Lo poèta (Atahualpa Yupanqui)

Lo poèta (Atahualpa Yupanqui)



Tu pensas qu’ès distint

Pr’amor que’t disen poèta,

E qu' i tiens un món a despart

Per las  estelas mei enlà.

A pos d'espiar la lua,

Ja non la sabes espiar,

Qu'ès com un praube cec

Qui non sap tà on va.

Vè-te’n espiar los minèrs,

Los òmis au hromentar

E canta'us aus qui lutan

Tà un bocinet de pan.

Poèta de rimas tenhèras,

Vè-te’n víver a la seuva :

Qu' i aprenderàs hèras causas
Deu boscassèr e de sas misèrias.

Demora amassa dab lo pòble,

No’u espies de dehòra estant,

Pr’amor çò de prumèr qu' ei d'estar òmi,

E çò de segond, poèta.

A pos d'espiar la lua,

Ja non la sabes espiar,

Qu'ès com un praube cec

Qui non sap tà on va.

Vè-te’n espiar los minèrs,

Los òmis au hromentar,

E canta’us aus qui lutan

Tà un bocinet de pan,
Tà un bocinet de pan. 

La tostadera encantada

Jo que’n sèi ua petita tostadera,

Non n’i a pas nada de mei beròia qu’ era.

Au pregon de la henuda, que n’a l’agrilh

De s’i gahar micas de tot escantilh :

Las largas, las bracas, las negras, las blancas,

Lescas de las blondas, de las bonas tracas,

Baguetas, chòinas e coquetas de hroment,

Totas  qu’i van a plàser, totas que s’i hèn

En s’arregaudint d’aqueth gran sacrifici,

Per amor a la gresilha, de qui n’ei l’ ofici.

Ua hada que s’a pres l’allura magica

De la tostadera. A cada vegada 

Que s’i en·honsa ua navèra tostada,

A largar l' arrepic la hada que’s hica :

"Canta que cantaràs, tostemps que tostaràs,

Un còp de mei, tostem,  gascons, tostem enqüèra!"

Adonc si bèth pacan e’t demanda  per escàs,

"D’on vien la devisa « tostemps gascons! » ?" Güèra !

Ja’u  poderàs har responsa a mieja votz :

"D’aquesta hada qui’us a grasilhats a tots. "
Aqueth poèma qu'èra tà t'explicar, mic,
Perqué, de gascons, non n'i demoran pas bric.

Aqueth petit poèma pedagogic n'èra pas sonque tà raperar que tostemps e tostem e son omonims en la màger partida deus parlars gascons, com en biarnés e en aranés.

Vocabulari:

tostadera : tostader, tòstapan
agrilh: costuma
escantilh: sòrta, traca
traca: espècia, genre
güèra! = espia! Aquiu que l'as! Jo que'm pensi que lo mot uèra qu'ei ua traça fossilizada deu vèrbe extint  *u(e)lhar - lat. oculare (cf. gasc. uelhada, ulhada, cat. ullar, esp. ojear), bèth drin deformada en se crotzar dab l'aute mot qui'u va remplaçar: guardar/güèrdar (francic wardan). Que s'emplega sonque a l'imperatiu o com a interjeccion: Güèra!/ uèra! e   güèr!/uèr! (< *uelha! e  uelh! cf. cat. ull! esp. ojo!), nham (<*ulham x vejam), güeratz ueratz o güatz, uatz (<*uelhatz;*ulhatz). L'influéncia deu vèrbe güèrdar hens l'evolucion d'aqueras formas d'oculare, lhevada nham, qu'ei evidenta. Nyam! qu'ei tanben catalan (valencian), dilhèu ua relica deu parlar gasconocatalan de las comunautas gasconas en país catalans.

Lo planh deu huset

Lo planh deu huset

Jo que soi com lo gahús :

De la nueit, que’n soi lo hus.

Que m’apèran tinha-hus,

Praube de jo, praube gus !

Que m’apèran tumar-hus,

Ja que sii sonqu’un hus !

Lahens bòrdas e còvas

Nosaus las soritz-cauvas

Que vivem en bèths gropàs

De mei de cent individús :

De sociaus, no’n serém pas ?

Lavetz, perqué tumahús ?

Tinha, no’n soi pas briga,

Non soi sonqu’un praube hus !

