Era net dera catedrala

De part de Joan Pau Ferré, deth Ostau Comengés, que vse transmeti aquera informacion: 

Eth an passat, eth autor comengés Christian Louis que publiquèc La nuit de la cathédrale, un conde fantastic que’s passa a Sent Bertran de Comenge. Que conda eras aventuras d’un gafet que ven visitar era catedrala en ame era sua classa e que s’i pèrd. Que descobrirà atau un terrible secret…

Aqueth libe naths joens, qu’interessarà tanben eths qu’an un esperit curiós, que permet de portar ua uelhicada diferenta sus eth monument mès visitat deth Comenge.

Era traduccion en occitan gascon, hèta per Joan Pau Ferrè, professor d’occitan a Aurinhac e a Sent Gaudenç, que ven d’èster publicada. Aqueth libe de 160 pajas que’s vòu atau un utís pedagogic a destinacion d’eths qu’aprenguen eth occitan, que sián petivis o granis.

Era net dera catedrala que’s pòt comandar auprès deth traductor ath prètz de 10 € (+ 2,70 € de pòrt) : Joan Pau Ferrè – Eth Bosquet – 09160 Bèthhag / Betchat (chèc ath nom deth Ostau Comengés).

Un gascon en Catalonha: Juli de Carsalade du Pont (1847-1932)

Puishque m'interèssi a las relacions lingüisticas, culturaus e personaus enter Gasconha e Catalonha, que'm cau raperar aquiu ua personalitat pas guaire comuna: Mossen Juli de Carsalade du Pont.

Juli de Carsalade du Pont que vadó a Cimòrra (Haut Astarac, Gasconha), lo 16 de heurèr de 1847. Letrat e eclesiastic gascon, qu’estó lo fondator deu Musèu Istoric e Arqueologic d’Aush (Musée Historique et Archéologique d'Auch), deus Archius Istorics de Gasconha (Archives Historiques de Gascogne) e co-fondator (dab Felip Lauzun) de la Societat Arqueologica de Gers (Société Archéologique du Gers), qui n'e hasó de prumèr president de 1895 a 1901.

Lo 27 de heurèr de 1900, qu’estó consacrat avesque d’Elna-Perpinhan, que venèva de har 53 ans. Alavetz, que’s va hicar a apréner lo catalan, lenga qui assimilè rapidament pr’amor qu'èra gasconofòne. Que retablí lo catalan com a lenga de predicacion e d’ensenhament deu catequisme. Eth medish que's hiquè a predicar e a escríver en aquesta lenga, çò qui’n hasó un actor significatiu de la reneishença catalana. Per aquestas rasons, que balhèn a l’avesque gascon lo subernom de “bisbe dels catalans”.

Com los jòcs floraus prevists a Barcelona en mai de 1902  non s'i podon pas har per empach deu  govèrn espanhòu de l'epòca, l'avesque Juli Carsalade que'us organizè hens lo son diocèsi,  a Sant Martí del Canigó, en noveme de la medisha annada.  Qu'estó lo parat d’i rencontrar peu prumèr còp lo canonge malhorquin Antoni Maria Alcover, dab lo quau e collaborè, per la partida deu catalan septentrionau, tà arrecuélher los mots qui formaràn mei tard lo famós diccionari catalan-valencian-balear o Alcover-Moll. Lo quiti Francesc de Borja Moll, lingüista malhorquin e tanben amic de l'avesque, que publiquè las letras qui Carsalade avèva redigit en catalan tà Alcover.

Lo 5 de junh de 1907, Carsalade qu'arcuelhó los felibres  hestejant la Santo Estelo a Perpinhan. Qu'ac hasó dab musica catalana e en hant pujar la  senyera (la banèra catalana) au som de la catedrala Sent Joan.

En 1914, l'avesque que presidí los Jocs Florals a Barcelona.

Durant la prumèra guèrra mondiau, que’s maumetó dab Alcover, qui jutgè tròp germanofile. En 1916, que participè a las manifestacions deus intellectuaus catalans francofiles e qu’encoratgè lo recrutament de volontaris principatins tà lutar au costat deus francés.

E puish que crompè las arruïnas de Sant Martí del Canigó e de Sant Miquel de Cuixà tà restaurar-las e que hasó tanben restaurar un pialat de monuments religiós a Perpinhan .

En 1928, qu'estó eslejut Mèste deu Gai Saber a l'Acadèmia deus Jòcs Floraus de Tolosa e que i prononciè l'elògi rituau tà Clamença Isaura hens la Sala deus Illustres deu Capitòli.

Que's morí a Perpinhan lo 29 de deceme de 1932, dus ans abans la secession catalanista de l'occitanisme. Qu’estó enterrat a Sant Martí del Canigó, en tèrra catalana,  segon las soas volontats. Francés Tresserre, degan de l'acadèmia tolzana, que comença l'auròst per la frasa: "La cloche d'Olot pleure et lamente. Clémence Isaure est en deuil". E que i celèbra "le gentilhomme gascon, le grand Catalan".

De totas las wikipèdias en totas las lengas deu planeta, n’i a pas sonque la catalana entà dedicar ua pagina tà Juli de Carsalade. La francesa que menciona Carsalade de temps en quan, quan s'escad,  hens articles qui no’u son pas especiaument dedicats. Quant a la wikipèdia occitana, la causa qu’ei hèra mei simpla : que l’ignora completament. Un gentilòmi gascon e gran catalan, pensatz...

