díser de diversas manèras segon lo lòc: saro, saroi, sarobe, korta/gorta, ola e kaiolar.

Los mots saro, saroi e sarobe  que presentan ua medisha arraditz, probablament un variant fonetic basco de "sel": *selo>saro.  Lo mot saròi qu'ei tanben gascon,  un basconisme aquiu,  juntament dab sarròi qui poderé resultar d' un crotzament de saròi dab sarralh.

Los autes mots bascos que son d'origina romanica, se non gascona.

Korta o gorta : qu'ei lo mot gascon cort o un equivalent espanhòu.  En gascon, cort qu'a un doble sens: que pòt designar un pati a l'alande reservat taus animaus de la bòria (pòrcs etc), o que pòt voler díser establa. 

En cantabre pasiego, la corta qu'ei lo mot tà díser establa, o sia establo en castelhan  (R.J. Perry, op. cit.).

Ola:  lo sens primitiu deu mot latin ola qu’èra « pati arredon », çò qui correspon perfeitament au "sel", cf. gascon ola, òla.

Kaiolar, tanben gascon, que provien deu crotzament enter *kuiolar e kaiola. Lo prumèr que vien deu baish latin *cubiolaris (crampeta de drómer, qu'ei a díser la cabana) com lo mot nordoccitan (deu Massís Centrau) cuiolar (A. Dauzat), cf. los mots gascons de la seria deus cuiu (lat. cubile) cuialar (lat. cubiolaris), etc. Kaiola qu’ei lo mot basco per gàbia, d’origina romanica tanben (cf en gascon cajola, cajòla). Atau, de significacion prumèra cabana, lo nom que's hiquè a designar lo quite sarralh. Qu'arretrobam çò medish en gascon dab cujalar crotzat locaument dab cajòla, cajola (= gàbia) tà balhar cajolar.

Los mots gascons equivalents deu "sel" non son guaire diferents deus mots bascos corresponents.  Que podem mentàver los derivats de cort: cortalh, cortèlh, cortèu, cortilh, cortau...; e tanben  saròi, sarroi, sarralh e la lista deus cuiu/cuju, cujalar, etc.

Uei lo dia, los cercs de baranas deus "seles"  qu'an desapareishut deu païsatge de la montanha, com los quitis predators. Non nse'n demoran pas sonque las traças, los barans/varans qui son enqüèra visibles sustot d'avion,... e los nostes mots gascons qui'nse cau sauvaguardar.

E en las autas modalitats occitanas, se i a mots aparentats? Qu'an lo mot baranda, plan segur, enqüèra que varan(d) (aròu, tesic) e tots los sons derivats e'm semblan unicament gascons. En cantabre pasiego, la baranda que designa la sòrta de balcon tancat tipic deus ostaus de la region, qui's ditz solana en castelhan. Las barandillas que son las nòstas baranas, en cantabre com en castelhan.  
 En maine occitano-romanic, l'etimon sel qu'ei representat unicament en gascon, que non en catalan e en occitan. Atencion aus omonimes e aus faus-amics! Qu'ei corrent de con·hóner lo mot gascon selar dab lo mot panoccitan (doncas tanben gascon) celar (deu latin celare) qui vòu díser escóner, amagar. N'ac cau pas. Los mots gascons sela, assela, asselar etc que comparteishen l'etimon sel (sel  = acès) dab los mots castelhans d'origina cantabra  sel e aselar, e non pas dab lo mot latin celare. Non cau pas tanpòc conˑhóner selar dab  l'occitan-non-gascon selar qui vòu díser serar (un chivau; en catalan: sellar). La sèla en occitan-non-gascon, sella en catalan, que's ditz la sèra en gascon (la sèra tà montar a chivau). Selar en gascon que vòu díser assobacar, endostar, acessar e non pas amagar ni serar. En gascon, l'expression botà's a la sela o botà's a l'assela que vòu díser botà's a l'acès,  botà's a l'empara. 

Cosinapatia

Mes d'un còp, que m'an demandat perqué m'exprimi en gascon, estant jo parisenc de neishença, immigrat a Tolosa e shens nat ligam genetic dab Gasconha. L'arresponsa que'm vien clara e arretrenida: lo gascon qu'ei ua lengua magnifica. A la question se lo gascon n'ei pas la medisha lengua que l'occitan, qu'arresponi que pòden parlar occitan shens èster capables de parlar gascon, doncas, a l'evidéncia, n'ei pas tostemps parièr. A la question perqué èi causit lo gascon e non pas l'occitan deus trobadors, qu'arresponi (tà hèr carar l'emmerdaire) que la lengua deus trobadors e pateish deu sindròme de cosinapatia,  mentre que lo gascon, non, pas briga. Lo gascon qu'ei arric e precís.  E com lo tipe non sembla pas compréner, que'u demandi d'arrevirar en occitan (l'aute) las duas frasas: "que m'agrada la cosina de la toa cosia" e "que m'agrada la cosia de la toa cosia". Bingo! Conclusion gascona: que vau mes parlar l'occitan de la cosia que non pas un occitan de cosina.

Fonamentau.

 Que'm soi regalat en percórrer un "reprint" deu "recueil de textes de l'ancien dialecte gascon, d'après des documents antérieurs au XIV eme siècle, suivi d'un glossaire" peu gran Achille  Luchaire. Que'ns cau arregraciar  los Americans, e mes concretament Google, tàd aqueth esfòrç de reedicion d'obratges com aqueth, publicat a París en 1881. Per un petit detzenat d'euros, que't pòts arrecéber  aqueth obratge a casa, enviat directament deus Estats-Units.
E qu'ei mes qu'interessant, aqueth obratge. Achille Luchaire, alavetz professor a l'Universitat de Bordèu, qu'èra rigorós. Que respectava escrupulosament las grafias deus manuscrits estudiats, qui èran en generau fòrça mes coherentas e, tà'c diser brac, mensh cretinas, que la qui soi a emplegar. Per incredible qu'aquò posca semblar, que'ns cau plan arreconéisher qu'avem arregressat en ahèrs de grafia per arrepòrt a l'edat mejana. Los linguistas de l'epòca qu'èran probablament mensh deformats que non pas los d'uei lo dia. O dilhèu que n'avèvan pas nat linguista tà deformar la grafia, qui sap?
En tot cas, que i trobaratz tèxtes deus ancians en gascon, classificats per regions dialectaus. Los mes ancians, deu sègle XI, qu'èran meslèu latins dab mots gascons incorporats. Los mes recents que son deu sègle XIII.  Que i poderatz constatar que mantuns trèits dialectaus qui diferéncian las varietats granas deu gascon qu'èran dejà presents en la lengua medievau. E que poderatz notar causas de las interessantas com lo caractèr epicèn deus adjectius s'acabant dab -au (per exemple, via comunau e non pas via comunala),  e aquò en totas las varietats deu gascon,  de Bordèu dinc aus Pirenèus, o avesque plan escriut abesque en totas las occuréncias (lhevada ua soleta: auesque, sus un cinquantenat, a vista de nas), etc, etc.
Que cau tornar taus fonamentaus. Aqueth obratge que'n hè partida.

L'occitan segon los parlars lengadocians

L'occitan segon los parlars lengadocians qu'ei plan ua lengua, segon çò qu'arressenti. Aquera opinion que m'ei con·hortada peu títou causit per l'excellenta Josiana Ubaud entà lo son diccionari ortografic, gramaticau e morfologic de l'occitan. Aqueth diccionari qu'ei ua pròva mes la distincion enter lengua occitana e dialècte lengadocian n'a pas nat sens dens la realitat. Alavetz, n'ajatz cap de dobte, l'occitan segon los parlars gascons  qu'ei plan ua lengua tanben, autant com l'occitan segon los parlars lengadocians. E que jo sàpii, lo gascon n'ei pas lo medish occitan que l'occitan segon los parlars lengadocians. Estosse vertat lo contrari, tots los mots deu gascon que serén estats presents dens lo diccionari occitan de Josiana Ubaud.  E lo gascon que seré doncas... lengadocian, que non gascon.

 La lengua gascona qu'a de definí's a partir deus parlars gascons, e non pas a partir de parlars qui no'n son pas. Qu'ei ua evidéncia, aquò. Totun, n'i a, enqüèra au sègle 21, qui non vòlen tostemps pas plegar-s'i. Ailàs, la vergonha que continua.