Tumar, no’n sèi pas briga,

Quan seré contra las puç.

Que soi sonqu’un praube gus,

Totun que non tumahús !

Soi pas sonqu’un petit hus

Qui s’a gahats los ahurs

De beròia pipistrella.

Tà la lua esclarejant,

Que hèi la damisèla :

Que vòli en ziga-zagant.

Soi pas sonqu’un petit hus,

Qui vòla lahens cèus escurs.

De damns be’n sèi mantuns !

Qu’èm tots harts de tant d’abús :

Pollucion, parcs eolians

E bestiessa deus umans.

Tu qui t’ès botat a l’argüeit

Tà espiar los husets de nueit,

Se, per malur, n’i ei pas nat

A volar per aquí arron,

Non pòts dobtar, desgraciat,

Que s’aprèsse la fin deu món.

Explics. Hus, deu mot basco huntz qui significa gahús, que designa(va) en gascon aujamis nueitaus, gahús e soritz-cauvas. Lo mot gascon gahús (dab l’accent sus la dusau sillaba, contràriament aus sinonims cauüs e guèhus) que vien deu mot basco gauhuntz (atau en navarro-labordin, gauhüntz en soletin, gauhontz en batu), sinonime de huntz (hüntz en soletin, hontz en batu). Lo mot basco gauhuntz qu’ei en realitat un romanisme, que vien deu mot galloroman - e occitan- cauüs, interpretat a la basca, a la « lutz » de gau = nueit. En gascon, lo mot hus que demora fossilizat hens los compausats tinhahús e tumahús. Tinhahús qu’ei escriut hòrt justament tigne-hus per Camelat, dab un junhet, ved. lo lexic de Bite Bitante, document pdf p.86, e, tignehus –non pas tignahus - per Palay. Tumahús (de tumar-hus), sinonime de tinhahús, que pòt tanben servir d’adjectiu dab lo sens de taciturn, ex. ua gojata tumahusa. Lo nom gascon de persona Huzet que devè aver aqueth sens (e non lo de husèth !).

A las fautas de lengatge, la mea correctora que i hè puisheu.

Hens un poèma recent, que i avèvi mau-escriut lo mot *puishèu. Non soi pas solet a balhar un accent grèu au mot, erronèament, de segur. Que i ei escriut dab l'accent en mei d’un diccionari e autors deus mei bons que hèn aquera fauta. Urosament, Domenja Lekuona, de Ràdio-País e deus Reclams, qui ‘m torna léger los poèmas e qui’us me corregeish dab gran paciéncia  (que’n sia arregraciada), que se n’avisè.

De hèit qu’ei puisheu o puishiu ou paishiu o poishiu, mot misteriós, polimòrfe (adonc ancian, indigène, non manlhevat),  hèra corrent e hèra gascon.  Que’u trobam en un sarròt d’expressions com har / hèr puisheu, tirà’s deu puisheu etc. Que m'èi demandat d’on pòt viéner aqueth mot.

Que supausi que devèva estar un adjectiu a la debuta :  paish + iu. En efèit, qu’apareish atau hens ua formula vielha deu nhirgo juridic: « seis nulh contrast paxiu » (compréner: shens nada causa contrària qui ac empache, cf. Lespy). Que’m pensi lo mot "paish" de paishiu qu’ei lo medish « pach » d'empach, (en-pach), qu'ei a díser que vien de l’arraditz  latina pĕdī- , de pĕdus ( pè) o mei exactament d’un derivat afixat com *pĕdīus, atestat com nom en latin: Pedius (chafre probable d'ua persona andicapada, qui caminava dab dificultat), o pĕdīca (qui volèva díser 1- trava tà empachar de caminar 2-gahadèr, podapè tà capturar animaus) cf.  lo mot francés piège, deu latin pedica; lo mot francés empêcher, de in+ pedica -re, de comparar dab lo mot gascon (vielh) empedir  (in +pedi-re), de medisha significacion. Que supausan generaument lo mot empachar que vieneré deu francés empêcher. Totun, perqué descartar qu'aqueth mot non posca viéner directament d’un vèrbe baish-latin,  *impediare (crotz enter impedicare x impedire), puishque lo gascon a dus mots de la medisha familha, paishiu e empach, qui i son desconeishuts en francés? En gascon, lo vèrbe que i deu estar indigène, que non un gallicisme.