EDIT: Lo 24 de mars de 2012 qu'estó creat a la wikipèdia francesa un article dedicat a Juli de Carsalada du Pont, mercés a l'iniciativa d'en Felip, un legedor catalan d'aqueste  blòg (cf. los comentaris). Que'n sia arremerciat!

Ua vesiteta de Baiona en gascon.

Lo Miquèu Baris (d'Ací Gasconha), que-nse hè vesitar Baiona, la vila v/g/ascona, en gascon.

Mitologia kogui III. La huejuda de Santána

Alavetz los nau Pairs deu Mond que’s hiquèn a endevinar e que vedón la Mair qu’avèva enqüèra la Tèrra Negra embarrada au darrèr de sèt pòrtas. Qu’endevinèn Sintána que podèva sortir-la-ne. Alavetz los Pairs que's hiquèn aus quate costats deu Mond hens la casa hens lo cèu e Sintána que's hiquè au bèth miei e que comencè a dançar. Los Kúrcha que joguèn de trompeta (Nota Bene : Tradicionaument, la societat Kogui qu’ei organizada en grops qu’apèran túxe, tà designar un grop d’òmis, e dáke, tà designar un grop de hèmnas. Que i a quate túxe e quate dáke.  Los hilhs  (mascles) apartiénen automaticament au túxe deu pair, mentre las hilhas apartiénen au dáke de la mair. Règlas matrimoniaus estrictas que volèvan un òmi d’un cèrt túxe non podèva maridar sonqu’ua hèmna d’un dáke atitrat. Los kúrcha que son un d’aqueths quate túxe qui compausan la societat masculina deus kogui.  Lo grop kurcha qu'ei associat a la color de l’aiga, a l'aiga, au costat dret, e lo son tòtem - animau d'on ei gessit lo grop e dab loquau los membres deu grop e son religats de manèra magica- qu’ei la sariga.)

Alavetz Sintána que comencè a cantar « inda-u-o , adara que vau aver aquiu la mea cansamaria» (Nota Bene : cansamaria,  de l’espanhòu casa (de) María, que designa un lòc de culte, un temple kogui, totun shens relacion vertadèra dab lo culte catolic). Atau que cantè Sintána . Mentre eth qu’èra a cantar atau, la Tèrra Negra que’s lhevè en audir lo cant. Sintána que cantè entà aperar-la : Ahía-hé-hé-hé ».  Quan Sintána e cantè atau, la Tèrra Negra que salhí. Sintàna que la gahè e que se n’anèn amassa.

Quan la Mair s’avisè que se n’èra anada la Tèrra Negra, que s’anè a plànher en çò de Jalyintána. Jalyintána qu’enviè lo son animau totemic tà perseguí’us a los dus. Lo son tòtem qu’èra lo lausèrp. Que pujè tau som d’un puei e que’s hiquè a cantar : “heye-hé-hé-hé”. Mès Sintána e la Tèrra Negra qu’èran dejà luenh.

Atau Sintána que se n’anè dab Sei-nake, la hilha mei joena de la Mair. Pertot on i pèhorava era, que’s formava tèrra negra. Mès la quita Mair qui denonciava au son pròpi hilh, au medish temps qu’avè pietat d’eth. Atau, la Mair que balhè a Sintána ua mapa de la tèrra tà que no’s perdosse. A cada còp qui lo tòtem e vienèva per un camin, Sintána qu’anava per un aute. Atau la Mair que’u denonciè au hilh e au medish temps que’u dehenèva.  Era que se n’anè en çò de Búnkua-sé e ce dishó: "Que poish har entà que non gahen pas mon hilh ?" Alavetz Búnkua-sé que balhè a Sintána ua auta mapa mei grana tà que no’s perdosse. Totun lo tòtem de Jayintána que’u cercava per tota part e per fin que’u trobè. Alavetz Sekánjua que vienó en corrent e que’s hiquè Sintàna hens lo poporo e aqueth hens lo sac de tela. Adara qu’arriba lo tòtem e que’u ditz: "tu, l’ as vist a Santána." -"Non l’èi pas vist, ce ditz Sejánkua. " - "Non l’as pas aquiu, hens lo sac ? "ce’u demanda lo tòtem. "Non, que non l’èi, ç’arrespón Sejánkua."

Alavetz Jalyintána que’s hiquè a endevinar e qu’endevinè Sejánkua  que se l’avèva hens lo poporo. Búnkua-sé  qu’ac aprenó e qu’anè a avisar Sejánkua e que’u dishó : "Sort-lo deu poporo e hica’u-te au miei deu pieit, hens lo còr." Atau que hasó Sejánkua e atau que tornè de sauvar Santána.

Alavetz Kuncha-vitauéya que i anè tanben e que dishó qu’anava a cercar Sintána. Atau tots los  Pairs que tribalhèn e que lutèn entà  sauvar Sintána e la Tèrra Negra. Qu’estó ua luta hòrt longa e epica. Un còp mei los Pairs qu’encontrèn lo tòtem de Jalyintána e aqueth que demandé tà Sintána. “Per acerà que’u vedom” ce dishón los Pairs. Lo tòtem que s’i anè mès non trobè arren. Alavetz tanben Kashindúkua, Noána-sé e Gaul-jabéin que dishón qu’anavan a cercar Sintána. En aqueths temps la tèrra non èra pas enqüèra dura , qu'èra com argela y que’s deformava a cada pèhorar. Eths qu’ac hasón tot aquò entà que la tèrra e’s hasosse dura.

