Lo gascon cortés dens lo teatre de Lope de Rueda (1510-1565)

Lope de Rueda qu’èra un escrivan e comedian andalós, neishut a Sevilha en 1510. Qu’estó l’inventor en Espanha deu genre teatrau popular inspirat de la Commedia dell’ Arte. Director e actor, que jogava las suas pèças de comèdia acompanhat sus l’empont per la soa prumèra molher Mariana e d’amics qui no’ns son pas tots identificats. Un deus ingredients deu comic de Lope de Rueda qu’èra lingüistic : que’u agradava de botar en escèna personatges qui non parlavan pas tròp plan espanhòu. La deformacion de la lengua que hasè arríder au public.

Lo personatge qui  L. de R. e hasè parlar  en nhirgo que podè èster ua esclava africana, un viscaïn, qui que sia qui non parlava pas plan espanhòu ...Çò qui importava qu’èra l’efèit comic deu nhirgo.  De tots aqueths protagonistas, n’i a un qui, a jo, e m’interessa particularament. Qu’ei lo macip (vailet) gascon deu «Sexto paso» tirat deu «Registro de Representantes» (editat, de manèira postuma, en 1575).   Aqueth gascon qu’ei un arquetipe, plan segur. Dejà lo son nom qu’ei emblematic : que’s ditz… Peiruton (escriut atau per Lope de Rueda), enqüèra que l’apèran Gasconillo (o sia Gasconet)  dens los dialògues. Las prumèras replicas deu Peiroton que son en gascon quasi corrècte e pro intelligible. Après, las replicas que son en un pseudo-gascon de fantasia, un nhirgo inventat per l’autor, on s’i mesclan catalanismes, aragonesismes e galicianismes.  Lope de Rueda non sabèva parlar gascon, de segur, totun que devó aver l'escadença d'audí'u pr'amor de l'importanta diaspòra gascona qui i avèva en Espanha en aquèra epòca. Que pensi tanben que devèva aver lejut en version originau autors valencians  com Ausiàs March e Joanot Martorell. Que demorè ua partida de la soa vita a València (a partir de 1560) e la soa segonda molher, Na Angela Rafaela Trilles, dab la quau avó ua hilha,  qu’èra valenciana. Que lo catalan èra familiar a l’autor e’s nòta dens lo nhirgo deu Peiroton.

No’s cau pas estonar de la preséncia d’un gascon dens ua pèça de teatre espanhòu deu sègle 16. Com ac digoi, a mei de mentàver l’existéncia de duas comunautas  gasconofònas «indigènas» en Espanha (l’aranesa e la guipuscoana), que cau soslinhar que i agó ua emigracion pro importanta de gascons en Espanha enter lo sègle XIII e lo sègle XVIII particularament en Catalonha, Astúrias e Castilha. En Espanha, lo tribalhador immigrat de l'epòca qu’èra gascon. Las tascas que los gascons e hasèn qu’èran sovent las qui los espanhòus e consideravan com indignas, de reservar taus « villanos », com, per exemple, l'ofici de pastor o lo de macip.  Los gascons que hasèvan tanben de sordats, de comerçants, d’agricultors.. Que hasèvan quitament de rectors dens dauguas parròpias catalanas qui podèvan compdar ua proporcion hòrt importanta de gasconofònes (locaument  40 % haut o baish  segon l'estimacion d'un estudi recent), çò qui inquietava l’avescat pr’amor las predicacions que s'i hasèn en gascon.  Dens mes d'ua vila d'Espanha, los gascons que i avèn la lor carrèra o lo lor barri aperat « cal » com los de los judius abans l'expulsion de 1492.  Uei lo dia, Oviedo qu'a enqüèra ua "calle gascona" e a Segòvia, on Lope de Rueda e la soa tropa i balhèn ua representacion teatrau en 1558, que i a ua "plaza" anomenada "de los Gascones" en sovier deu barri gascon. En Castilha, los Gascons que fondèn aumens un vilatge, lo « pueblo de los Gascones » (uei, Gascones).

L’istoèra de la peçòta de Lope de Rueda que hè pensar au teatre de Guinhòl. Que vau sajar de resumir-la. Dalagon, lo maisoèr (mèste de casa), qu’ei furiós : que s’avèva deishat un bèth tròç de torron d'Alacant sus l'escritòri. E non i ei pas mes. Qui’u l’a panat ? Que comença per acusar a Pancorvo, lo son ajudaire. Dalagon qu’a ua tecnica plan espravada entà hèr arrajar la vertat  (tecnica enqüèra emplegada en quauques lòcs uei lo dia) : que comença per segotir e trucar a l’acusat dinc a obtiéner ua informacion qui permeta de hèr avançar l’enquèsta. Que "segoteish" doncas un chic hòrt au praube Pancorvo qui nega rotondament  e aqueth darrèr, tà aver la patz, qu’acusa, au azard, un deus tres vailets, Periquillo.