Lo banjo de retorn en Africa dab Béla Fleck

Dens lo messatge passat, que sajèi d'amuishar la relacion pregona qui liga lo banjo american dab instruments africans com l'akonting. Dens las annadas 30, qu'estó inventada ua tecnica navèra deu jòc deu banjo de 5 còrdas, dita three finger picking e utilizada peus musicaires deu genre bluegrass. En aquesta tecnica,las còrdas e son puntejadas com tà ua guitarra, dab lo poç e dus autes dits equipats d'onglets, e non pas tustadas dab lo dessús deus dits. Lo ligam dab la tradicion africana qu'estó copat aquiu. Béla Fleck qu'ei un banjohaire versatiu e dotat, cinquantenari, d'origina new-yorquesa. A mes d'èster un musician deu bluegrass, qu'a tastat de tots los genres, deu tradicionau tau classic en passar peu jazz. Qu'ei reputat per la soa capacitat d'improvizacion. Que voló arretrobar lo ligam deu banjo dab Mair Africa, en viatjar peu continent negre.
Que'n tirè un excellent documentari, don e'vs prepausi lo "trailer" e dus extrèits, d'espiar meslèu de matin se voletz aprofieitar d'ua fluiditat mes bona.

De l'akonting au banjo de cinc còrdas.

L'akonting (o ekonting) qu'ei un instrument de l'Africa occidentau (Casamança - Sud Senegau, Gambia) hèit d'ua calabassa curada recobèrta d'ua pèth tenuda de craba e hicada au cap d'un margue de husta. Qu'a  tres còrdas, duas  que serveishen tà la melodia mentre la tresau, mes aguda,  qu'ei ua cantarèla, ua sòrta de bordon agut tocat peu dit poç. La tecnica de jòc de la man dreta de l'akontingaire que s'arretròba dens lo jòc tradicionau deu banjo de cinc còrdas, aqueth jòc qu'ei dit peus americans "old-time", "frailing" o "clawhammer". Lo banjo qu'ei hòrt probablament ua evolucion americana de l'akonting, o un instrument semblant, aportat peus esclaus africans. Se comparatz lo jòc de l'akonting dab lo jòc tradicionau deu banjo de 5 còrdas (dens la segonda video, que i poderatz véder Adam Hurt a tocar lo banjo-calabassa - en anglés gourd banjo- qui ei un instrument intermediari enter l'akonting e lo banjo modèrne), que poderatz notar duas caracteristicas en comun. Prumèr, la cantarèla, tocada dab lo poç, que't balha ua nòta aguda constanta, drin com lo bordon d'ua cornamusa, totun aguda. E a despart deu poç, las còrdas que son tustadas dab lo dessús d'un solet (o a còps dus) dit(s). Lo dessús deu dit, que non lo devath com tà la guitarra, que serveish tà tustar la còrda dab l'ungla com a martèth. Aquesta tecnica africana de tocar l'instrument que s'ei conservada dab lo banjo american de cinc còrdas.

.

A l'origina, segon las illustracions deu sègle XIX,  los banjos que podèvan presentar un nombre variable de còrdas, cinc, sièis, sèt, o mei,  dab tostemps la cantarela (la còrda qui non va pas dinc au cap deu margue) que trobam dejà sus l'akonting.

 L'evolucion de l'akonting, o un instrument pròche, de cap tau banjo de 5 còrdas d'uei que's debanè dens las montanhas deus Apalaches. Lo banjo que serviva tà jogà'i aires de dançar en duo dab lo vriulon. L'instrument african que degó adaptà's au repertòri american d'origina britanica. Totun, la tecnica africana de tocar las còrdas que s'i ei conservada, a despieit de las diferéncias ritmicas e modaus enter las duas culturas.



Lo banjohaire qu'èra plan soent eth medish vriulonaire e vice-versa. Lo vriulonaire qui vedem a jogar dens la video qui segueish qu'ei Brad Leftwich, autor d'un metòde de banjo d'estile clawhammer tradicionau deu son  comtat de Round Peak, dens los Apalaches de la Carolina deu Nòrd, mentre lo banjohaire qu'ei Ken Perlman, tanben hèra conegut.


 Dinc a la fin de las annadas 1860, lo margue deu banjo n'avèva pas nat "fret" (los "frets" que son las barretas qui separan las nòtas suu margue) e las còrdas èran de budèth. Enqüèra uei lo dia la version shens fret e dab còrdas de nilon, afinadas en acòrd de la en lòc de sòl, qu'ei plan populara tà acompanhar lo vriulon en mes d'un lòc deus Apalaches, e particularament en comtat de Round Peak,  NC, dejà mentavut). L'abséncia de "fret" que facilita los "slides" (glissandos) comuns au jòc deu banjo e au deu vriulon. La version modèrna deu banjo n'a urosament pas completament acaçada la version anciana, shens fret, deu banjo. E las graulhas be se'n tròban plan urosas!

 


Uei lo dia, los fabricants de banjo de 5 còrdas que't tornan prepausar modèles deus "fretless" a mes deus banjos "normaus", dens los catalògs.

Galician, Garèc o Galèc?

Deu temps de la conquista romana, ua etnia cèlta deu nòrd-oèst de la peninsula iberica qu'èran los gallaeci  qui's van balhar lo nom tà la Galícia actuau. De gallaecus, o meslèu gallaecu(m), que proviengón los mots gallego, gallec e galèc, respectivament en castelhan, en catalan e en occitan non-gascon, tà designar los abitants de Galícia. Que cau notar, totun, qu'en gascon gallaecum non pòt balhar auta causa que garèc e en nat cas galèc. L'auta solucion qu'ei la prepausada per Pèir Morà dens lo diccionari Tot En Gascon, en hèr derivar un substantiu a partir de Galícia: galician com ac hèn lo francés (galicien, Galicien), l'italian (galiziano),  l'anglés (galician, Galician), l'aleman(d) (galicisch, Galicier), etc. La solucion galician de Pèir Morà que presenta l'avantatge d'èster acceptabla per totas las varietats occitanas e non pas sonque peu gascon.

Gascon, un mot desconegut

Avetz remarcat que lo mot gascon non existeish dens lo diccionari occitan (lengadocian) d'Alibèrt? I trobaratz plan lengadocian (segur),  provençal, limosin, auvernhàs...totun, gascon, que nani!  Bon, n'i ei pas tanpòc lo mot gasconada, s'aquò vos pòt consolar.

2- Conjugasons gasconas: cantar au present e au passat de l'indicatiu

En un comentari deu messatge passat, un legedor anonim que'ns hasó ua arremarca importanta sus un punt qui m'avèvi desbrombat de mencionar a prepaus de la conjugason de cantar au present de l'indicatiu e deu subjontiu: l'accentuacion particulara en gascon occidentau. Aquera caracteristica,  ja que probablament generau en las Lanas, qu'ei comunament ignorada en las gramaticas gasconas. A mes, la gramatica de Birabent e Salles-Loustau que s'engana sus l'accentuacion deu subjontiu occidentau en -i. Que't balha cantim e cantitz en lòc de càntim e càntitz.

Ja escrivoi lo patron generau de cantar au present de l'indicatiu qu'èra com segueish:
1- canti
2- cantas
3- canta
4- cantam
5- cantatz
6- cantan.

En gascon OCCIDENTAU, la tendéncia generau qu'ei meslèu aquesta:
PRESENT de l'indicatiu
1- canti
2- cantas (= cantes)
3- canta (= cante)
4- càntam (=càntem)
5- càntatz (=càntetz)
6- cantan (= canten)

Aqueth patron deu present de l'indicatiu que permet ua diferenciacion clara enter lo temps deu present e lo temps deu passat segon lo patron de la lengua antiga, qui ei enqüèra plan conservat en occidentau.  Càntam e càntatz que son atau plan diferenciats deus temps deu passat: cantam, cantatz. Ua auta solucion qu'estó l'invencion de cantèm-cantètz peus temps deu passat, qui va perméter atau la conservacion de cantam e cantatz au present.

