diumenge, 3 de novembre del 2013

En particular: amor (que non amor), còr, mar e cigala podanar.

Contràriament au lengadocian, qui la r finau de mots com amor, còr, mar etc  i ei sensibla,  en gascon (lhevats  parlars deus periferics influenciats peu lengadocian), n'ac ei pas. Enqüèra medish,  deus adjectius qui s'acaban dab -ar, la prononciacion genuinament gascona qu'esmudeish la r finau, com ns'ac rapèra la lectura deus fòrs de Bearn:
"Et lòs guoardarà, & entertierà en lors Fors, Costumas, Privilegis, & libertatz, tant en comun que en particulâ: (etc...)" (Fors de Bearn, artigle I).

De la medisha manèira, com ns'ac hè remarcar Yan Lafitte, lo biarnés qu'a ua expression tà designar  lo criquet,  qui s'escriu cigale poudanaa en grafia tradicionau biarnesa, o sia cigala podanar en grafia occitana. En gascon, l'adjectiu militar qu'auré de's prononciar exactament com l'infinitiu militar (milità). La prononciacion contemporanèa particularr, militarr, etc qu'ei un onguesisme (occitanisme non-gascon)  introdusit erronèament en gascon normat peus occitanistas en tot voler remplaçar los gallicismes corresponents (particulièr,  militère, militari etc). Totun, que caleré evitar de prononciar la r finau en tots aqueths mots qui s'acaban dab -ar  (autant particular, balear o militar,  com mar, amar e  pinhadar, etc.) se volèm respectar la fonetica genuinament gascona. A mei,  que cau notar aqueths adjectius qui derivan de la formacion latina en -aris, que son epicèns en gascon (exemples: lenga vulgar, que non *vulgara, cigala podanar e non *podanara ), com en totas las autas lengas romanicas, en conformitat dab l'etimologia latina e en contra de l'usatge contemporanèu occitan.


Prononciar o non la r finau d'un mot que'n pòt de segur cambiar la significacion. Lo mot amor  /a'mur/  n'a pas briga lo significat deu mot amor /a'mu/. Amor (dab r sensibla) qu'ei sinonime d'amorro, amorre. Que pòt voler díser engordit, en particular pr'amor de l' ehred,  o enqüèra  esvaranat, cap-barrejat, o ben esparvolat, descuentat.  Que qualifica en particular los simptòmas varanejaires de la cenurosi cerebrau ovina (popularment coneishuda com a amorrèr), ua malautia mortau deu moton causada per la larva d'un vèrmi (Taenia multiceps) qui's desvolopa hens l'encefale.  Aqueth mot gascon amor qu'ei d'origina aquitana (vediatz l'article connotaciones vascas en los vocablos en -rr- del gascón, de Mary Carmen Iribarren, University of Wisconsin). La r finau sensibla d'amor que correspon en realitat a ua r dobla qui s'arretròba en derivats. Per exemple,  amorroamorre, amorrèr, amorroar etc.  En basco, amorro o amorru que significa rauja, ira, furiosèr, passion. Enqüèra en basco, lo mot amurri qu'a lo significat deu gascon amor  e de l'aragonés amorro  ( = amor, qui padeish amorrèr). Los mots catalans  murri  (= taciturne) e  amurriar-se (= avejà's de manèira ostensibla), que'n poderén estar de la medisha familha etimologica, com lo mot deu gascon orientau morri (aver eth cap morri = estar envaranat, cap-barrejat). Totun,  que sembla  que i aja en catalan ua confusion enter l' etimon aquitan d' amurri e  lo de morre, morro, cat. morro (= mus  cf. har lo morre = har lèd, har lo mus).   