Qu’èran fòrça  los qu’anavan a cercar Sintána e Sei-nake. Seihukúkui qu’anava per davant e que cantè mès n’avèva pas lengatge enqüèra, que cantè en ua auta lenga. Sejánkua qu’anava per darrèr e au miei que i caminava Sintána. Kuncha-vitauéya que caminava solet en jogant deu clarin. Atau qu’anavan dinc a arribar tà la Fin deu Mond. Kuncha-vitauéya que hasó ua canoa e tots que s’i embarquèn. Alavetz qu’arribè lo totem de Jalyintána e que’us  demandè: B’ei aqueth Sintána?” mès los autes que'u dishón: “Non, aqueth n’ei pas Sintána ”. Per fin que partín e puish la canoa que tornè en çò deu Pair de las Malautias. Qu'ei pr’amor d’aquò que los malauts e pateishen mau de mar en canoa. Alavetz, quan los Pairs e pèhorèn de nau la tèrra, que dishón: “Quin vam a aperar aqueth lòc?” e que’u aperèn Sangaradó. E tots que dishón: “Que l’aperaram lo Pair de las Malautias”. Alavetz que se n’anèn a caminar de nau. Kuncha-vitauéya que gahè lo cornet  blu  e que’s hiquè a  jogà'n. Per fin, los pairs qu’arribèn dab Sintána tà on èra la Mair.  Que la saludèn. “On ei lo men hilh?” ce demandè la Mair. “aquiu que l’as”, ce dishón. Sintána que dishó: “Mamair, qu’avoi hèra paur. Quasí que’m gahèn e quasí que’m perdoi”. Alavetz ce dishó la mair: “No’t chepiques pas, hilh men…Tostemps que t’anerèi a sauvar. N’ajas pas paur, pas jamei”. Los autes que demorèn drets dab los braç plegats e qu’ac audín tots. Alavetz Sintána que comencè a plorar. Qu’estó la prumèra vegada qu’un gent e plorè.

Se demandan on e’s podó passar tot aquò, digatz-los qu’estó devath d’aqueste cèu. Se demandan perqué avèvan de cantar, digatz-los qu’estó tà que los nostes frairs agossen tèrras de las bonas. Se demandan quin èra tot aquò, dígatz-los qu'estó tà que tots estorem frairs e tà que cadun hasore çò qui’u hè hami e çò de qui cau.

(De seguir)

Taus automobilistas "daunistas"

Lo site www.blasonimmat.fr que hè pegasolets de la Dauna tà las placas d'immatriculacion. Dongas, adara qu'ac sabetz ;-).

Mitologia Kogui II. La creacion deu prumèr òmi

Tot aquò que’s passè atau. Atau qu’estó com e vadó Sintána e Sintána que vadó atau. La Mair que s’arranquè un peu deu pubis e que l’untè dab la sang de las soas menstruas. Atau que formè lo prumèr òmi. En bohant que’u balhè vita. Quate còps que formè un òmi. Totun, lo prumèr òmi qu’èra shens òs, lo dusau shens còs, lo tresau shens fòrça. Mès lo quatau òmi qu’èra com e son los òmis d’uei lo dia.

Atau que’s debanè tot aquò. Atau que vadó l’òmi. Prumèr que vadó lo dit gran deu pè, apuish lo pè, apuish la popa de la cama, apuish lo jolh, apuish la cueisha, apuish lo tronc, los braç e per fin lo cap. Mès que’u mancava enqüèra ua lenga e non podèva pas parlar. Alavetz la Mair que’u formè ua lenga entà que posca parlar. Atau que vadó lo prumèr òmi. La Mair que decidí de’u balhar un nom, que l’aperè Sintána.

Au mitan de la mar que i avè ua caseta. Que s’aperava Nyídulúma (Espuma d’aiga). Qu’estó hens aquera caseta que vadó Sintána . Sintána que vadó hens la mar. Que vadó hens la Casa de l’Espuma, hens l’escur, hens l’aiga. Qu’avèva paur de nèisher. Non i avè pas enquèra tèrra, ni gent, ni animaus, ni plantas, ni de qué neurí’s. Non i avè só ni lua. Tot qu’èra escur.

Quan e vadó Sintána, la Mair n’avèva pas nat marit,  sonque un baston de husta dab lo quau e’s hasèva la causa. Un dia, la Mair que’s trobè prenuda e nau mes après que balhè lutz a nau hilhs. Atau que van vàder los Pairs e Mèstes deu Món, de la Mair. Atau que van vàder Sintána, Seihukúkui, Seyánkua, Kímaku, Kunchavitauéya, Aldauhuíku, Jantána e Duesángui.

Alavetz, la Mair qu’ahurava a òmi. Que portava barba e mostacha e anava vestida com un òmi, dab la borsa de tela e lo poporo (Nota Bene : lo poporo qu’ei l’accessòri indispensable deus òmis kogui, simbèu de virilitat e senhau deu passatge a l’atge adulte. Qu’ei constituit d’un recipient de calabassa e d’un bastonet. Hens la calabassa  que i a  prova de coscolha qui lo kogui e shuca en emplegant lo bastonet. La prova, en se mesclant dab las huelhas de coca qui lo kogui e mastega a contunhar, que permet  de deishar depausà's las pensadas deu kogui suu còth deu poporo. Los « mámas » qui  son savis deus iniciats, caps espirituaus deu vilatge, que pòden atau léger las pensadas deu proprietari deu poporo. La borsa de tela e lo poporo que son dus accessòris especificament masculins).