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu (gascon occidentau, septentrionau a despart. Que cau tanben soslinhar lo preterit non s'emplega pas en gascon baionés):
1- cantài o cantèi, cantài qu'ei la forma mes anciana, enqüèra plan viva locaument uei lo dia.
2- cantàs
3- cantà
4- cantam
5- cantatz
6- cantàn

Mes au nòrd, en septentrionau  (Medòc, Basadés, etc) e septentrionau de transicion (Lana Gran, etc), lo preterit que i ei ja deu tip occitan stricto sensu:
1- cantèri
2- cantères
3- cantèt
4- cantèrem
5- cantèretz
6- cantèren


Los gascons ORIENTAU CENTRAU (Armanhac, etc) E ORIENTAU MERIDIONAU (partida deu Bearn, Bigòrra, etc) qu'an balhat los patrons emplegats en aqueste blòg:

PRESENT de l'indicatiu
1- canti

2- cantas

3- canta

4- cantam

5- cantatz

6- cantan.

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu
1- cantèi
2-cantès
3-cantèc o cantè
4- cantèm
5-cantètz
6-cantèn

Notatz l'existéncia  de patrons intermediaris enter lo patron ancian deu preterit (en -à) e lo patron arreconstruit  mes recentament  (en è). Per exemple, lo preterit emplegat per Jan Gastellú-Sabalòt en lo son roman: Margarida, la hilha deu praube  qu'ei atau:
1-cantèi
2-cantès
3-cantà
4-cantèm
5-cantètz
6-cantàn

Simin Palai qu'emplegava indiferentament cantè e cantà, cantèn e cantàn.

Lo gascon ORIENTAU SUDORIENTAU (Comenge, Aran, Coserans) qu'assegura ua transicion de cap tà l'occitan stricto sensu. Que s'i pèrden quauques caracteristicas gasconas com la formacion vasco-romanica de l'imperfèit deus vèrbes deus dusau e tresau grops (ex. sentia o sentià en loc de sentiua - sentiva).  Sonque en haut-aranés, modalitat de transicion de cap tau catalan ribargoçanopalharés qui forma los imperfèits a la mòda vasco-romanica,  qu'arretrobam sentiva etc.

PRESENT de l'indicatiu (per Aran, cf lo messatge passat)
1-canti
2-cantas
3-canta
4-cantam
5-cantatz
6-cantan

PASSAT SIMPLE (PRETERIT) de l'indicatiu (de tip occitano-roman o mixte).
1- cantè o cantèi o cantèri
2- cantès o cantères
3- cantèc
4- cantèrem
5- cantèretz
6- cantèren

De notar lo passat perifrastic construit dab l'auxiliar ANAR (va cantar = cantà, cantèc, cantè) qu'èra enqüèra viu en occidentau au sègle passat.

Qu'inviti los legedors gasconofòns a completar aqueth tablèu en enviar comentaris tà descríver lo biaish de conjugar deu son vilatge o deu son parçan. Totas las grafias que son benvengudas, plan segur.

Conjugasons gasconas : cantar, present de l'indicatiu, present deu subjontiu

Un legedor que'm demanda quauques explics sus la conjugason deus vèrbes gascons. Doncas, d'acòrd. Començarèi peu vèrbe tipe deu prumèr grop, lo vèrbe cantar.

PRESENT DE L'INDICATIU
En gascon la terminason -i serveish tà indicar la prumèra persona deu present de l'indicatiu en guaireben tots los vèrbes de totas las classas: mingi (de minjar), preni (de préner), segueishi (de seguir), mori (de morir). Lo vèrbe cantar non hè pas excepcion. 

EN GASCON GENERAU:

1-Gascon canti, cant-as, -a, -am, -atz, -an.

Totun, en castelhonés (Vathmala, Coserans, departament d’Arièja, en contacte dab lo catalan palharés a travèrs de la cadia pirenenca ): cantatz (prononciat en generau cantat) qu’ei remplaçat per cantau. Qu’ei la t finau gascona qui’s vocaliza : petit -petita > petiu –petiua ; polit ->poliu- poliua.

Enqüèra en castelhonés, cantan qu’ei tanben remplaçat per cantanh, com an (annada) per anh (catalan : any; en castelhan: año).

Donc en castelhonés :

2- Cant-i, -as, -a, -am, -au, -anh.

EN ARANÉS:
Lo patron 1 qu'ei quasi generau en gascon, totun, en aranés qu'ei diferent. Lo patron aranés que continua lo deu haut-benasqués (Vath de Benàs, Aragon) dab lo quau ei en contacte (non, lo món non s'arrèsta pas a la cadia pirenenca ni a la frontèra virtuau d'Occitània).

3-aranés:          Cant-i, -es, -e, -am, -atz, en. (tz = /ts/ e non /t/, sauv en baish-aran.)

4- haut-benasqués: Cant-o, -es, -e, -em, -etz (/ets/), -en

Mes avath en la vath de Benàs, lo patron qu'ei confòrme au de l'occitan. 

5- baish-benasqués: Cant-o, -as, -a, -am, atz (/ats/), -an

En haut-benasqués com en aranés, luishonés e en catalan occidentau, los mots qui s'acaban per -a atòna que  hèn lo lor plurau en –es : la filla, les filles, mentre qu' en baish-benasqués, la pronóncia de la a finau de mots com filla ei conservada en las formas pluraus: la filla, las fillas, com en gascon generau e en catalan orientau (a despieit de la grafia, puishqu'en catalan orientau la a atòna que’s confón dab la e atòna). Lo patron de conjugason que segueish aquesta caracteristica. Lo patron medievau que devèva èster comun enter aranés e haut-benasqués, lhevada la prumèra persona.

Aranés medievau: *cant, cantes, cante, cantam, cantatz, canten

Haut-benasqués medievau: canto, cantes, cante, *cantam (deu latin cantàmus),

*cantatz (deu latin cantàtis), canten.

La diferéncia enter cant e canto qu’ei parallèla a la qui i a  enter los mot masculins qui s'acaban dab  –o en aragonés e qui la pèrden en gascon.  

Comparatz los pars de mots aragonés/gascon:   uello (ll = lo nòste lh)/ uelh; agüerro/agòr (en lengadocian e en catalan: tardor); apero/apèr (en lengadocian: esplech agricòla e non pas apèro), gato / gat, campo / camp etc. . Per las formas pluraus, lo benasqués que’s demarca de l’aragonés tà apressà’s au catalan e au gascon. Que podem comparar la formacion deus pluraus en aragonés : uello ->uellos, agüerro->agüerros, apero->aperos, gato->gatos, campo->campos. Lo cas benasqués qu'ei diferent:  güello-> güells, agüerro->agüers, apero->apers,  gato->gats, campo->camps (en gascon: uelh ->uelhs, agòrs, apèrs, etc.).

Notatz la diferéncia entre la desinéncia de la prumèra persona en gascon e en benasqués. cant-i e cant-o.  La desinéncia i- deu vèrbe gascon que s'emplega tanben en ua partida meridionau deu lengadocian (l’auta part lengadociana qu’a cante en lòc de canti) e que’s continua dinc a la part mes septentrionau deu catalan (qui a tanben, segon los dialèctes, càntuc, canto, cante e cant).

En rosselhonés:

6-catalan rosselhonés: cant-i, -es, -a, -en, -eu, -en.

Com lo lengadocian, lo rosselhonés que pronóncia la m de cantem com ua n, totun dentau aquí.

Mes au sud de l’airau gasconolengadocianocatalan de canti, lo catalan orientau septentrionau (dit de transicion) qu’a càntuc, cantes, canta, cantem, canteu, canten. La linha isoglossica canti-càntuc que traversa lo Principat de Catalonha, doncas au sud de la cadia pirenenca, e non au nòrd. Que va de Gisclareny en Berguedan, que passa peu sud de Ripoll, Olòt, Besalú per Sant Llorenç de la Muga e Mollet e arriba dinc a Cadaquès.  Qu’ei a díser la partida mes septentrionau deu catalan deu Principat de Catalonha qu’a plan (jo) canti, com en gascon. En estandard principatin (catalan centrau), qu’ei canto (‘kantu).

La desinéncia en –uc  de càntuc que vien probablament per imitacion  de prenc, tinc, puc. En gascon medievau,  la prumèra persona deu present de l'indicatiu deu vèrbe préner qu'èra prenc (ara preni, prengui; en  catalan estandard: prenc, totun, en rosselhonés: preni), tier o tiener/tener: *tiec, *tienc, tenc (ara tiei, tieni, teni, tengui; en catalan: tinc, en rosselhonés: teni), díser: dic (enqüèra viu en gascon mes generaument desplaçat per disi, tanben  didi de díder e digui de díguer; en catalan estandard: dic ; en rosselhonés: diui), posc (enqüèra viu en gascon com a poish /puʃ/, mès generaument desplaçat per pòdi, en catalan estandard: puc, totun podi en rosselhonés); sonc (ara son, enqüèra viu, desplaçat per  soi, sui, sòi, sò, en catalan sóc, só, sun, sum, son) etc.