Doncas, qu’apèran au Periquillo qui, shens saber lo perqué, e se’n pren un puish dus. Rapidament, que vad evident que Periquillo n’i ei pas per arren. Pancorvo qu’admet que s’ei enganat e qu’afirma que non volè pas diser Periquillo senon Gasconillo, lo nòste Peiroton.

Pancorvo qu’apèra donc a Gasconillo.

Aquera prumèra  partida on s’exprimeish lo Peiroton qu’ei interessanta pr’amor de la lengua gascona qui i ei pro corrècta. Aquiu qu’avetz lo tèxte :

Pancorvo : ¡Gasconillo !

Gascon : Qui vos pras, ¿qué volets ? Aguardats un pauch.

Pancorvo : Creo que se los está  comiendo ; llamele vuestra merced.

Dalagon : ¡Gasconillo!

Gascon : ¿Qué mandats ? Diu hus de sailud tuta una maisada. ¡Crabes de Diu! ¿Qués acro, señor, que vos debi ? ¿Por qué vos arrencorats contra mi ?

En  léger aqueth trocet, non podem pas aver nat dobte sus la gasconitat deu Peiroton. Lope de Rueda que devó èster estat en contacte dab gascons tà poder escríver aquestas duas replicas, enqüèra que la transcripcion e lo sens e sian a còps erronèus.

Qui vos pras :

Lope de Rueda que s’ei enganat. Que cau liéger: si vos platz. La formula que sera represa devath ua forma un shinhau mes corrècta mes tard. 

Aguardats un pauch :

L'expression aquiu qu’ei corrècta. Lo sens que'u sembla prestar  L. de R. qu'ei  "demoratz, esperatz  un pauc". Totun, en gascon, guardar qu'ei sinonime de güeitar: qu'a los sens d' espiar, d'(a(r))güeitar, de susvelhar  e de conservar. Lo "un pauc" aquiu qu'ei un gallicisme,  calc deu "un peu" de l'idiomatisme francés "voyez / voyons un peu" (ueratz / nham!). Qu'ei probable qu'ei aqueth "un pauc" qui enganè a  L. de R.  Aguardatz un pauc que correspon au castelhan ¡mire!  e non pas a ¡espere un momentito! com ac sembla suggerir L. de. R.

La ch de pauch qu’a valor de c com en catalan de l’epòca. Aquesta grafia indica que  Lope de Rueda legèva lo catalan.

Qué mandats ? formula calc e gramaticaument corrècta deu castelhan qué manda ?  (sosentenut : vuestra merced) ?  Qu’ei la formula rituau deus macips. Mandar (o manar) qu’a lo sens de comandar en gascon.

Qué mandatz ? Compréner : quins/quaus e son los vòstes òrdres ?

Diu hus de sailud tuta una maisada.

Los gascons qu’avèvan la reputacion justificada d’èster arnegaires e que’t davan de « Dius » pertot. Totun, aquiu, la formula n’ei pas briga un arneguet senon plan ua formula de salutacion qui’s disèva en entrar dens ua maison. Lope de Rueda que s’enganè en retranscríver la formula qui devó aver entenut dita per gasconofònes. Que la caleré meslèu liéger com: "Diu’us de (de dar, =balhe) salut (=santat) a tota la maisoada", o quauqu'arrés de semblant.

Aquò balharé en gascon contemporanèu quauqu’arrés com: Diu be'us balhe santat a tot lo monde (de la maison) ! O mei simplament: Bon dia (o son equivalent: adishatz!).

Lo gascon qu'ei arnegaire, totun cortés. 

Crabes de Diu !

Aquera expression, en cambi, qu’ei plan un arneguet. Que'n deu escóner un aute mes grèu  mès sèi pas lo quau.  Lo Peiroton qu’ei en trin de’s hèr segotir e trucar e que protesta en arnegar com un... gascon.

Qués acro, señor, que vos debi ?

 Formula clarissima . Qué es aquerò, senhor, que (=qui)  vos devi ? Notatz que la o de vos es obèrta (vos e non vus), qu'ei un espanholisme.  

Por qué vos arrencorats contra mi ? Lhevat l’ispanisme por qué, de remplaçar per per qué, la frasa gascona qu’ei plan corrècta.  En gascon contemporanèu, que seré meslèu contra jo e non contra mi. Totun, que trobam plan aqueth pronom complement mi en lòc de jo en tèxtes medievaus e classics gascons. 

Arron aqueras duas replicas ben gasconas, la lengua gascona deu Peiroton que vad completament fantasiosa, ua mescla de pseudo-gascon, de francés, de catalan e d’espanhòu deformat , en clar contraste dab las duas frasas dejà vistas. Adara que s'ageish deu nhirgo teatrau qui L. de R. afeccionava tant.

Pancorvo : dele, señor, dele, no pare, adelante ; una primera, otra para mi, que bien lo meresce

(fotetz-lo ne, sénher, fotetz-lo ne, n’arrestetz pas, endavant, ua prumèra, ua auta de part mia, que plan s'ac a ganhat)

( Pancorvo non sembla pas guaire aimar au Peiroton!)