 Era que mandè aus hilhs de har tribalh de hemnas com portar aiga, cosinar e har la bugada. Aquò n’ èra pas  çò qui calèva. Atau, los hilhs non la respectavan pas.  Que se n’arridèvan d’era. Alavetz, un dia, la Mair que balhè la borsa de tela e lo poporo aus hilhs, autaplan com la barba e la mostacha. Que’s hiquè, era medisha, a portar aiga, a cosinar e a har la budaga. Adara qu’èra plan com e calèva. Los hilhs que’s botèn a respectar-la.

Alavetz no’ i avèva pas enqüèra hemnas. Los hilhs de la Mair n’avèvan pas hemnas e cada un èra maridat dab ua causa : l’un dab l’ola, l’aute dab lo teisheder, l’aute dab la pèira de móler. Eths non sabèvan de  qué èra ua hemna. Que molèvan tèrra e que pensavan qu’èra hèmna.  (Nota Bene : Aquera expression en lenga kaggaba,  literaument en gascon: móler tèrra, qu'a lo sens vulgar de l'occitan "se segar").

Alavetz au cap de nau mes, la Mair qu’amainadè un còp mei. Tot aquò que’s debanè atau. Sintána que prenó lo bastonet deu son poporo e qu’arranquè un peu deu melic de la Mair, un trocet d’ungla d’era e ua peireta aperada Kággaba-kuítsi e, en emplegant lo bastonet de poporo, que’us hasó entrar hens lo còs de la Mair. Atau la mair qu’amainadè nau hilhas. Atau que vadón Nabobá, Séi-nake, Hul-dáke, Shivaldungáxa, Nunkalyi, Nábia, Lumíntia, Hélbyel-dake e Kalbexa. Atau la Mair qu’avó nau hilhas, las nau tèrras. Atau que vadón la Tèrra Blanca, la Tèrra Arroia, la Tèrra Jauna, la Tèrra Blua, la Tèrra Sablosa, la Tèrra Cremada, la Tèrra Cierrèra, la Tèrra Rocassosa e la Tèrra Negra.

Quan e vadón los Pairs deu Mond, eths que començèn de sortir la tèrra de l’aiga. Que possèn la mar mei enlà e que hasón canaus de desaigatge tà assecar lo sòu e canoas tà navegar per l’aiga. La Mair que bevó la mieitat de la mar. Montinas que’s formavan de la tèrra e l’aiga que’s retirè.

Quan los Pairs deu Mond e hasón la casa hens lo cèu, que s’apleguèn e que dançèn e que cantèn e que decidín de tribalhar la tèrra. Sintána que dishó a la Mair : "Mamair, balha’m ua de tas hilhas com a hemna." Alavetz la Mair que’u balhè la Tèrra Blanca. Totun, era qu’èra com de cier e non podèva pas servir. Alavetz, Sintána que'u tornè demandar ua auta tèrra,  e la Mair que’u balhè la Tèrra Cremada. Totun, aquera tanpòc que non podèva servir, qu’èra seca e dura.  Alavetz Sintána que'u tornè demandar ua auta tèrra un còp de mei e la Mair que’u balhè la Tèrra Blua. Totun aquera tèrra qu’èra com d’amidon e non podèva pas servir. Alavetz Sintana que'u tornè demandar ua auta tèrra un còp de mei, e la Mair que’u balhè la Tèrra Sablosa, totun era qu’èra com grava e non podèva pas servir. Alavetz Sintana que'u tornè demandar ua auta tèrra un còp de mei, e la Mair que’u balhè la Tèrra Jauna, totun era qu’èra com d’argela de qui son hèitas las olas e non podèva pas servir. Alavetz Sintána que dishó : "Mamair, balha’m tèrras de las bonas, balha’m ua de tas hilhas." Mès la Mair que dishó : "n’èi pas mei hilhas."  Totun, n’èra pas vertat. Au darrèr de sèt pòrtas, hens la darrèra de sèt crampas, que i èra la Tèrra Negra  embarrada. Qu’èra la mei bona, la mei beròia, ua bona tèrra de bon semiar. Seyankua que’s hiquè a dançar entà que’u balhèsse ua auta tèrra e Sintana que’u demandè ua auta tèrra navèra. Totun, la mair que dishó : "n’èi pas mei hilhas".

(DE SEGUIR)

Empronts

Que disen, a votz hauta , amour qu’ei un mot qui lo francés a emprontat a l’occitan. Qu’ei possible. Totun lo cas d’amour n’ei pas dissociable deu d’époux e épouser, qui’s disèvan espeus e espeuser en francés ancian. Curiosament, los occitans que reïvindican la parentat deu mot amour e pas briga la deu mot époux. Los champanhòus que reïnvidican las duas, dab mei bons arguments, ça’m sembla. Pr’amor que i a un tresau lairon, tostemps oblidat : lo mot « pour « (puer e peur en francés d’autescòps) . Pour non pòt pas estar d’origina occitana. L'occitan qu'a per e non por.

Que disen, a votz baisha, hors e dehors que son mots qui lo francés a emprontat au gascon. Tout est perdu fors l’honneur, que’s disèva autescòps en francés, totun pas en gascon. Que deu estar per'mor  d'aquò que gascons aunorables e egrègits e’s veden plan dehòra, se vedetz çò qui voi díser.