 LO PRESENT DEU SUBJONTIU

Com lo catalan, lo gascon que comprén dus grans grops de dialèctes: l'occidentau e l'orientau. Lo grop orientau que s'assepara de l'occidentau per un trèit fonetic:  En gascon occidentau, la e atòna que's pronóncia /e/ e la a finau atòna /a/ o /o/ o /ə/ de manèra variabla segon lo lòc, mès tostemps distingabla de la e atòna finau.

.

EN GASCON ORIENTAU: 

Lo patron deu subjontiu present de cantar en gascon orientau qu’ei similar o identic au patron emplegat en  catalan occidentau,  dab l’equivaléncia –tz = u

7-gasc. ori:     canti o canta o cante, cant-es, -e, -em, -etz, -en.

8-cat. occi (valencian): cante, -es, -e, -em, -eu, -en.

Notatz qu'en castelhonés (Coserans, Arièja, sosgrop sudorientau deu gascon orientau, en contacte dab lo catalan palharés per la linha de crèsta pirenenca), lo subjontiu de cantar que hè::

9-castelhonés:- cant-e, -es, -e, -em, -eu, -enh.

 EN GASCON OCCIDENTAU:

Lo gascon occidentau que's caracteriza per ua a finau atòna qui's pronóncia exactament com  la e finau atòna (o sia chic o mic com ua e neutra /ə/).  Lo grop occidentau  deu gascon qu'ei lo simetric deu grop orientau deu catalan. Las duas modalitats - a despieit qui no's troban  pas briga en contacte ua dab l'auta- qu'an en comun que son incapablas de distinguir foneticament cante de canta. Qu’ei a díser los patrons 1 e 3 non hèn pas nada diferéncia de pronóncia ni en gascon occidentau, ni en catalan orientau, que serén aquí sonque diferèncias de convencion grafica.

Las medishas causas provocant los medishs efèits, que s'a inventat un subjontiu en –i tant en catalan com en gascon.

Subjontiu present de cantar en gascon occidentau e en catalan orientau

10-gasc.occ: cant -i -is -i, càntim , càntitz, -in.

11- cat. ori.:  cant -i, -is, -i, cantem, canteu, -in.

Notatz lo grop -tz finau qu’ei generaument prononciat /t/t en las modalitats oraus deu gascon.

Menin, menina, ponin, penin

Los portugués qu'an lo mot menino entà díser nin, los espanhòus que disen niño. En gascon, qu'avem lo mot menin (n dentau, fem.: menina) qui ei sinonime de petit. Menin que pòt servir tanben tà designar lo darrèr vadut (en catalan: benjamí) d'ua frairèra, alavetz qu'ei un sinonime mensh trufandèr e mes afectuós d'escarranid o d'escarra-sac.
Menin que s'emplega tanben tà designar lo dit mes petit de la man: lo/eth dit menin. Qu'ei tanben lo cas en portugués: o dedo menino. Lo castelhan qu'emplega un mot aparentat: el dedo meñique.

En aranés,  menin no's ditz pas, qu'ei remplaçat per ponin (n dentau, fem. ponina): ponin qu'ei plan sinonime de petit .  En aranés, eth dit ponin qu'ei l'exacte equivalent d' eth/lo dit menin aulhors. Ponin e menin que deven èster duas fomas d'un medish mot deu hèit de la confusion de m dab p qui coneishem plan en maine vasco-romanic. D'aulhors lo mot penin qu'existeish en dehòra de la Val. Penin en gascon que designa ua hemna de petita talha, e que s'emplega tanben per designar la darrèra hilha d'ua frairèra. Penin (mot masculin) qu'ei l'escarra-sac au femenin.

Que pòt semblar paradoxau que penin sia un mot masculin tà designar ua hemna o ua nina, susquetot quan penin e hè pensar a un aute mot: penis.   Justament, la forma femenina de menin:  menina, que pòt servir tà designar lo penis. En gascon, menina qu'ei meslèu reservat tau penis d'un nin, qui's ditz autanplan penin. Menina per penis o penin , aquiu qu'avetz un aute exemple de confusion p/m, hens l'auta direccion, aqueste còp. La confusion no's limita pas au maine gascon, puishque  menina e vòu díser "membre viril"  (en mots ben catalans) a la franja d'Aragon (cf. Alcover-Moll). Qu'ei probablament un vasco-romanisme (aragonesisme e/o gasconisme?) pr'amor menin, menina non s'utiliza pas aulhors en catalan. La o deu mot aranés ponin que's poderé explicar com  un biaish de repulsion deu mot penin-penis.

En gascon d'Armanhac e de Lomanha, menina que  designa ua hemna fòrça atjada. Qu'ei tanben lo cas en Lengadòc. Aquiu lo mot que s'a pres un sens especializat. Que podem imaginar d'on vien aquò.  Las hemnas atjadas que's hèn mes petitas en agorrudà's.  


Menin, penin, ponin: tres formas d'un solet mot. Que soi segur un lector avisat que nse'n balharà ua etimologia documentada.

Post-scriptum 1. Qu'obreishi lo debat de l'etimologia. Menino, menin e lo castelhan meñique que poderén  remontar tà unha arraditz *menn sufixada en *menninnu  per uns e per l'aute  *mennicu. Dus celtismes? Totun, la terminason -ique de meñique que pausa un problèma en castelhan, e un crotzament de menino dab un mot francés qu'ei soent evocat tà explicar-la. Aqueth  *menn que poderé arrepresentar l'ètim indoeuropèu *mend : popar, nenet, en irlandés ancian menn que volè díser petit d'animal,  cf. X. Delamarre, Dic. de la langue gauloise). *Menninnu que's podó tanben crotzar e/o confóner dab lo latin mínimu tà préner lo sens de petit . Nin e nen (e niño en castelhan) que poderén proviéner de *menninnu per simplificacion,  la prumèra sillaba qui 's podó hèr sentir com un possessiu e non com partida deu mot. O mes simplament, nen e nin que poderén viéner deu mot cèlta latinizat ninnus, atestat com nom de persona: ninnos, nennius, nennus, nennicus, ninnius, dab la significacion possibla de macip, vailet segon X. Delamarre  (X. Delamarre, Dict. de la langue gauloise). En irlandés ancian nen que volèva díser goja, macipa, segon lo quite Delamarre. N'ei pas impossible que lo sens prumèr deu mot cèlta ninnos sia gojat, fin finala.

Post-scriptum 2 (escriut lo 25 d'octobre). Tà clavar lo debat de l'etimologia, ara que'vs vau balhar las ipotèsis dab las quaus m'estau.

Minimus qu’ei lo superlatiu de parvus (petit en latin), construit a partir de minus. Minimus que vòu díser lo mes petit. Qu’ei plan lo cas deu dit menin : lo mes petit deus cinc dits. Minímo (dab l’accent sus la segonda sillaba) >minin / menin. Menin que volèva díser a l'origina lo mes petit (deus dits, de la frairia), puish que's hasó mes generaument sinonim de petit en gascon. De menin qu'estó format penin per mutacion m/p (dilhèu influenciada peu parelh mair/ pair, ja que lo menin designa LO mes petit de la fraira, e lo penin designa LA mes petita d'ua frairia. Notatz, com anecdòta, que lo mot pair pot èster tractat a vegadas com un mot femenin en gascon: ma pair, sa pair.). L'aranés ponin qu'ei un variant de menin/penin com a sinonim de petit : penin >ponin.

Ara quauques mots sus lo castelhan dedo meñique: Minino var. menino (de minímo) que balhè en castelhan *minico, *menico , per confusion de la terminason deu mot dab un sufix diminutiu -ino qui estó remplaçat per un aute sufix diminutiu, mes popular en castelhan, -ico. La transformacion de dedo minico-menico en dedo menique/meñique que devó èster motivada per ua sòrta de tabó religiós (dedo minico que hè pensar a « de dominico » en latin). La terminason "-que" en lòc de -co  que serví simplament tà mascar aquera similitud dab dominico (com anecdòta mes: Menique qu'ei - o qu'èra- ua forma mes correnta deu nom Domenge en gascon). 