Lo mot empach que s'a encontrat un brave succès hens la peninsula iberica tota puishque totas las lengas romanicas s'i an incorporat aqueth occitanisme devath la forma empatx o empacho, juntament dab empatxar o empachar. Lo mot que devó viatjar en passar de l'occitan tau catalan puish deu catalan tà l'espanhòu e finala de l'espanhòu tau portugués.  

En gascon, paishiu que s’ibridizè dab formas de podiolum (pujeu, pujòu, pojòu) tà balhar - en particular, mès pas sonque- puisheu  qui, autes còps, e podèva aver las duas significacions d’empach o de pujòu, segon los cas. La confusion enter los dus mots qu'èra facilitada per la semblança devuda a l'etimologia compartida. Podiolum (d'on vien lo noste pujòu) qu'ei ua forma afixada de podium (d'on vienen las formas puei, pueg, pog, poi,  pui en occitan, puig en catalan). Aqueth mot podium n'ei pas sonque l'adaptacion latina deu mot grèc ποδιον  (podion), forma diminutiva de πους qui vòu diser precisament pè.  O sia que la significacion prumèra de ποδιον (podion) qu'èra la deu gascon pedon.

Lo quatrin deu jorn: Lenga que vien en popant...

La lenga vien en popant, vertat vertadèra !

Donc, que m'èi estimat mei, com hont neuridera,

Las popas shucosas d’ua blonda d’Aquitània,

Que non pieits eishucs de lingüistas d’Occitània.

Las pèiras filosofaus de l'Andriu de Gavaudan

 Qu'ei lejut aquò suu blòg de l'Andriu de Gavaudan (qui veneri) :

Los blogaires e escambiaires de tota mena pensan aver trobada la pèira filosofala e se poiriá qu’agèssen rason – an l’eternitat per aquò ! – a la condicion de prene qualques precaucions. Pels blogs, seriá d’escriure de la faiçon mai corrècta que siá sens aver paur de s’assabentar e d’acceptar las remarcas pertocant la lenga (o lor parlar). L’occitan deu èsser la sola lenga per la quala, cada individú, tanlèu que ne coneis tres mots, se considèra coma un expèrt. Pels escambis, seriá bon aquí tanben de prononciar pas d’escumenges e de considerar pas que sol lo parlar de son cloquièr es lo bon. Per aquò far, podèm començar tre ara e pensar qu’avèm l’eternitat…

Qu'a rason, lo brave Andriu. Totun, que s'a desbrombat d'i hornir çò de mei important. Alavetz, com l'aimi au brave Andriu, que'u vau ajudar un shinhalon en i ahigent aquò:


E que's poiré díser çò de medish deus lingüistas, diplomats de l'Universitat, qui  pensan aver trobada la pèira filosofau en redigint gramaticas en la lenga e que's poiré qu'avossen rason- qu' an l'eternitat tad aquò! - a la condicion de préner quauques precaucions.  Per las gramaticas, que seré d'escríver de la faiçon mei corrècta qui sia shens aver paur de s'assabentar e d'acceptar las correccions pertocant la lenga. L'occitan deu estar la sola lenga entà la quau lingüistas (diplomats de l'Universitat) e pòden editar ua gramatica on s'i amassan fautas de lenga en abonde, quitament barbarismes, shens aportar-n'i jamei nada correccion. L'error qu'ei umana, de segur, e que las podem perdonar ad aise. Totun,  de non pas editar las correccions qui s'impausan qu'ei de mau acceptar. Que hè temps qu'èm a esperar ua edicion corregida - en linha se non sus papèr -d'un obratge qui's vòu de referéncia e qui'nse hè besonh. E tad aquò, segur que non, n'avem pas l'eternitat. 

Eth caçador de rèns blus

"La cançon de Simin", tanben coneguda com a "Eth caçador de rèns blus" : poèma cantat, quasi tradicionau, en tot cas adobat a la mòda pirenenca dab la grafia adaptada qui Xavier Ravier empleguè hens lo son (excellent) libe de collectatge: Xavier Ravier et Jean Séguy, poèmes chantés des pyrénées gasconnes, Editions du CNRS, 1978.

Cantat dab allegrèssa
Aulhèrs de Bigalom !
Ets gendarmas de Lorda
 Poyats ya crei que’n son.
Que’n cèrcan un yoen òmi,
Domenye de Simin.
 Qu’ei en ua cabana
At pèd det Amporèr.