E haut ? Plan segur que lo mot ei gascon e pas sonque gascon. Haut qu'a ua h pr’amor que disem la-haut com hens qu'a ua h pr’amor que disem lahens e dehens, shens desbrombà'ns d'autes mots qui an la h com sahuc, ahur e ahurar, gahús, flahuta, coha, vehicule e coherent.  Arren de germanisme ni d'influéncia francesa aquiu (quina idèia !), sonque gasconismes deus bèths.

Mitologia kogui I. Au començament, los nau monds

Aquiu qu'avetz un raconte mitic de la tradicion kogui sus la creacion deu mond. Atau que'n poderán díser la version occitana o/e gascona que davantejè la francesa. Aquò que'vs cambiarà un pòc de la bíblia, vertat?

La creacion:  prumèra partida. 
Prumèr qu’èra la mar. Tot qu’èra escur. Que n'i avè pas só, ni lua, ni nat gent, ni nat animau, ni nada planta. Que n' i èra sonque la mar e era qu’èra pertot. La mar qu’èra la Mair. La Mair qu’èra aiga e que i avè aiga pertot e la Mair qu’èra aiga pertot, qu’èra arriu, laguna, torrent e atau pertot era que i èra. Atau, prumèr qu’èra La Mair tota soleta. Gaulchováng que s’apèrava.

La Mair non èra pas nat gent, ni arren, ni nada causa. Era qu’èra esperit. Qu’èra l’esperit de çò veneder e era qu’èra pensament e memòria. Atau la mair n’existí pas sonque com a esperit, hens lo mond mès baish, au mei pregon deu pregon, soleta.

Alavetz, quan e va existir atau la Mair, que’s formèn ensús las tèrras, los monds, dinc au som on i ei lo noste mond d’uei lo dia. Qu’èran nau monds e que’s van formar atau : prumèr que i èra la Mair e l’aiga e la nueit. Enqüèra non i avè avut nat esguit deu dia. Alavetz la Mair que s’aperava Se-ne-nuláng. Tanben qu’existiva un Pair qui s’aperava Katakéne-ne-nuláng. Eths qu’avèvan un hilh qui’s disèva Búnkua-sé. Totun n’èran pas nat gent, ni arren, ni nada causa. Eths qu’èran esperits. Qu’èran amna e pensament. Aquò qu’estó lo prumèr lòc, lo prumèr periòde.

Alavetz que’s formè un aute mond mei ensús : lo dusau mond. Alavetz qu’existiva un Pair qui èra jaguar. Totun, n’èra pas jaguar com a animau, qu’èra jaguar com a esperit.

Alavetz que’s formè un aute mond mei ensús : lo tresau mond. Alavetz que començè d’està’i gent. Totun aquera gent n’avèvan pas ni òs ni fòrça. Qu’èran com vèrmis e talòs. Que vadón de la Mair.

Alavetz que’s formè lo quatau mond. Sa Mair que s’aperava Sáyagaueya-yumang e que i èra ua auta Mair qui s’aperava Disi-se-yun-taná e que i èra un Pair qui s’aperava Sai-taná. Aqueth Pair qu’estó lo prumèr qui sabè qu’anavan a aver còs, camas, braç e cap. Dab eth qu’èra la Mair Auine-nuláng.

Alavetz que’s formè un aute mond e en aqueth mond que i èra la Mair Enkuáne-ne-nuláng. Alavetz non i avè pas enquèra nada casa, totun que’s formè la prumèra casa, non pas dab paus de husta ni bart ni palha, totun sonque d’esperit, de pensament, pas mei. Alavetz ja vadón Kashindúkua, Noána-sé e Námaku. Alavetz, dejà que i avèva gent, totun que’us mancavan las aurelhas, los uelhs e lo nas. N’avèn pas sonque pès. Alavetz la Mair que mandè que parlèssen. Qu’estó lo prumèr còp que la gent e parlèn, totun com e n’avèn pas nat lengatge enqüèra, qu’anavan e non disèn pas sonque sai-sai-sai (o sia en gascon :  nueit-nueit-nueit). Dejà que i avè cinc monds.

Alavetz que’s formè lo sheisau mond, lo sheisau lòc. Sa Mair qu’èra Bunkuáne-ne-nuláng ; son Pair qu’èra Sai-chaká. Eths qu’avèn dejà un còs sencèr dab braç, pès e cap. Alavetz que’us neishón los Mèstes deu Mond. Prumèr, qu’èran dus : lo Búnkua-sé Blu e lo Búnkua-sé Negre. E lo mond qu’estó dividit en duas partidas, e en cada partida que i avè nau Búnkua-sé. Los deu costat esquèr qu’èran tots blus e los deu costat dret qu’èran tots negres.

Alavetz que’s formè lo setau mond e sa Mair qu’èra Ahún-yiká. Alavetz, lo còs n’avè pas enquèra de sang lahens, adara que començè de’s formar la sang. Mei vèrmis que vadón, shens òs e shens fòrça. Dejà que i avó tot çò qui anava lèu a víver en noste mond.