Gascon : No me direts, si hu pras o si hu pesa, por qué me habetz sacudits de su la costielles ?

Que compreni quaucòm com : 

Non me diratz, si vos platz com si non,  per qué m’avetz segotit (dessús) las costetas ?

Direts qu'ei de catalan antic per diratz en gasc.,  direu en cat. modèrn  (vj. los autors valencians  A. March e J. Martorell).
Sacudit (per secudit o sia secodit, segotit) que soa a pronóncia  catalana tanben.
Costiella qu'ei un mot aragonés, e mes precisament haut-benasqués dab la terminason plurau -es. La terminason -es deu plurau qu'ei tanben valenciana (catalana). E aranesa, clar. Acro per aquerò qu'ei aranés tanben, totun n'ei pas sonque aranés, que s'enten en d'autes parlars gascons.

Dalagon : porque os habeis comido los turrones de Alicante

(pr’amor que vs’avetz minjat los torrons d’Alacant)

Gascon : Jesu ! Jesu ! Sancta Barbera ! Yo turrions ?

turrions: nhirgo per turrones. La finau -ns qu'ei catalana.

Dalagon : Sí, tú, turrones dencima del escriptorio

(òc, tu, torrons de dessús l’escriptòri)

Gascon : E qui vo la dit ?

Pancorvo : Yo sé quién lo ha visto

(Jo sèi qui ac a vist)

Gascon : Per la San Diu que vos menties desus la meita de la gorja, que yo no l’a manjat le turrions de l’escritiura : vo lave vist ? Amor dis cans.


Per la San Diu: aquiu, L. de  R. que hè la confusion (plan normau) enter lo mot gascon sang (la sang) e lo castelhan san. "Perlasandiu " qu'ei un arneguet gascon, formula criptica de per la sang de Diu, exacte equivalent de l'arneguet francés palsambleu. Lo gascon qu'ei arnegaire, totun prudent. Tà evitar que Diu (o l'Inquisicion) e s'enmalisca tròp de l' arneguet, lo gascon que'u ditz dab ua forma criptica o de manèra ambigüa: aquiu sang qu'ei dit com sant. De la medisha manèra "Diu me damne!" qu'èra dit "Diu me dau! ". En gascon, Diu me dau suggereish la significacion de  A Diu me dau (dau: prumèra persona deu present de l'indicatiu de dar) o sia exactament lo contrari de Diu me damne!  Aquera interjeccion emblematica gascona Diu me dau! que subervivó a l'assimilacion deus gascons en Catalonha en incorporà's au lexic principatin devath ua forma catalana plan gramaticalizada: Déu n'hi do! (litt.  Diu que'u ne balhe!).
Amor dis cans: ???? Dilhèu ua fauta de l'imprimeire en liéger lo manuscrit,  de corregir en amor discane o discani? (< la mòrt t'escane / t'escani)?

Pancorvo : no, no creo que es el, pues que lo jura. Perdona, Gasconillo.

(non, non crei que sia eth, puishqu’ac jura. Perdona'm, Gasconet)

Gascon : Agaras me dicets pernonay, chocarrairo, argines pe pan ? Paresce vo bona concecuensa ?

(Adara (agaras: mescla de agora e de ara/adara dab ua s tà accentuar l'efèit comic) e’m disetz perdon (pernonai en nhirgo de L. de T.) chocarrairo (trufandèr en galician), argines pe pan ( ???qui a un explic ?) Aquò vos sembla normau – lit. bona consequencia ?)

Pancorvo :Deso te enojas ? Antes te debes holgar por ello

(D’aquò t’ enmaleishes ? Que’t cau meslèu arregaudir per aquerò.

Gascon: E porqué me de folguiar ? (E per qué e’m cau arregaudir ?)

Notatz quin lo nòste gascon e ditz holgar (arregaudir en castelhan)… » Folguiar »... dab ua f iniciau "corregida".

Pancorvo :Porque ternàs anticipado el recibo para cuando al señor algo lo debieres 

 (Pr’amor que preparès per anticipacion lo recebut per quan e devoras quauqu'arren au senhor.)

Alavetz, que’vs deishi meditar la replica mei graciosa deu dia :

Gascon: Pillats le vos tau recebemento e botets lo en vostra causa, truncho de quiol, rabano de leitugas.

(Que compreni : gahatz-lo-vos, un tau recebut, e botatz-lo en vòsta « causa »,  troncha (cara) de cuu, vau-arren (lit. rafe de leituga).


Pillats, deu castelhan pillar (gahar)
recebemento = mot en nhirgo per recebut, recibo en cast.
truncho de quiol: que s'assembla a de polit occitan deus trobadors, aquò (lol).
rabano= rafe en castelhan, o sia ben pòca causa, enqüèra mensh s'ei de leituga. 

Lo Gascon qu'ei cortés, cèrtas, totun non cau pas passar mesura!