 Arribats tara cabana,
Qu-os disen adara :
"Adishat ara companhia!
Se’m podetz díser ací
Qui et vos, se vo'n pregui ?
E Simin qu-os hè responsa :
" Que sòi un gran caçador,
Et mès gran det Haut Ador. "

 « Arribat dab et autobús
Que'n sòi poyat tau vilatye
 Tà matar ets rèns blus
Qui n’i son pet paratye.
Tots qu’an a desaparéisher
Com era nèu qu'ei a hóner!
Et monde qui'n güèrden
A yo qu’auràn a respóner ! "

 Adara qu-o hè et gendarma:
 "Pro de rèn blu warrior, vivòsta!
N’ès pas a casa, qu’ès per nosta,
 balhà-nze era tué arma,
 E torna-te’n lèu, lèu,
Shense hèr det haribarèu!"
Qu-o confiscan era escopeta
E et que se’n torna tà casa.

 "Adishat-vos monsur lo mèra,
Se v’en portat-vos plan ?
 Qu’èm hèt era tornada,
La-nze volet sinnar ?
Qu’avem arrestat un individú
 Qui volè matar et rèn blu!
Adara que l’avem desarmat,
Adara que se n’ei tornat."

 Tres aulhèrs ena montanha,
Qu’an hèta ‘ra cançon,
E se non ei pas plan hèta,
 Que s’i pòden tornar,
Tot en bevent era tassa,
A Gasòst que la vòn cantar.
Se n'ei pas pro era tassa,
Un bèt pishèr plan qu'ac harà.

N.B. ua tassa  (unitat de mesura) = 50 cl
Un pishèr = 2 l o 2,5 l, segon los lòcs.

Los qui son un chic sabedors de la cultura gascona, en particular la montanhòla, qu'auràn arreconeishut un pastiche de la famosa cançon de Grangèr (que non rangèr ;-). Jean-Marie Somprou, o sia Jan Maria de Grangèr  (1814-1899), qu'èra  un conscrit descampaire qui s'i escadó a huéger  un còp qu'agó avut desarmat aus gendarmas vienguts tà arrestà'u en la cabana deu cortau on s'i èra refugiat. Lo hèit, vertadèr, que's debanè en 1836.

La confusion deu sacpipaire

Ua dificultat dab lo repertòri dançaire de la sacpipa (la cornamusa suedesa, säckpipa en suedés) qu'ei los noms deus tròçs de musica.  Generaument, lo dit tròç n'a pas nat títou: se la dança ei ua "polska" recuelhuda peu, o apresa deu, sénher Lars Olsson, per exemple, que serà aperada simplament "polska" segon (efter en suedés) Lars Olsson, e pro. Totun,  non cau pas pas con·hóner la polska efter Lars Olsson dab la polska efter Olle Larsson ni la hamburska efter Erik Persson dab la hamburska efter Pehr Erikson! Non m'i escadi pas tostemps, la vertat. Urosament que i ei lo gånglåt efter Dal Jerk, eh! Aqueth qu'ei aisit de brembar-se'n (en esperant que lo diu deus sacpipaires e'ns perdone lo pecat de marrida pronóncia).

Remarca, lo risc de confusion n'ei pas reservat sonque tau sacpipaire. Entau bohaire, qu'ei tot parièr. Que soi a parlar de çò qui èi vivut! Qu'ac citi:

"Bon, pichòts, plan que l'avem, la pòlca d'Usèste, adara que vam tribalhar ua seguida de tres rondèus en suenhant l'encadenament enter los diferents tròçs. Pensatz aus dançaires, non cau pas copar la cadéncia, respectar-la que cau. Començaram peu dusau rondèu de Clément Darmagnac, seguit peu rondèu de Lalanne, enfin, Lalanne, que voi díser lo pairan, eh!  Pas lo Francis, ah, ah!!! E acabaram peu rondèu trenta-un d'Alexis Capes.  Joanòt, avisà-t'i, qu'èi plan dit lo trenta-un, pas lo quate ni lo tretze! ".