Alavetz que’s formè lo ueitau mond e sa Mair que s’aperava Ken-valé. Son Pair qu’èra Ahuinakatana. Alavetz que vadón los Pairs e Mèstes deu mond. Que i èran trenta sheis Pairs e Mèstes deu mond. Qu’èran quate còps nau Pairs e Mèstes deu mond. Atau que vadón Seihukúkui, Seyánkua, Sintána, Kimáku, Kuncha-vitauéya, Aldauhuíku, Akíndue, Jantána e Duesángui. Eths qu’estón los prumèrs nau Pairs  deu mond. Quan e’s formè aqueth mond, lo qui anava a víver lèu, n’ èra pas enqüèra totafèit complet. Mès, dejà, quasí qu’ac èra. Totun, que i avè aiga enqüèra pertot e lo só n’avèva pas enqüèra apareishut.

Alavetz que’s formè lo navau mond. Que i èran adara nau Bunkua-sé Blancs. Alavetz los Pairs deu mond que trobèn un arbo gigant e, hens lo cèu sus la mar, sus l’aiga, que hasón ua casa grana. Que la hasón de husta e de palha e de bart, plan hèita, grana e solida com un palais. Ad aquera casa que l’aperèn Aináua, qu’ei a díser Esperit de Casa. Totun non i avèva pas nada tèrra enqüèra e lo só n’avèva pas enqüèra apareishut. 

(De seguir)

La Prime (messatge en memòria de Francis de Lartigue)

Francis de Lartigue qu'èra un joen paisan armanhaqués vadut en 1893 e mort -ailàs- a la guèrra en Champanha en 1914. Qu'avè vint ans. Poèta desbrombat per la wikipèdia occitana, que nse deishè quauques beròis poèmas, dont aqueth qui m'agrada hèra. La grafia qu'ei la febusiana, d'après Gaston Guillaumie, alavetz professor a la Facultat de Letras de Bordèu (Florilège des poètes gascons : Des troubadours aux temps modernes, Edicions Delmas, Bordèu, 1941). Qu'ahig encant a l'òbra, que tròbi jo.


La Prime

La Prime sou soula que léque temeruque,
Dat las prumères flous e lous darrès hissouns
E sous liloys flayrants que trindon de cansouns,
Lou sourelh joen e caut tout choalines houruque.

Debat las pèts dous pins berds, la sabe que chume
Dous tarouns de las bits que plouren au soulan,
Lou cèu qu'ey blu, l'èrt qu'ey liugè, lou lum qu'ey blanc,
E la mourt dou sourelh que s'amante de brume.

Houlets, cantes, parhums boulen coum s'auèn ales,
Dechidan lou broulh d'or dous sauneyts estarits;
Pous greps ilhucs, cremats de sou, canten lous grits
E lous nids dous ausèts pénen de las gargales.

La calou qu'a hounut sus las aygues la ralhe;
Per las planes, pous tucs que puntéje lou blat,
Lou sé joenot de la drouléte bad eslat,
E la pabalhe, ales juntes, que s'escaralhe.

Lou matin acoentat dat la brume parlère,
Que s'apélhe d'argent panle, lou sé gadau,
Coum lou hum s'escapan dou tèn dou bielh oustau,
S'eshuiste a l'ourisoun en blanque crumalère.

Qu'ey l'ore blounde e sauneyayre, ore apaysade,
E d'un array mey dous qu'armigalhe lou sou,
Lou haut tuco; 'scarrabelhat e dat doussou,
Jous la lue que droum la campagne ataysade.

Mentre que, cap sus boscs d'agnèstes e de toujes,
S'esblinsen lous cimets escus dous coustous blus,
Pouje la Neyt dat la cante de l'Angelus,
Pou cèu encoère eslamaréjen lustrous roujes.

Qu'ey l'ore jumpladoure, alade, frésque, douce,
Oun passéje un parelh d'auringlétes en do;
Qu'ey l'ore oun l'amne, amarade de crèbe-co,
Trobe l'èrt cande e lou repaus dous sus la mousse;

Qu'ey l'ore dou desbroum de la bite arroumère;
Lou terradou qu'arrid aus trabalhs acabats,
L'ore esmabude oun lous ahourès e las bats
Jiten cansous de gay capbat cade cantère.

Qu'ey l'ore de l'Amou prime, gadale e chine,
Poutounejan lous cos blanquinèus dou hadè,
Lou coursadye floucat d'ue eslou d'aglantine
L'ore oun te bezey béngue, au recorn d'u sendè.




F. de Lartigue (1893-1914)

Flabuta hémia e flabuta mascla

Hens lo departament de Bolívar, a la còsta caribenha de Colómbia, que s'i tròban e que s'i mesclan gents d'originas indigèna, africana e europèa. Aquera realitat que's miralha en las caras de las personas, mestizos de las tres originas.  Aquò que's ved tanben hens la cultura populara, hèra mestissada.








D'aqueth mestissatge que n'avem un exemple de hèra bon vededer dab la musica de las gaitas colombianas, tipicas deu parçan. Ua formacion gaitera qu'ei constituida de duas flabutas distintas, ditas gaitas colombianas, acompanhadas per aumens ua maraca e per tres tambors distints: lo llamador (qu'ei lo mei petit qui non serveish sonque tà marcar lo tempo dab la man), lo tambor alegre (qu'ei lo tam-tam qui hè las tabardadas) e ua tambora (lo bèth, qui's jòga lateraument dab tustas).