Los mots gascons nin e nen, e los lors equivalents en las autas lenguas romanicas,  que provienen deu  mot  latin  ninnus, variant nennus, com explicat mes haut. Aqueth mot qu'ei un manlhèu deu gau segon X. Delamarre (Dictionnaire de la langue gauloise). 

La dita deu jorn: "grans mans non plean lo topin".

Adonc, que voi aprofieitar de la dita deu dia tà m'apregon(d)ir  un punt fonetic essenciau deu gascon: la distincion entre las n velaras e dentaus. Grans mans non plean lo topin.  D'acòrd, que l'èi inventada, aquera dita. Totun, e poderé passar per tradicionau, vertat?  En tot cas, qu'ei aquiu sonque tà illustrar lo men devís. Grans mans non plean lo topin. De qué vòu díser aquó?
En gascon, la n finau que pòt èster dentau (on, quin, lo joen, pregon, gran, lo pan, son, man) o velara (camin, gascon, topin, gran, lo pan, lo son, la man). Notaratz que la mea grafia, (d'acòrd, la mes marrida de totas, totun, qu'ei l'oficiau e n'èi pas arrecebut nat mandat tà poder cambiar-la), non hè nada diferéncia enter la n velara e la n dentau. Non m'estenerèi pas sus las arrasons d'aquò, Jan Lafitta qu'ac hasó dejà.

En tot cas, gran en gascon no's pronóncia pas com gran en gascon...e los dus mots n'an pas la medisha significacion. Gran dab n dentau (prononciat grann) qu'ei lo contrari de petit. Gran dab n velara (prononciat grang en gascon e graa, dab un aa leugèrament nasau, en biarnés) qu'ei lo gran (deu blat, per exemple).  En lengadocian e en catalan lo problema no's presenta pas pr'amor los dus mots non s'escríven pas parièr. Lo lengadocian qu'a grand e gran, mentre lo catalan qu'a gran e gra. La n velara finau deu gascon que correspón a ua n muda en lengadocian e en catalan, totun aquesta n qu'ei notada en lengadocian (gran), n'ac ei pas en catalan (gra). Au plurau, la n (velara) finau vad muda en gascon com en lengadocian ( grans prononciat /gras/) mentre que reapareish en catalan  (grans, omonime de grans, plurau de gran). En cambi, la n qui soa dentau a la fin deus mots gascons qu'ei tostemps conservada en formas pluraus: joens, ans etc (/-ns/)

La n velara finau en gascon (-ng) qu'ei doncas la muda en catalan: en gascon: pan, vin, pin, man, camin, gascon, catalan etc; en catalan: pà, vi, pi, mà, camí, gascó, català etc.
Au plurau, aquesta n vad muda en gascon, a despieit de la grafia e au contrari deu catalan: pans, vins, pins, mans, camins, gascons, catalans. Aquesta n desapareish tanben (o se palatiza) enter duas vocaus: vesin-vesia (en cat. veí-veïna), plen-plea, plia o plenha (en cat. ple, plena), daugun-daugua (en cat. algú-alguna), un-ua,  gascon- gascoa (uei lo dia  "corregit" en gascona, com catalan-catalana),  etc. Lo plurau de ben, plen que hè bens (/bes/), plens (/ples/),  e deu costat de Baiona: pleis, beis, dejà escrits atau en manuscrits medievaus de Sent Sebastian.

La n dentau finau qu'ei comuna au gascon e au catalan: gran, pregon, on, quin... A vegadas, la n dentau correspón a ua n  palatizada en catalan: an / any, pan / pany. Quauques parlars gascons  qu'ac hèn de manèra semblant: panh, cantaranh. Lo sufix diminutiu -in que's hè en biarnés dab ua n dentau : berogin (g=y), berogina,  totun mantuns parlars gascons qu'ac hèn de manèra mes regulara  dab n velara: berogin, beroginha. Lo sufix -on que's hè dab ua n velara (dentau en biarnés): petiton-petitonha (en biarnés petiton-ona). La formacion deu sufixe dab n dentau  -in, ina qu'ei lhèu un ispanisme. Contrariàment a la n velara, la n dentau qu'accepta la companhia de duas vocaus:  joena, pregona, ponina, menina.

Doncas en gascon qu'avem gran qui no's pronóncia pas com gran, ni pan com pan, ni man com man, ni son com son etc.  Aus petits que'us agradan los grans: aquesta frasa, escrita atau, n'ei pas briga clara, qu'ei ambigua, que cau vertaderament poder escotar la version orau tà la poder compréner. N'ei pas normau que la grafia introdusca ua ambigüitat qui n'existeish pas briga dens la modalitat orau,  aquiu qu'avem absoludament ua reforma de besonh. Los linguistas occitans  que's pòden plànher de la multiplicitat de las grafias gasconas. S'agossen hèit lo tribalh correctament, lhèu que no'n serem on èm uei lo dia. Lo problèma qu'ei la norma grafica gascona qu'estó elaborada per letrats francés acostumats a escríver les poules du couvent couvent e a la grafia impossibla deu francés. S'agossem avut un Joan Coromines encargat de fixar la grafia a la debuta de la renavida nòsta...Bon, aquò rai, que coneishetz la sonsaina.

Doncas, continuem.

Man (dab los cinc dits) que's pronóncia donc dab n velara (catalan mà) en gascon.  En biarnés, aquesta n qu'ei muda, e lo mot soa un chic com mar /ma/ (l'ocean). Man (fem. mana) dab n dentau que significa esterile: ua vaca mana, ua tèrra mana.  Grans mans que vòlen donc díser grans esteriles, grans qui germinaràn pas, qui non daràn pas plantas. Se los grans e son mans, se'n tirarà nada cuelhuda e lo topin que demorarà vueit. Pas arren a véder dab mans granas!

 A còps, que's cau saber tornar taus fonamentaus:


Davant Pau, lo planèr que s'ei drin estretit,
Tà que la vila au Gave balhe
L'arrisolet e s'i miralhe.


E lo Gave, arredut, que s'ei tan divertit
A mièja tròta que s'estanga,
Abans de préner mei de ganga


Qu'a lèu hèit, que lo triga en chivau pè-hremant
De codejar los plaps de vinha
Que lo sorelh madura e pinha.


De Lagòr, de Monenh, lo terrèr n'ei pas man,
Vinhatèras que son las còstas,
Cèu, cèu gencèr que son las endòstas.


La planada largant-se e va juntar la mar,
Hanga plorosa que griseja,
E sens barrèra e's perlongueja.


E lo Gave e l'Ador, qui s'an dada la man
-de hus en hus s'espesseish l'assa,
Passejant, aiga tranquilassa


Que hèn la via lissa e l'esquiau deu naviu,
E puish qu'ei la mar, la mar grana,
La gorga verda e sobirana,


La prada, gojats, on lo qui cad n'ei mes viu:
Còpsec los monstres que'u pèishen,
E shens nhaspà'u que l'engoleishen.

Extrèit de Belina de Miquèu de Camelat (qui cau liéger e tornar liéger).
Notatz las arrimas: pè-hremant qu'arrima dab man (n dentau)
E mar dab man (n velara, muda ací, ja que l'estandard emplegat per Camelat ei biarnés).


Post-Scriptum. Lo regent Duplech, deu parçan de Sent Gaudenç, hens lo son diccionari patués  (gascon haut-comengés)-francés publicat en 1843,  que hè ua distincion grafica enter grân (deu blat, notatz l'accent en la grafia de l'autor) e gran (pas petit). Grân qu'ei acompanhat deus sons derivats: graa (o sia graar, en lengadocian  granar), graat (en lengadocian granat, notatz que Dupleish escrivó plan graat e non pas graatch, signe qu'aqueth biaish haut-comengés de prononciar la -t finau ei recent),  e graè (graèr, lo lòc on s'i consèrva lo gran). Notatz tanben la n que's pèrd sistematicament enter duas vocaus, com çò d'esperar per ua n velara. Gran (n dentau) qu'ei acompanhat de granet. La règla de la desaparicion de la n intervocalica simpla latina  (qui correspón a la n velara finau deu gascon) qu'èra mes sistematicament respectada autes còps, cf. gascoa.
Mes abans, au sègle 16, Pèir de Garròs dens las soas poesias gasconas,  que grafiava  grann tà non pas confóner lo mot dab l'aute gran. Aquesta solucion qu'estó represa e preconizada de manèra sistematica per Joan Coromines (joenn, cantann, Arann, onn, grann etc)  puish qu'estó represa per Jan Lafitta qui l'adobè d'un biaish astuciós en tier en compde l'etimologia (joenn, totun:  ond, pregond-pregona, redond-redona,  grand-grana dab nd finau = n dentau).