Lo problèma qu'ei, a jo, los títous d'aqueth escantilh no'm soan pas guaire. Que non son sonque deus aires que'm brembi, pas guaire deus noms, e enqüèra mensh quan ne'n son pas sonque numèros. Lavetz, que soi sovent obligat de deishar passar ua o duas mesuras, en hant soar sonque ua nòta de bordon, tà avisà'm de quin trocet e's tracta.Tà l'an 2013, qu'èi presa la resolucion de har l'esfòrç d'apréner los noms deus trocets, quan no'n serén sonque numèros o mots en suedés.

Ua polska ensenhada per Olle Gällmo (qui ei lo men professor de sacpipa per l'internet, mercés tad eth):


Un "brudmarsch" (lit. marcha de nòça):


 Aqueth rondèu qu'a un nom, totun! Lo nid de la lèbe, d'acòrd (un aute mercés tàd Adrian Villeneuve, dab loquau bohi au sac, tot dijaus au Centre Occitan de Musica e Danças Tradicionaus).


E lo rondèu qui segueish, b'ei un de Clément Darmagnac! Totun, quin serà,  lo un o lo dus?
(un gran mercés taus co-sòcis e amics deus Bohaires de Gasconha).
 

Canta en aumenatge tà Sèrgi Javaloyès, tà la Marilís e tà jo medish.

Aquiu qu'avetz ua canta, d’ua gran portada poetica, en aumiatge tà Sèrgi Javaloyès, tà la Marilís e ...tà jo medish (òc, segur, pr'amor que se non, qui ac harà?).  

 Que volem lo Sèrgi, yes, yes ! (cançon)

Que volem lo Sèrgi, yes, yes !

Non pas Sèrgi Pontoèsa, non,

Ni lo Sèrgi López, non, non!

Que volem lo Javaloyès,

Que’nse conde sas istuèras

Qui hèn samsir a las bergèras!

Ja va lo non, ja va lo yes !

Ja va lo bon Javaloyès!

Taus hòra-lèis com taus aulhèrs,

Que’us cau lo Javaloyès !

Dab aqueth sorrom borrom, vam,

Borrombèra tots que haram !

Be vam cuélher la Marilís,

Diva planant d’un biaish alís,

B’ei mei beròia que lo dia

Quan e’ns larga la melodia !

Be ns’esmau drin, la beròia,

Quan cantareja dab jòia,

Envolopada hens un drapèth

Roge dab ua crotz daurada,

Qui l’escon a penas la pèth !

Que pareish a  encantada !

Qu’ac harà tot espetarrar,

De tan plan que sap bisharrar !

«  Qu’ac rend tot,  shens arren panar, 

  Ce cridan tots d’un sol anar,

« Be’ns hè oblidar los ahurs

Dont son hèits los lèds gahús,

Los galapians, los tumahús, 

Com Papa Gahús e Artús, 

Shens oblidar lo Peiroton:

Aqueth, amics mens, quin bèth con ! 

Que’nse preten portar l’aluc

Dab lo son blòg  shens shuc ni muc,

escriut dab mots de Gasconha !

Lo tipe n’a pas vergonha ?

Lo gus que'n seré de París,

Segon ço qui's podó audí’s. 

Lavetz no’s cau pas estonar

Que’nse volha importunar

En parlant la lenga, bahida!

Quasi morta b’ei la lenga !

De qué vòu que s’avienga ?

Ja plan l’avem espudida,

Enterrada, desbrombada.

La senténcia qu’ei tombada,

Cau lo gascon que's morisca

E Peiroton non ns’ahisque ! 

Que l’imaginam corbaishat

Sus un vèire de hiu-pishat.

Plan mau cohat, lo vau-arren,

Vestit com un òmi d’arren,

Que segoteish lo calamet

En sudant, que n’i pèrd l’alet.
Qu’alinha mots en repiejant,

En hant de poèmas d’arcastar.
Tà vèrs mei lèds n’i a pas miejan,

Ja ei òra que’s posca arrestar!

Fin finala, un chic de silenci

Non harà l’òmi mei nèci!

Marilís e Javaloyès,

Òc ! Totun, lo Peiroton, non !

Peiroton n ‘ei pas lo son nom !

Oblidem-lo, n’am pas lo choès !
 B'ei en·hicant, lo  blogaire!
B'ei òra que càmbie d'aire!

Diu nos guarde deus Peirotons

Qui capviran la creacion

En defenent, dab gran passion,

La lenga vielha deus gascons,

Quan ne'n son pas hilhs deu país,

Péger quan e'n son de París !