L'elaboracion deus instruments qu'ei explicada sus la video qui segueish (en espanhòu, de l'excellent grop  Los Bajeros de la Montaña):

Las gaitas colombianas que son flabutas d'origina amerindiana, qui van tostemps per par. Lo par qu'ei constituït d' un instrument de cinc horats dit "flabuta hémia", qui hè lo cant principau, e d'un instrument de dus horats dit "flabuta mascla" que hè l'acompanhament ritmic e armonic dab ua maraca qui lo flabutaire e segoteish d'ua man mentre que tòca la flabuta de dus horats de l'auta. Aqueth par d'instruments e la maraca que vienen deus indians kogui , hèra celèbres peu lor vestit blanc e peu lor sistèma de pensada hèra diferent deu noste (qu'aurém hèra a apréner e a préner de la filosofia kogui). La nacion kogui, de lenga kággabba (o sia kogui en espanhòu) deu grop chibcha de lengas,  qu'ei en perilh d'extincion, que n'i son pas sonque dètz mila personas, haut o baish, uei lo dia.

Perqué pensatz que la flabuta qui hè la medodia ei dita flabuta hémia (kuisi bunsi en kággabba, o sia gaita hembra en espanhòu), mentre l'auta qui ei l'acompanhament qu'ei dita mascla (kuisi suni, gaita macho)? S'avetz la responsa, que'n soi prenedor. Que deu estar de filosofia kogui, aquò.

Quan los esclaus africans, immigrants per fòrça, e s'escapèn de la lor condicion en húger per las serras, que s'i rencontrèn los amerindians. Abans de poder comunicar en ua lenga comuna, qu'ac hasón per la musica en acompanhant las flabutas amerindianas dab los lors tambors. E ligams de sang que's podón har atau enter los dus grops, dont testimònian los lors descendents qui perpetuan la tradicion.
Los gaiteros de San Jacinto qu'ei la mei famosa de las bandas de gaitas colombianas. Qu'estó fondada de cap a 1940. Que son coneishuts internacionaument e qu'an guanhat mei d'un prèmi, en particular aus Estats-Units. Que notaratz la gama pentatonica de la gaita en aquera melodia, lo tèma aquiu que sembla indigèna a l'origina, totun los tambors e la ritmica que'u balhan ua dimension africana.



La gaita colombia que's fabrica a partir deu còr d'un cactus-ciri: Selenicereus grandiflorus o reina de la nueit en gascon. Que l'avetz en fòto aquiu, presa de cactusblog.de.  Lo boçon negre au cap superior de la flabuta qu'ei hèit d'ua mescla de cira d'abelha e de carbon de husta. Aqueth boçon qu'ei horadat tà arréceber un caneret hèit tradicionaument de la basa d'ua pluma  d'ausèth (còrp marin, auca, guitàs o aute) per on s'i pòt bohar.
L'acompanhaire, a maudespieit que la soa flabuta n'aja pas sonque dus horats, que pòt jogar melodias pro complèxas gràcias ad aqueth sistèma de boçon canerat. Lo jòc de boca que permet mei d'ua possibilitat de nòtas a partir d'ua sola digitacion. Quant au jogaire de gaita hémia, que sòu tapar completament o parciaument horats dab cira d'abelha tà facilitar lo jòc o obténer las alteracions o afinacions qui desira.

La gaita colombiana qu'ei tipica e qu'ei l'unic instrument deu genre. Qu'ei vaduda emblematica de la còsta caribenha de Colombia, com lo quiti vallenato. Totun, au contra deu vallenato, genre meilèu recitatiu e poetic a l'origina, la  musica gaitera qu'ei entà dançar. Los ritmes principaus que son quate: la cómbia (la cumbia: 2/4 o 2/2), la poja (la puya : 6/8), lo pòrro (el porro: 2/4, a l'origina 4/4) e lo merengue (a l'origina 2/4 e 4/4, uei lo dia sovent 6/8).

Aqui qu'avetz un aute grop, gavidat peu maestro Sixto Silgado, dit Paíto, qui tòca la flabuta hémia e qui canta "la cama berrochona", ua cómbia hèra coneishuda compausada per Andrés Paz Barros en las annadas 1930.  Que s'i arretròban las tres culturas, mescladas en ua soleta, la deu Caribe colombian.


E aquiu qu'avetz ua poja dont lo ritme 6/8 ei caracteristic:


E, tà acabar, duas videos qui ns'amuishan que non cau pas estar necessàriament un mascle tà poder tocar la gaita hémia o lo tambor (aquesta precision que va dedicada a Na Josiana Ubaud ;-):




Yo me voy, ya me voy, ya me voy pa' Campo Alegre,
Ay sí,  me voy pa' Campo Alegre,
pero mi amor que no se quede!
Yo me voy pa' Campo Alegre
pero mi amor que no se quede!

PS. La cantaira María Mulata, en realitat un grop a l'origina, que s'a pres lo nom d'un ausèth, un passerat negre dab ahur de corbash dont lo nom gascon ei  quiscalh de coa longa o quiscalh mexican (Quiscalus mexicanus) e qui's ditz maría mulata especificament a la còsta caribenha de Colómbia . Deu corbash lo quiscalh que n'a pas sonque l'ahur, shens lo cant. Lo ramatge deu quiscalh be supera hèra lo plumatge! María Mulata que s'a cambiat d'adreça web. Que cau picar l'adreça qui sèc : www.mariamulata.org.