Post scriptum 2: En Cesc de Barcelona que m'a deman(d)at un explic etimologic sus man - mana. L'origina deu mot qu'ei vasco-romanica: *mando. Qu'ei plan conservat en basco: mando dab lo sens de mula.  Que'u trobam en aragonés e en catalan pirenenc devath ua forma exclusivament femenina, manda/ mana  (esterila), pr'amor que s'i aplica sonque tà las vacas, las oelhas, lo bestiar, qué, e pas taus grans ni taus terrèrs.

Post scriptum 3: A mes de la n velara e de la n dentau, que m'avèvi desbrombat d'un tresau cas de n: lo hantaume! La n qui no's pronóncia absoludament cap jamés en gascon! Que voi parlar de la n finau de non, de segur. En gascon, qu'auré d'èster no com en castelhan, en aragonés  e en catalan. Totun, linguistas occitans (ben francés, ça que la) qu'an credut hòrt intelligent d'i ahíger ua n, probablament tà evitar que los provençaus  ajan un diccionari de besonh tà compréner lo mot gascon. B'èm urós qu'an pas exigit de'ns hèr escríver gallinòta en lòc de gariòta! Bon, en tot cas, la n finau de non, per drin cretina que sia, non pausa pas nat problèma de comprehension, doncas nat problèma per jo.

Post scriptum 4: joen -autes còps jouen, que pausa un interessant problèma etimologic. S'imaginèssem ua filiacion dirècta a partir de iouene o iovene com lo castelhan joven e lo catalan jove, s'i esperaré ua n velara a la fin de joen, que non dentau.  Dilhèu un crotzament dab iuuent(u)>*jouend?

La Mela que s'a perdut lo blòg

Aqueste dimars de matin, la Mela qu'agó ua mala suspresa. Lo son blòg qu'avèva desapareishut, desfaçat per Blogger. Per qué? Ua enganada, probable. En tot cas, lo blòg "Ma vida amb ieu, la vida de Mela" n'existeish pas mes. La Mela n'ei tota sangvirada, n'i ei pas per arren e non l'an pas demandat lo son avís ad era, praubina.

Alavetz jo qu'espèri que poderà lèu lèu tornar trobar lo son blòg e que i poderà tornar escríver. Se necessari, qu'organizaram ua peticion tà que google e'ns torne lo blòg de Mela. Un blòg en occitan, aquò n'ei pas com un blòg en francés o en anglés, qu'ei quauquarren de riale e de preciós. N'avem besonh. E puish, lo blòg en occitan de la Mela n'ei pas sonque un blòg en occitan com quin se volha d'aute, qu'ei lo blòg  de la Mela. Que n'avem doblament besonh.  Los legidors regulars d'aqueth blòg que comprenen çò qui voi díser. 

Jo que prometi de recitar pregàrias, quitament en occitan montpelherenc, quan e reaparesca lo blòg de la Mela. Que v'assabentarèi de la seguida. 

EDIT: Uei, lo 15 d'octobre, Mela a recuperat son blòg!!!! Òsca!

Deu sèxe deus anjos

La lengua de Barcelona qu'ei clarament diferenta de la de Montpelhièr, qu'èm d'acòrd. La lengua de Perpinhan qu'ei catalana com la de Barcelona, qu'èm plan d'acòrd.  Totun, la lengua catalana de Perpinhan n'ei pas guaire diferenta de la lengua lenguadociana de Sant Pau de Fenolhet. Non podem pas parlar de duas lenguas diferentas aquiu,  las diferéncias enter lo catalan de Perpinhà e lo lengadocian de sant Pau que son ben tròp petitonetas, de l'òrdre deus parlars d'un medish dialècte, o lhèu de dus dialèctes vesins. Que son incomparablament mes petitas que las qui separan lo gascon de Pau deu provençau de Marselha.  E, segur, que serà van de cercar ua frontèra enter la lengua de Sant Pau  e la de Montpelhièr. A Maurin, qu'ei discutible se parlan lengadocian o catalan. La lengua de Maurin n'ei pas significativament diferenta de la de Perpinhan e enqüèra mens de la de Sant Pau. L'anciana frontèra aragoneso-francesa  n'ei pas jamés estada ua frontèra enter las lengas pròpias, lo contrari n'ei pas vertat, sonque ua frontèra apenas dialectau. Que serà ua frontèra istorica,  psicologica tanben, sus aquò que podem càder d'acòrd, totun, de lengua, non, pas briga.
Que's pòt díser exactament çò medish enter la lengua de Pau e la lengua de Montpelhièr. La lengua de Pau qu'ei clarament diferenta de la de Montpelhièr, b'ei evident.  Totun, en Coserans, on s'i parla gascon com a St Guironç e tanben lengadocian com a Labastida,  que seré boharòc de cercar ua frontèra linguistica vertadèra enter lo gascon e lo lengadocian.  Non n' i a pas nada.
E la frontèra enter catalan e aragonés? Non n'i a pas tanpòc. Se los especialistas de lingüistica non son pas  d'acòrd suu traçat d'aquera frontèra linguistica qui assepararé catalan de l'aragonés, l'arrason n'ei simplament qu'aquesta frontèra n'existeish pas dens la realitat. Pas mes qu'enter catalan e lengadocian, ni enter lengadocian e gascon. La frontèra enter gascon e aragonés e gascon e catalan qu'ei mes marcada pr'amor que's confón dab la linha de  crèsta pirenenca e dab la linha de la frontèra transestatau. E enquèra...qu'ac cau relativizar, aquò, totun. N'èra probablament pas tan marcada abans lo tractat de Corbeil. D'aulhors,  l'afinitat de l'aranés e deu luishonés dab lo benasqués mes que mes, e mes enlà dab l'aragonés tot,  e tanben dab lo catalan ribagorçanopalharés, qu'ei enqüèra plan evidenta uei lo dia. L'aranés qu'ei mes pròishe, e non sonque geograficament, deu benasqués e deu catalan ribargoçanopalharés que non pas deu provençau. A la question de saber de qu'ei l'aranés, ua responsa freqüéntament audida per las carrèras aranesas qu'ei "un dialècte deu catalan".


Qu'ei a díser qu'ei plan lo concèpte piramidau de lengua (qui seré un ensemble de dialèctes constituits de parlars), segon las definicions que'n balhan los linguistas, qui cau arrestar de sajar d'aplicar dens  la vita reau. Qu'ei inadaptat e inaplicable a la realitat, aqueth concèpte. Que'u cau considerar per çò qui ei vertaderament : sonque ua arrepresentacion teorica, simplificada e per conseqüéncia inexacta,  de la realitat.  Qu'ei ua aproximacion comòda entaus linguistas, plan segur.  Totun, e qu'ac vedem clarament exemplificat en nòste cas, aqueth concèpte qu'ei basat sus de critèris mes que mes ideologics, politics o culturaus, que non sus de critèris scientifics qui, d'aulhors, e son inexistents o en tot cas ni quantificables ni universaus. A mes, aqueth sistèma que't genèra un pialèr de problèmas etics evidents en ierarquizar los parlars, volens nolens. Qu'ei ua impostura intellectuau vertadèra en indusir l'idèa que lo parlar deu prince e deu lingüista au servici deu prince (o de la nacion trionfant) e seré ua lengua, mentre que lo pacan, en parlant la lengua de la soa comunautat, e parlaré quauquarren qui seré ua varietat inferiora, un "petit dialècte" o ua marca folclorica qui non cau pas tolerar a l'escòla e qui podem véder a desaparéisher shens nat arregret puishque, en morí's, que deisharà plaça neta entà la lengua deu prince.

Aquera simplificacion pròpia de la teoria linguistica qu'ei comparabla a ua auta simplificacion: la qui reduseish las colors de l'arcolan de Sent Martin a sonque sèt. Assajatz de hicar ua frontèra arrasonada enter lo jaune e l'irange sus l'arcolan: impossible. Assajatz de hicar ua frontèra arrasonada enter l'irange e l'arroge: impossible.  Per tant, l'arroge n'ei pas la medisha color que lo jaune, en tot cas en la nòsta cultura.  Ni tanpòc l'irange jaunàs be serà la medisha color que l'irange arrogenc! Los fisicians que ns'asseguran lo nombre de colors de l'arcolan que i ei guaireben infinit.