N.B. Se non vs’agrada pas lo mot drapèth (mot teoricament gascon, totun pòc emplegat), que’u poderatz tostemps cambiar peu gallicisme drapèu, e  tà ua rima aproximativa, cambiar « la pèth » deu vèrs seguent  per « lo peu », totun…lol Bon, com volhatz, eh ! 

A la cèrca deu hus perdut

L’Universitat de Provença qu’a publicat en linha lo cap d’òbra de Miquèu de Camelat Bite-bitante, hens la grafia originau, la de l’Escòla Gaston Febus de l’epòca. Jo que soi fan de las grafias deu felibrige, qu’ac disi shens trantalhar. Non soi pas d’aqueths qui pensan que la grafia febusiana ei devaloradera e inutila. Qu’ei tot lo contrari. Estant foneticament mei precisa que non pas la mia qui's vòu mei englobanta, qu’apòrta quauquarren mei. Vertat qu'ei, non la manegi pas ad aise, lavetz non l’emplegui pas jamei. Totun que’m hè gai de léger òbras en aquera grafia, e hèra particularament las poeticas. En poesia, la fonetica que i tien ua importància màger. Non i a nada poesia shens musica intrinsèca. Lavetz, non m’agrada pas tròp que las nuanças foneticas d’ua paraula i sian perdudas o amagadas darrèr d'un brut de hons pr'amor d'ua grafia tròp imprecisa. En poesia, jo que m’estimi mei d’enténer lo mot com  l’a cantat lo poèta, que non com jo medish ac aurí hèit espontanèament. Cada ua de las duas grafias qu’a la soa utilitat. L’exclusion, aquiu com en hèra d’autes maines, qu’ei ua absurditat.

L’òbra de Miquèu de Camelat que va acompanhada d’un lexic, e aquò que’m mia tau còr deu men devís. Quauques mes a, que parlèm deus mots gahús e tinhahus, o meilèu tinha-hus en contra de la causida grafica de Per Noste. En efèit, hens lo son diccionari, Palai que grafiè aqueth darrèr mot tignehus, que non tignahus, com ac hasó remarcar  Eric Gonzales dab tota la rason. Dongas tignehus (aute nom de la soritz-cauva) qu’apareish en realitat com compausat de dus mots : tigne (tinha) e hus. Hens Bite-bitante, lo mot que i ei plan escriut tigne-hus per Camelat (ved. lo lexic, p 86 deu document pdf), que i son plan los dus mots separats per un junhet. Que s’ageish plan d’un mot compausat. Lo prumèr mot qu’ei de bon arreconéisher, que’s tracta de la tinha. E lo dusau? Aqueth hus qu’ei, probable, l’equivalent gascon deu mot basco huntz.

En basco, huntz ( o hontz especificament  au sud de la termièra estatau e en batu) qu’a duas significacions. La prumèra qu’ei gèira, la planta (sin. gèdra, Hedera helix). La dusau qu’ei gahús, un rapinhaire nueitau. Quin passèn de gèira tà gahús? Probablament en interpretant a la mòda basca lo mot galloromanic cauus /kàwus/ qui devó estar a l'origina de gauhuntz, se'n credem la semblança fonetica enter los dus mots.  La prumèra sillaba deu mot galloromanic cauus (au cas subjècte, atau autaplan a l'origina deu mot occitan caüs) qu’estó entenuda com gau qui significa nueit en basco . E lo mot basco qui s’assemblava mei a la dusau sillaba qu’èra huntz, gèira. Totun l'expression "gèira de nueit" tà aperar un ausèth nueitau, aquò que mancava de sens, alavetz lo mot huntz que’s prengó la significacion de l'ausèth, o sia gahús. En basco, huntz (atau au bascoat deu nòrd, qu'ei hontz en batu) qu’ei sinonim de gauhuntz (gauhontza en batu), qu'ei a díser gahús o gohús en gascon. Lo cambiament de l’accentuacion per rapòrt a l’originau galloromanic (gaús / gahús / gohús de comparar dab caüs, guèus, guèhus, tots aqueths mots que i coexisteishen en gascon) que s’explica peu passatge deu mot galloromanic per l’euskara en un anar e tornar.