Estudis gascons e estandard

Qu'ei triste de constatar lo gran caitivèr deus estudis gascons en França, a despieit de la riquessa deu materiau recuelhut a la fin deu sègle 19 mercés a Edouard Bourciez, un precursor geniau hens aqueth maine, e peu tribalh remarcable de l'equipa de l'Universitat deu Miralh, gavidada per Jean Séguy, qui a permetut d'editar l'Atlas Lingüistic deu maine gascon en las annadas 1960-1970. Aqueths dus hius de la mina lingüistica gascona  que son demorats quasi completament inexpleitats per rasons ligadas au mesprés escandalós  de cap a un "lengatge extranh", dont la quita existéncia èra fin finala pòc compatibla dab l'ideologia occitanista deu sègle passat. La coneishença deu gascon com a sistèma que's resumeish a borridas e arreborridas, mei sovent inexactas, qui s'arretròban hens revistas com la de linguistica occitana shens qu'arrés n'i tròbe arren a díser.

Com ac rapèra lo gasconista american Thomas Field (Universitat de Maryland) , los dus lingüistas deu sègle 20 qui an contribuit  mei significativament  a l'estudi deu gascon com a sistèma, non son pas briga occitans. Un qu'ei alemand: Gerhard Rohlfs e l'aute, soís: Kurt Baldinger. Despuish 2012, que  podem ahíger a la lista un lingüista bigordan, locutor naturau de gascon: Jean-Louis Massourre, agnostic (com jo) quant a la relacion enter gascon e occitan, en tot cas bon gasconista- au sens lingüistic deu tèrmi: especialista deu gascon-, e bon catolic sequenon (pas com jo). Tots los qui s'interèssan au gascon qu'an d'aver aqueths dus libes hens la bibliotèca : le gascon, essai de philologie pyrénéenne de Gerhard Rohlfs e le gascon : les mots et le système, de Jean-Louis Massourre (Ed. Champion, Paris, 2012).

E puishqu'èri a citar un gasconista american, que me'n volerí de no'n pas mentàver un aute, o mei precisament ua auta: Penelope Eckert, professora a l'Universitat de Stanford. Se calèva causir ua personalitat tà'u balhar la ciutadanitat coseranesa e/o gascona d'aunor,  Penny Eckert que seré en prumèra plaça, segon jo. E puishque n'i a qui predican tà impausar un estandard qui hè debat, que'm permeteratz de reprodusir aquiu çò qui'n pensa aquera lingüista:

"Soulan lies in right smack in the middle of the Gascon- Languedocien isogloss bundle, and in a very small area affected by some Couserannais sound changes, which makes the dialect about as stigmatized as it can be. Even Pierre Bec, renowned author of the ultimate source on the Gascon-Languedocien boundary (Les Interferences entre le Gascon et le Languedocien) cringed at the sound of my "nonstandard" past participles. This particular stigmatization of transitional dialects - dialects that lie far from the cultural centers that claim ownership of "Gascon" and "Languedocien" - particularly attracted my interest. On the one hand, it is similar to the national stigmatization of regional dialects altogether in the face of French. On the other, it arises from the need felt by regionalist movements to have a standard regional language as symbol of authenticity. The fact that the movement has opted for one standard language rather than for celebrating the enormous diversity of local dialects has not, as far as I can see, saved the language from extinction, and it adds a level of stigma to dialects like Soulatan (see "The Paradox of Regional Language Movements." My main work on Soulatan Gascon focused on sound change - particularly on variable processes in the phonological history of the dialect, as traceable both through current patterns of variation and through geographic distributions.My dissertation, treated a variety of phonological processes - intervocalic consonant lenition, metathesis, and a back vowel shift. I didn't publish nearly as much of that work as I should have, for complicated reasons among which was my eagerness to start examining the social meaning of changes in progress, which led me right into fieldwork with American adolescents. "

Autament dit e tà resumir: Penny Eckert que pensa qu' enter estigmatizar l'occitan e remplaçà'u peu francés, o estigmatisar lo parlar locau e remplaçà'u per un estandard, non i a estrictament nada diferéncia. Qu'ei exactament la medisha logica pervèrsa. E que hè remarcar que remplaçar lo parlar naturau per un estandard n'a pas sauvat la lenga. E jo que i ahigerèi: que cau prumèr emplegar e ensenhar lo parlar locau. que cau editar metòdes tà perméter que la gent e poscan recuperar lo parlar deus pairans. Tà cada parçan, que caleré ua memòria linguistica e un metòde tà recuperar lo parlar corresponent, lo vertadèr, lo de la comunautat. Non soi pas contra l'existéncia d'estandards, que soi contra la substitucion non necessària deu parlar locau per l'estandard hens la vita vitanta de la comunautat. N'ei pas parièr. A l'escòla, que cau emplegar lo parlar locau, prumèr que non pas l'estandard. D'aulhors, quin estandard causir taus qui son a la transicion?  Estant per exemple a la termièra enter gascon e lengadocian, non son  ni completament l'un ni completament l'aute. Non cau pas deishar consideracions de sistematica lingüistica, de teorias classificairas- tostemps discutiblas- interferir dab lo parlar naturau de la comunautat. Lo parlar mairan qu'a de demorar la referéncia locau.

Un vestit tà la mia bodega

"Unha gaita sen farrapo, iso non vale. "  ce’m digó rotondament l’Ana en avisant la mia bodega nuda com ua craba pelada.  L’Ana qu’ei galiciana e bohaira. Qu’a decorat la soa gaita dab franjas qui a hèit, era medisha, a la mòda tradicionau galiciana.  Alavetz, jo que’u hasoi : "Eh bé, n’as pas sonqu'a la me decorar, tu".

Qu’ei atau la mia bodega que s’a guanhat un beròi vestit de franjas de lin a la mòda cabardesogaliciana.