Flabuta hémia e flabuta mascla

Hens lo departament de Bolívar, a la còsta caribenha de Colómbia, que s'i tròban e que s'i mesclan gents d'originas indigèna, africana e europèa. Aquera realitat que's miralha en las caras de las personas, mestizos de las tres originas.  Aquò que's ved tanben hens la cultura populara, hèra mestissada.








D'aqueth mestissatge que n'avem un exemple de hèra bon vededer dab la musica de las gaitas colombianas, tipicas deu parçan. Ua formacion gaitera qu'ei constituida de duas flabutas distintas, ditas gaitas colombianas, acompanhadas per aumens ua maraca e per tres tambors distints: lo llamador (qu'ei lo mei petit qui non serveish sonque tà marcar lo tempo dab la man), lo tambor alegre (qu'ei lo tam-tam qui hè las tabardadas) e ua tambora (lo bèth, qui's jòga lateraument dab tustas).

L'elaboracion deus instruments qu'ei explicada sus la video qui segueish (en espanhòu, de l'excellent grop  Los Bajeros de la Montaña):

Las gaitas colombianas que son flabutas d'origina amerindiana, qui van tostemps per par. Lo par qu'ei constituït d' un instrument de cinc horats dit "flabuta hémia", qui hè lo cant principau, e d'un instrument de dus horats dit "flabuta mascla" que hè l'acompanhament ritmic e armonic dab ua maraca qui lo flabutaire e segoteish d'ua man mentre que tòca la flabuta de dus horats de l'auta. Aqueth par d'instruments e la maraca que vienen deus indians kogui , hèra celèbres peu lor vestit blanc e peu lor sistèma de pensada hèra diferent deu noste (qu'aurém hèra a apréner e a préner de la filosofia kogui). La nacion kogui, de lenga kággabba (o sia kogui en espanhòu) deu grop chibcha de lengas,  qu'ei en perilh d'extincion, que n'i son pas sonque dètz mila personas, haut o baish, uei lo dia.

Perqué pensatz que la flabuta qui hè la medodia ei dita flabuta hémia (kuisi bunsi en kággabba, o sia gaita hembra en espanhòu), mentre l'auta qui ei l'acompanhament qu'ei dita mascla (kuisi suni, gaita macho)? S'avetz la responsa, que'n soi prenedor. Que deu estar de filosofia kogui, aquò.

Quan los esclaus africans, immigrants per fòrça, e s'escapèn de la lor condicion en húger per las serras, que s'i rencontrèn los amerindians. Abans de poder comunicar en ua lenga comuna, qu'ac hasón per la musica en acompanhant las flabutas amerindianas dab los lors tambors. E ligams de sang que's podón har atau enter los dus grops, dont testimònian los lors descendents qui perpetuan la tradicion.
Los gaiteros de San Jacinto qu'ei la mei famosa de las bandas de gaitas colombianas. Qu'estó fondada de cap a 1940. Que son coneishuts internacionaument e qu'an guanhat mei d'un prèmi, en particular aus Estats-Units. Que notaratz la gama pentatonica de la gaita en aquera melodia, lo tèma aquiu que sembla indigèna a l'origina, totun los tambors e la ritmica que'u balhan ua dimension africana.



La gaita colombia que's fabrica a partir deu còr d'un cactus-ciri: Selenicereus grandiflorus o reina de la nueit en gascon. Que l'avetz en fòto aquiu, presa de cactusblog.de.  Lo boçon negre au cap superior de la flabuta qu'ei hèit d'ua mescla de cira d'abelha e de carbon de husta. Aqueth boçon qu'ei horadat tà arréceber un caneret hèit tradicionaument de la basa d'ua pluma  d'ausèth (còrp marin, auca, guitàs o aute) per on s'i pòt bohar.
L'acompanhaire, a maudespieit que la soa flabuta n'aja pas sonque dus horats, que pòt jogar melodias pro complèxas gràcias ad aqueth sistèma de boçon canerat. Lo jòc de boca que permet mei d'ua possibilitat de nòtas a partir d'ua sola digitacion. Quant au jogaire de gaita hémia, que sòu tapar completament o parciaument horats dab cira d'abelha tà facilitar lo jòc o obténer las alteracions o afinacions qui desira.

La gaita colombiana qu'ei tipica e qu'ei l'unic instrument deu genre. Qu'ei vaduda emblematica de la còsta caribenha de Colombia, com lo quiti vallenato. Totun, au contra deu vallenato, genre meilèu recitatiu e poetic a l'origina, la  musica gaitera qu'ei entà dançar. Los ritmes principaus que son quate: la cómbia (la cumbia: 2/4 o 2/2), la poja (la puya : 6/8), lo pòrro (el porro: 2/4, a l'origina 4/4) e lo merengue (a l'origina 2/4 e 4/4, uei lo dia sovent 6/8).

Aqui qu'avetz un aute grop, gavidat peu maestro Sixto Silgado, dit Paíto, qui tòca la flabuta hémia e qui canta "la cama berrochona", ua cómbia hèra coneishuda compausada per Andrés Paz Barros en las annadas 1930.  Que s'i arretròban las tres culturas, mescladas en ua soleta, la deu Caribe colombian.


E aquiu qu'avetz ua poja dont lo ritme 6/8 ei caracteristic:


E, tà acabar, duas videos qui ns'amuishan que non cau pas estar necessàriament un mascle tà poder tocar la gaita hémia o lo tambor (aquesta precision que va dedicada a Na Josiana Ubaud ;-):




Yo me voy, ya me voy, ya me voy pa' Campo Alegre,
Ay sí,  me voy pa' Campo Alegre,
pero mi amor que no se quede!
Yo me voy pa' Campo Alegre
pero mi amor que no se quede!

PS. La cantaira María Mulata, en realitat un grop a l'origina, que s'a pres lo nom d'un ausèth, un passerat negre dab ahur de corbash dont lo nom gascon ei  quiscalh de coa longa o quiscalh mexican (Quiscalus mexicanus) e qui's ditz maría mulata especificament a la còsta caribenha de Colómbia . Deu corbash lo quiscalh que n'a pas sonque l'ahur, shens lo cant. Lo ramatge deu quiscalh be supera hèra lo plumatge! María Mulata que s'a cambiat d'adreça web. Que cau picar l'adreça qui sèc : www.mariamulata.org.