A la cèrca deu hus perdut

L’Universitat de Provença qu’a publicat en linha lo cap d’òbra de Miquèu de Camelat Bite-bitante, hens la grafia originau, la de l’Escòla Gaston Febus de l’epòca. Jo que soi fan de las grafias deu felibrige, qu’ac disi shens trantalhar. Non soi pas d’aqueths qui pensan que la grafia febusiana ei devaloradera e inutila. Qu’ei tot lo contrari. Estant foneticament mei precisa que non pas la mia qui's vòu mei englobanta, qu’apòrta quauquarren mei. Vertat qu'ei, non la manegi pas ad aise, lavetz non l’emplegui pas jamei. Totun que’m hè gai de léger òbras en aquera grafia, e hèra particularament las poeticas. En poesia, la fonetica que i tien ua importància màger. Non i a nada poesia shens musica intrinsèca. Lavetz, non m’agrada pas tròp que las nuanças foneticas d’ua paraula i sian perdudas o amagadas darrèr d'un brut de hons pr'amor d'ua grafia tròp imprecisa. En poesia, jo que m’estimi mei d’enténer lo mot com  l’a cantat lo poèta, que non com jo medish ac aurí hèit espontanèament. Cada ua de las duas grafias qu’a la soa utilitat. L’exclusion, aquiu com en hèra d’autes maines, qu’ei ua absurditat.

L’òbra de Miquèu de Camelat que va acompanhada d’un lexic, e aquò que’m mia tau còr deu men devís. Quauques mes a, que parlèm deus mots gahús e tinhahus, o meilèu tinha-hus en contra de la causida grafica de Per Noste. En efèit, hens lo son diccionari, Palai que grafiè aqueth darrèr mot tignehus, que non tignahus, com ac hasó remarcar  Eric Gonzales dab tota la rason. Dongas tignehus (aute nom de la soritz-cauva) qu’apareish en realitat com compausat de dus mots : tigne (tinha) e hus. Hens Bite-bitante, lo mot que i ei plan escriut tigne-hus per Camelat (ved. lo lexic, p 86 deu document pdf), que i son plan los dus mots separats per un junhet. Que s’ageish plan d’un mot compausat. Lo prumèr mot qu’ei de bon arreconéisher, que’s tracta de la tinha. E lo dusau? Aqueth hus qu’ei, probable, l’equivalent gascon deu mot basco huntz.

En basco, huntz ( o hontz especificament  au sud de la termièra estatau e en batu) qu’a duas significacions. La prumèra qu’ei gèira, la planta (sin. gèdra, Hedera helix). La dusau qu’ei gahús, un rapinhaire nueitau. Quin passèn de gèira tà gahús? Probablament en interpretant a la mòda basca lo mot galloromanic cauus /kàwus/ qui devó estar a l'origina de gauhuntz, se'n credem la semblança fonetica enter los dus mots.  La prumèra sillaba deu mot galloromanic cauus (au cas subjècte, atau autaplan a l'origina deu mot occitan caüs) qu’estó entenuda com gau qui significa nueit en basco . E lo mot basco qui s’assemblava mei a la dusau sillaba qu’èra huntz, gèira. Totun l'expression "gèira de nueit" tà aperar un ausèth nueitau, aquò que mancava de sens, alavetz lo mot huntz que’s prengó la significacion de l'ausèth, o sia gahús. En basco, huntz (atau au bascoat deu nòrd, qu'ei hontz en batu) qu’ei sinonim de gauhuntz (gauhontza en batu), qu'ei a díser gahús o gohús en gascon. Lo cambiament de l’accentuacion per rapòrt a l’originau galloromanic (gaús / gahús / gohús de comparar dab caüs, guèus, guèhus, tots aqueths mots que i coexisteishen en gascon) que s’explica peu passatge deu mot galloromanic per l’euskara en un anar e tornar.

L’existéncia deu mot compausat tinha-hus que suggereish qu’en gascon tanben lo mot hus que i devó aver ua existéncia pròpia. Aqueth hus n’ei pas lo de husèth qui ei lo fus en ongués. Lo noste hus qu’ei meilèu l'équivalent gascon deu mot basco huntz e qui, en gascon, e semblava poder designar, de manèra generica, bèstias volairas nueitaus com gahús e soritz-cauvas. Hens lo son libe suus noms gascons de persona, Miquèu Grosclaude que suggerí lo nom Huzet que representava lo mot husèth, en s’interrogant quin aqueth mot e’s podèva aplicar tà ua persona. A jo, que me n'agradaré hornir ua auta ipotèsi. Que's deu tractar, mei simplament, deu diminutiu deu noste mot hus, aqueth mot qui conservam, fossilizat, hens mots compausats com tinha-hus e lo son sinonim tumahús (tumar-hus). Huset qu'èra un chafre  qui, de manèra figurada, s'aplicava a ua persona guaire sociabla, guaire expensiva o pòc cortesa, un taciturn. Aqueth sens figurat qu'ei enqüèra associat aus dus mots tinha-hus e tumahús. En gascon contemporanèu, lo quiti mot tumahús, un sinonim de soritz-cauva, qu'ei autaplan emplegat com a adjectiu vertadèr (tumahús, tumahusa) dab aquera significacion de taciturn.
.