L’existéncia deu mot compausat tinha-hus que suggereish qu’en gascon tanben lo mot hus que i devó aver ua existéncia pròpia. Aqueth hus n’ei pas lo de husèth qui ei lo fus en ongués. Lo noste hus qu’ei meilèu l'équivalent gascon deu mot basco huntz e qui, en gascon, e semblava poder designar, de manèra generica, bèstias volairas nueitaus com gahús e soritz-cauvas. Hens lo son libe suus noms gascons de persona, Miquèu Grosclaude que suggerí lo nom Huzet que representava lo mot husèth, en s’interrogant quin aqueth mot e’s podèva aplicar tà ua persona. A jo, que me n'agradaré hornir ua auta ipotèsi. Que's deu tractar, mei simplament, deu diminutiu deu noste mot hus, aqueth mot qui conservam, fossilizat, hens mots compausats com tinha-hus e lo son sinonim tumahús (tumar-hus). Huset qu'èra un chafre  qui, de manèra figurada, s'aplicava a ua persona guaire sociabla, guaire expensiva o pòc cortesa, un taciturn. Aqueth sens figurat qu'ei enqüèra associat aus dus mots tinha-hus e tumahús. En gascon contemporanèu, lo quiti mot tumahús, un sinonim de soritz-cauva, qu'ei autaplan emplegat com a adjectiu vertadèr (tumahús, tumahusa) dab aquera significacion de taciturn.
.

Quatrin deus quate rèns.

Quatrin deus quate rèns 

E't sovienes d’aqueth jorn quan, amassa,

E caminàvam tà l'ensús, per pradèras?

Ja plavèva sus las serradas cantèras.

Deu periglèr be sentivam la menaça!

Lavetz que’nse trobèm aquera ‘speluga

On s’i èra acessat un tropèth d’aulhas.

 Qu'i volom devarar, luenh de las deishalhas

De las bèstias, tà un lòc net, a l’eishuga.

Jamei n’oblidarèi las aulors d’argèla

Umida e d’amadó cremat qui plenhavan

La galeria escura qui gahèm tà davant,

Ni lo lum au pregond deus uelhs de ma bèla.

"Uèra! Qu'i son quate  rèns sortits  de l'escur!"

Arrestats au som  d'ua coma de calcita,

Los rèns qu'espiavan, darrèr l' estalactita,

Dus auburis mesclats qui no'n hasèn sonqu'un.


Lexic /Explics

tà l'ensús= tà ensús, tà capsús, cap amont
plavèva =  de plàver: tombar pluja (en cat. plovia)
cantèr, -a = d'a costat, deu bòrd, deu rand (cat. proper)
periglèra = auratge (en oc.) (cat. : tempesta, tronada)
'speluga= espeluga, còva, espelunga
acessar = asselar, abrigar, emparar, endostar
qui gahèm = cat. que vam agafar (gahèi, gahès, gahè(c), gahèm, gahètz, gahèn)
que volom = cat. vam voler (que voloi, que volós, que voló(c), que volom, que volotz, que volón).
devarar = baishar
eishuga = eishuc, sèc
aulor = odor, flaire, aram
plenhar = plear, remplir, conhir; (cat. omplir, emplenar)
Uèra! = Espia! Güèrda! Atencion!  Uèra ... = Aquiu qu'as... Ueratz... = Aquiu qu'avetz... (lhèu de *uelhar/ *güelhar < oculare, crotzat dab güardar/ güerdar)
 coma = relhèu.  La significacion de hautor que pòt préner aqueth mot d'origina gau (comba = depression) qu'ei un gasconisme. Tà significar ua depression, comba que's pòt associar dab vallis: baticomba ( vallis + comba), cf. galihòrça (vallis + furcia meslèu que non aqualis + fortia , cf. galihèrna), galihèrna (de vallis + inferna), etc.

auburi = variant sinonim d'auguri.  Lo sens prumèr deu mot qu'ei lo de presagi: bon auburi, mau auburi. Lo sens segond qu'ei lo de siloeta; en aqueth cas, qu'ei un gasconisme (cat. silueta, perfil).
hasèn = hasèvan (cat. feien). Forma corta de l'imperfèit, que representa las rèstas d'un ancian perfèit passat tà l'imperfèit..
hasí, hasès, hasè, hasèm, hasètz, hasèn = hasèvi, hasèvas, hasèva; hasèvam, hasèvatz, hasèvan.