Totun, que i a ua diferéncia de las màgers enter  la simplificacion lingüistica e  la cromatica: contràriament au sistèma deus lingüistas, la simplificacion cromatica non genèra pas nat problèma etic.

Imaginatz ua segonda un arc de Sent Martí dab sonque sèt bandetas de color, cada ua d'ua soleta color distinta de las 6 autas, e pas arren d'aute enter eras...E seré triste, estranh e dab chica realitat, vertat? Qu'ei precisament lo hat qui mantuns deus nòstes lingüistas e volerén tà las nòstas lenguas arromanicas.

Discutir se lo gascon ei ua lengua diferenta o non de l'occitan qu'ei com discutir deu sèxe deus anjos. En món reau, aquera discutida n'a pas nat sens.

Capitar n'ei pas capitar

En la lista de discussion parlar occitan, ua colistaira que demandè, quauque temps a, quin e calèva arrevirar " je n' arrive pas à faire quelque chose" en occitan. Ua responsa qui'u hasón   qu'estó:   arribi pas a far quicòm, capiti pas de faire quicòm. Aquesta responsa que'm pausè un doble problèma en gascon. Prumèr, lo sens de capitar, e que'm disón qu'èra tanben lo cas en provençau, n'ei pas aqueth en gascon.  Capitar que vòu díser entamiar (ua tasca, un ahèr)... . Emplegar capitar de dab aqueth sens d'arribar a qu'ei un lengadocianisme. Segond, arribar a dab aqueth sens d'abastar a, d'escader-s'i a n'ei pas clarament exemplificat ni dens Palai ni dens lo diccionari de Per Noste. Que'm pensi los de Per Noste que devèvan considerar aquesta expression com un gallicisme. En tot cas, que semblan evitar-la a tot hòrt.  Los de la lista que'm convençón de que, de gallicisme, l'expression arribar a non n'èra pas briga.

E puish Domergue Sumien que s'exclamè - en ton de balhar leçons- que calèva evitar d'emplegar mots de significacion o d'usatge non generau en occitan. Que'm sembla drin complicat, aquò. No'm sembla pas briga aisit ni justificat  d'empachar un lengadocian d'emplegar expressions ben lengadocianas com capiti de faire quicòm, ni un gascon d'emplegar expression ben gasconas com que i poish plan abastar o  que m'i escadi (a har quauquarren) (ni lo quite Domergue Sumien d'emplegar l'expression totaument incomprehensibla -per perfieitament corrècta qui sia-  de lenga forestièra), dab lo pretèxte qu'aqueras expressions non son pas d'usatge universau o de bon compréner per tot lo maine occitan. Prumèr, los lengadocians, quan e parlan un bon lengadocian, que parlan un  bon occitan. E los gascons, quan e parlan un bon gascon, que parlan un bon occitan tanben. Segond, que soi totaument ignorant de la manèra de díser las  causas en dehòra deu gascon. Non poish pas apréner totas las varietats de l'occitan tà saber quin e s'i disen las causas, non m'i escaderèi pas, qu'èi dejà pro de tribalh dab lo gascon. En tot cas, en gascon contemporanèu, forestièr non vòu pas díser estrangèr, e horastèr,  segon Palai, qu'ei sinonim de forestièr (de l'ahorèst) , enqüèra que, se non m'engani pas, Camelat utiliza horastèra tà qualificar ua oelha qui s'ei perduda en s'anar divagar en dehòra deu tropèth (hens Belina).

L'occitan commun que demora ua lengua d'inventar. Qu'ei la tasca deus lingüistas, aquò.  Que s'i hiquen s'ac vòlen!  Jo qu'ac prometi solemnament: que'm botarèi a apréner l'occitan comun quan i aja ua gramatica e un diccionari generau de la lengua occitana segon lo parlar de l'occitan comun ...se soi pas mòrt abans. En atendent, que continuarèi d' apréner e de practicar lo gascon tà alindar lo men occitan...  e pro.

Doblons o...mes!

Que vedom doblons qui non n'èran pas, adara que voi parlar de doblons generats peus gallicismes gascons - o mes generaument occitans -  soent en provocar la restitucion o la creacion de mots considerats com mes occitans o mes gascons.

En gascon, los mots qui acaban per -èu que son plan soent gallicismes: drapèu, nivèu, burèu, tablèu...


 Drapèu qu'a un sinonim plan gascon enqüèra viu: bandèra o melhor banèra. Lo pòrtadrapèu que's ditz en bon gascon lo banerèr (Palay). Aqueth mot banerèr - prengut a tòrt per un derivat de banh- qu'ei emplegat a còps, e a tort,  tà designar la pèça cavada de la cosina on i cola l'aigua tà i poder netejar los plats. Banerèr qu'ei anormau dab aqueth sens, que'u cau preferir aiguèr. Com a sinonim de banerèr, Palay que nòta banderolèr, de banderòla. Totun, que caleré arreservar banerèr entau pòrtadrapèu e banderolèr tau qui pòrta ua banderòla.

 Nivèu qu'ei un gallicisme hòrt corrent trasvestit en mot occitan (lengadocian nivèl, provençau: nivèu). Lo mot genuinament gascon qu'ei nivèth / niuèth (deu latin nivellus). Nivelar qu'ei tanben un manlhèu, lo mot genuinament gascon qu'ei niverar / niuerar. Los mots gascons que son atestats en la lengua anciana, pas los gallicismes. Totun, aqueths gallicismes que son corrents pertot.

 Burèu n'ei pas emplegat en aranés, que'u prefereishen lo mot oficina, com en espanhòu e en catalan. Oficina qu'ei un mot pan-romanic, que hè partida deu lexic occitan, qu'ei evidentament plan mes beròi que non pas burèu. Totun, burèu qu'ei d'usatge corrent en gascon de França.


Tablèu n'ei pas tanpòc emplegat en aranés, que'u prefereishen pissarra, adaptacion de l'espanhòu pizarra qui a la medisha significacion. Pissarra - pizarra qu'ei un mot d'origina basca: dilhèu, segon Rodríguez-Navas, de pizca arria, literaument la petita pèira, o meslèu, segon Coromines, de laptiz-arri,  laptiz: mot basco derivat deu latin lapidus qui significa pèira e arria qu'ei la pèira en basco. Pissarra estant d'origina basca, qu'ei un mot hèra mes gascon que non pas tablèu.

E puishqu'èm a l'escòla: caièr? Un aute gallicisme, plan segur! Totun, quasèrn / quadèrn, creat tà remplaçar caièr,  que sembla plan èster un castelhanisme (cuaderno). Lo mot quadern n'apareish pas en catalan abans lo sègle 17, çò qui suggereish un manlhèu. Totun, non seré pas impossible qu'un mot semblant existisse en occitan ancian. En efèit, lo mot genuinament catalan que semblè èster cohern (atestat au segle 14, dab la h muda), que deu remontar tà un *cosern, de medisha arradic que cuaderno: lo latin  quadernu, forma mes recenta de quaternu (lo quart), allusion au hèit que las planas deu caièr èran hèitas de huelhas plegadas en quate o que lo quadèrn avèva sonque quate pajas. En francés, lo mot carnet qu'ei ua forma diminutiva vienguda deu medish mot mentre l'etimologia de cahier qu'ei mens clara e enqüèra debatuda.  Non sèi pas si lo mot quasèrn ei directament atestat en occitan ancian. En tot cas, n'ac ei pas en gascon. Non sabem pas se los nòstes davancèrs e utilisavan quadèrns / quasèrns...totun, qu'èm segurs qu'utilisavan sistèr(n)s, mot plan gascon, aqueth, qui remonta tau latin sisternu. Qu'ei a díser la huelha deu caièr gascon n'èra pas plegada en quate partidas, senon en sieis. Aquò non vòu pas díser que sistèrn no'i podèva pas convíver dab quadèrn/quasèrn, plan segur, totun que nse'n manca la pròva. En gascon literari, las duas formas quadèrn e quasèrn que son emplegadas en concurréncia segon l'esquèma de  càder/càser, créder/créser, véder /véser, vàder/vàser, etc, etc. Un doblon de tip dialectau: quadèrn / quasèrn en gascon! Be hè desòrdre, aquò, per un neologisme! B'ei pecat lo mot deu gascon ancian sistèrn o ua adaptacion modèrna shistèrn non sia pas estat arreviscolat com sinonim de caièr, en lòc de l'adopcion un shinhau rapida d'un doblon morfologic! Totun, caièr qu'ei d'us plan corrent pertot. Que l'utilizan a l'escòla aranesa. Que'u podem predíser ua vita tan larga com la de la lengua medisha.