En balear, varietat insular (meslèu que non pas *insulara)  e hèra conservadora deu catalan, la r finau de quasi tots los mots, en particular mar, cor, amor, etc  qu'ei demorada non sensibla com en gascon, au contra de la fonetica deu catalan continentau  e de l'occitan non gascon. Hèra pòcs mots balears escapan ad aquesta règla. Aquera lista d'excepcions que compren los mots per (en gascon tanben), sor (un "continentalisme" o castelhanisme religiós en balear, que s'emplega sonque per las monjas.  Sòr - lo membre de la familha-  que's pronóncia en gascon e que's ditz germana en catalan),  pur (en gascon tanben), militar (non pas l'infinitiu deu vèrbe, pas sonque l'adjectiu), los neologismes e fòrmas verbaus a la prumèra persona de l'indicatiu present, lhevat muïr.  Aquera convergéncia dab lo gascon, en supausar que corresponga a un estat mei ancian deu catalan e deu gascon generaus,  que sembla con·hortar l'ipotèsi deu professor Thomas J. Walsh suu ròtle jogat per l'occitan non gascon hens las evolucions dialectaus deu gascon e deu catalan (vediatz lo pòst passat). E autanplan per l'espanhòu tau catalan, puish qu'en valencian, totas las r finaus, las deus infinitius inclusas, e son vadudas sensiblas, com en espanhòu.

E tà illustrar lo men devís e tà clavar, aquiu qu'avetz duas cantas tipicas de las Lanas, ua laïca e l'auta religiosa. La prumèra, en gascon maritime, que la devem au Félix Arnaudin qui la collectè. Aquiu qu'ei estada adobada e cantada peu Vicent (alias beneharnum). La segona, quasi un imne nacionau peus catolics landés,  que sòu estar cantada au parat de ceremonias religiosas. Lo Renaud (alias bohaire)  que nse n'a hèit conéisher ua version "rock" susprenenta,  plan gaujosa e en gascon clar. Un gran mercés taus dus.


 







Bon, taus qui vòlen cantar Estela de la Mar en còr e en gascon clar, que vse'n balhi las paraulas (en bona grafia parropiau, atau sigui) ací-devath.

Arrepic:
Estele de la ma,
En tout méchan passadye,
Guide lou toun maynadye
E nous qué't prométém
Dé't serbì e t'aïmà
Toustém, toustém.
Dé't serbì e t'aïmà
Toustém, toustém.


Coplas:
Lou yourn oun la soufrénce
En's bienerà visità,
Aprén-sé dab paciénce
A sabé tout supourtà.
Bierye doulourouse
E tan generouse
Au Golgota.

A l'orfelin que ploure
En se créde abandounat
Dits qu'ue may qu'ou damoure
Dé tu qu'é toustém aymat
Douce proutectrice e counsolatrice
Dé l'aflijat.

    5 comentaris:

    Anònim ha dit...

    Article deus passionants coma de costuma…

    Que m'a tostemps semblat estranh de dever díser "particularr" quan "particulà" e'm semblèva evident.
    La forma epicèna que'm sembla bèth drin arcaïca parièr — o literària, se volem. Se la lenga parlada admet los femenins analogics tipe hastiau < *hastiala, b'acceptarà tanben particular < *particulara.
    Mes au mensh que pòt servir en poesia !
    Tanben, que pensi que cau apartar los manlhèus coma tsar/csar, pulsar, etc. e los mots cultes coma catar, que l'R i pòt (deu?) damorar sonòra.

    Darrèra arremarca : l'R sonòra n'ei pas sistematica en lengadocian. Escotatz au Terric Lausa sus Jornalet. Be ditz : locutor /luky'tu/, dolor /du'lu/, melhor /me'ʎu/, shens R.

    JIG

    Joan de Peiroton ha dit...

    Adiu JIG,
    Mercés peu compliment!
    Que soi plan d'acòrd dab las toas conclusions o suggestions.

    Anònim ha dit...

    Bon, tè… manièra de'm har mentir e de't dar rason, dens un bilhet mei recent, lo medish Terric que pronóncia amor [aˈmur], lo còr [kɔr]… dab las R sensiblas !
    Atau be sembla de flotejar drin aquesta èrra.
    Qu’aví lo papet narbonés, donc país deu Terric. Per tant qui m’ac brembi, ne prononcièva pas las R finaus, mes adara que se'm gaha lo dobte. |:)

    Tà nh'aut còp !
    JIG

    Carles Casanovas ha dit...

    A Barcelona hi ha des de fa molts anys una associació per la protecció i acull dels mariners. Es diu STELLA MARIS. I és al bell mig del port.

    Anònim ha dit...

    en català central "amor" se pronunciava "amo" puix que se feia rimar amb mots acabats en -o tònica. ex. la canço "Lo pardal" 'quant se cotxava/Feia remor/Per mirar si el sentiria/Lo seu amor'