Shebit, shibit-shibit, shibiu-shibiu, shiu-shiu, xiu-xiu: shebitejar, xiuxiuejar.

Los gascons e los catalans, quan e murmuran o parlan enter pòts, que’s prenen per ausèths. Lo gasconisme (e gasconissime) shebitejar (curiosament grafiat chebitejar per l’equipa de Per Noste, mès la grafia deu mot en occitan oficiau qu’ei plan dab sh: shebitejar) que vòu diser parlar enter pòts, parlar baish tà non pas estar entenut. Lo/eth shebit (tanben shebitei en occidentau) qu’ei l’efèit de shebitejar (o shebitar). Ua auta forma deu mot shebitejar qu’ei shibitejar, lo sens qu'ei lo medish, e lo mot corresponent qu’ei lo/eth shibit-shibit, sinonime de shebit.

La fonetica de shibit-shibit que hè pensar hòrt au shiu-shiu deus ausèths, e de fèit shibit-shibit que’nse mia aisidament tà shibiu-shibiu, sinonim de shiu-shiu. La relacion enter shibit-shibit e shibiu-shibiu que hè pensar a la qu’existeish enter petit e petiu, polit e poliu : qu’ei possiblament un doblon qui poderé viéner de l’airau deu Pirenèu Centrau  on s'i rencontran gascon orientau, aragonés e catalan. En gascon haut-coseranés com en aragonés, la t finau après ua vocau que vad soent semi-vocalizada en u /w/. En gascon deu Haut-Coserans, qu’avem atau petiu, poliu e, mes locaument (en castelhonés), cantau per cantat(z) e cantarau per cantarat(z), etc. 

En tot cas, uei lo dia en gascon, lenga de gran precision com ac digom mei d'un còp,  lo shibit-shibit qu’ei lo hèit deus òmis, mentre lo shibiu-shibiu qu’ei lo hèit deus ausèths. Ua auta forma deu mot shibiu-shibiu qu’ei lo shiu-shiu qui’s ditz parièr en catalan : (el) xiu-xiu. En catalan,  xiu-xiu qu’a plan lo sens deus mots gascons  shiu-shiu e shibiu-shibiu; totun, qu’a tanben lo de shibit-shibit. Qu’ei a díser xiu-xiu que's pòt aplicar indiferentament aus ausèths (en gascon: shibiu-shibiu, shiu-shiu) e aus òmis (en gascon: shibit-shibit, shebit). Lo mot fraire de shibitejar / shebitejar qu’ei xiuxiuejar en catalan. Xiuxiuejar qu’a  exactament lo medish sens que shibitejar /shebitejar, qu'ei a díser  que contràriament au mot xiu-xiu, lo vèrbe qui’n deriva no's pòt aplicar aus ausèths, que concerneish sonque los òmis e, per extension e de manèra figurada, los arrius, los torrents..., exactament com shibitejar /shebitejar en gascon.

L’origina de shibit-shibit, shibiu-shibiu  e shiu-shiu (xiu-xiu) qu’ei solide ua onomatopèa qui imita lo piuladís deus ausèths,  com cui-cui e piou-piou en francés. Totun, dab la repeticion de la consonanta sh, los mots gascons e catalans que pòden evocar tanben lo shebit e shò, shò, drin  com chut dens lo mot francés chuchoter.

PS Las vocalisas deu tord (Turdus philomenos) :

Doblons qui no'n son pas

Qu'ei causa sabuda lo gascon que presenta ua evolucion arremarcabla per  rapòrt au latin e a las autas lengas d'òc. La prumèra, la mei unica, la mei caracteristica e ua de las mei ancianas, qu'ei lo hat deu ll latin:  castèth, casterar. Aquesta transformacion qu'ei en generau hèra previsibla e hèra regulara. Las autas caracteristicas non son pas tan regularas, per exemple la simplificacion de nd en d : pregon o pregond, demanar ( enqüèra viu en Aran, descaçat per demandar pertot aulhors, antigament domanar e demanar, lo doman qu'èra emplegat en los manuscrits medievaus tà voler díser la demanda, la requèsta en gascon d'uei), etc.
La pèrta de la n intervocalica qu'ei tanben drin anarquica en gascon: ua, garia, haria, vesia, cosia,  totun hagina, cosina / codina, gascona -autes còps gascoa,  corona/coroa, cadena/cadia/cadea etc...
E çò de geniau: d'aqueth anarquisme morfologic, lo gascon que te n'a sabut  tirar subtilitats qui 'u son pròpias. Per exemple, en gascon, que podem de tira distinguir cosia de cosina, com en catalan cosina de cuina. Las autas modalitats occitanas n'ac saben pas har, ce'm sembla. La cosina de la cosia que vad: la cosina de la cosina (en cat.: la cuina de la cosina)...Aquiu l'occitan non gascon que manca de mots.


Un aute exemple: la forma antiga e plan gascona d'abandonar, abandoar, qu'a subreviscut dinca uei lo dia. La generalizacion de la forma en -onar, abandonar, dab lo sens de deishar, n'a pas sancerament acaçat la forma antiga. Abandoar e abandonar n'estant generaument pas sinonims, la convivéncia deu doblon que's podó hèr locaument.  Abandoar que pòt  voler díser breçar, breçolar (Lavedan), soar las campanas a bran (Luishon) e  l'abandoadèr  qu'ei un apèr deu dalhaire a Gèdra. D'aqueras definicions, que podem dedusir qu'autes còps abandoar non significava deishar.  Que significava meslèu provocar un moviment continu d'oscillacion. En breçant lo nenet, en hèr soar las campanas com en dalhar, lo gascon qu'abandoava. Que supausi bandon que devè aver, en gascon d'autes còps,  lo sens de costat, d'estrem. En catalan, banda qu'a enqüèra aqueth sens, enter autes.

La mutation f>h qu'ei tanben anarquica en gascon, qu'ac sabem plan. Enqüèra que plan generau, ne concerneish pas tostemps los medishs mots pertot. Aufrir/auherir, huelha/fuelha, confóner-con.hóner, que trobam un chic de tot dab la f gascona. E enqüèra un còp, lo gascon  que sap aprofieitar d'aquera diversitat de formas tà i aportar nuanças de las subtilas.
Per exemple, au mot florir de l'occitan, lo gascon que hè correspóner lo doblon eslorir e florir. Eslorir e eslor qu'an plan totas las acceptations deus mots occitans corresponents florir e flor, mentre florir e flor qu'an prengut ua acceptacion mes restrictiva en çò nòste. La confitura guardada a temperatura ambienta en condicions non esterlas qu'ei rapidament guastada per l'eslor (e non pas flor en gascon d'uei), que's vad eslorida, e non pas florida, que s'esloreish, no's floreish pas.  De la pradèra au mes de mai, que's pòt díser indiferentament qu'ei eslorida o florida. Totun, l'usatge literari contemporanèu qu'a tendéncia d'emplegar flor e florir en aqueth cas. En gascon, un manuscrit eslorit n'ei pas necessàriament un manuscrit florit, ni  vice versa. Un manuscrit eslorit qu'ei un manuscrit minjat per l'eslor, mentre díser d'un manuscrit qu'ei florit, qu'aludeish a la qualitat deu contiengut.


Notaratz en passar que l'amudiment de la f deu grop fl (flor >lor, elor, eslor, flama>eslama) e de fr (fred> red notat hred , arred notat ahred, erred notat ehred) en gascon non devó pas passar per ua etapa d'aspiracion de la f. Sajatz d'aspirar la f de flor  e compreneratz çò qui voi díser. Mès aquò qu'ei unha auta istuèra.

Tà clavar, que voi mentàver lo doblon blu e blau, tots dus derivats deu germanisme francic blao. Blau qu'ei la forma mes anciana, mentre blu qu'ei un gallicisme. Totun, aquiu tanben, blau e blu qu'an significacions ben distintas en gascon d'uei lo dia. Blu qu'ei la color, blau qu'ei lo mac. Aqueth blu que non t'està plan e aqueth blau que non t'està plan non vòlen pas díser çò parièr. L'adopcion de blu qu'a ua utilitat evidenta dens la lengua, n'i ei pas demorat ni per escàs ni tà har francés.


.