Scripta navarresogascona en 1385 -1386.

Uei que vs'èi volut amuishar un exemple de tèxte bilingüe romanç navarrés-gascon de Navarra dab lo tèxte d'un manuscrit qui remonta a 1385. Que'u devem au tribalh deus cercaires bascos Ricardo  Ciervide e Julián Santano qui l'an publicat.

La prumèra partida du manuscrit qu'ei escriuta en navarrés per un notari de Pampalona en nom deu Rei Carles II. Lo contèxte qu'ei aqueste: En Martin, senhor de Domezai, que s’a hèit panar sèt vacas. Lo rei que manda ua letra notariau tau son « recebidor » (tesaurèr e collector d’imposts) baish-navarrés  Domenjon d’Alçuete tà que'u desdomatge a'n Martin en lo balhar sòus. La segona partida qu’ei en gascon. En Martin que reconeish aver recebut d'en Domenjon cinc florins per cada vaca raubada. La dita letra que servirà tau recebidor com a recebut d'en Martin davant notari. 

Adara aquiu qu'avez la partira en romanç navarrés:

Karlos, por la gracia de Dios rey de Navarra, conte d’Evreus, a nuestro amado Domenjon d’Alçuete, recebidor de nuestras rentas de la nuestra tierra d’aillent puertos, salut. Mandamos bos firmement que, bistas las presentes, dedes et delivredes al noble et nuestro bien amado mossen Martin, seynnor de Domezay siete cabeces de bacas, el precio d’eillos en dinero, por razon que fueran tomadas d’el o de Monachia, su compayno, por ciertes honbres ladrones, malfechores de la terra de Micxa, lo quoalles no lis prometimos pagar al tiempo que la sentencia por nos pronunciada entre los seynores de Gramont, de Lucxa, de Domezay, quoalquiere receptas ordinarias o extraordinarias de la dicha nuestra recepta, car assi lo queremos et nos plaz. Et mandamos por las presentes a nostres bien amados et fieles gentes oydores de nuestros comptos, thesorero, recebidor general et quoalquiere a qui pertenesce que las dichas siete bacas o el precio d’aquellas que costaren bos reciban en compto et rebatan de nuestra recepta por testimonio d’esta nuestra carta sajeillada de nuestro sieillo et del recognoscimiento que del dicho nobleo su compayno sera recebido sobre esto. Data en Pamplona, .XIII. dia de março,

anno Domini .Mº.CCCº.LXXXº. quarto (signatura deu notari).

Aqueth tèxte qu'ei seguit per la partida complementària en gascon: 

E jo, lo suber dit mossen en Martin, reconeg et autrey que ey pres et recebut de las mans deu suber dit Domenjon d’Alçuete, recebidor, per arrazon de las suber dites set caps de baques, per cada cap de baque .V. florins, estimatz per bones gens,los quoaus se monten .LIIIIt livres V. sos. E aço en testimadge de bertat aqueste reconixence ey sayherade de mon propri sayhet. Escriute a Sent Palay, lo dilus apres Paschoes, anno Domini .Mº.CCCº.LXXXº.Vº.

Notatz las grafias deu tèxte navarrés e deu gascon que son identicas o hòrt semblantas, çò qui facilita l'intercompreneson. Navarrés e gascon que son vertaderament tractats aquiu com a dialèctes de la medisha lenga. Comparatz, per exemple, lo mot navarrés  razon e lo mot gascon arrazon. Lo gascon de Navarra estant deu maine occidentau, la a atòna finau qu'ei notada per ua e. La grafia dita modèrna (la de l'I.B.G.) que contunha aqueth usatge. Per la partida en romanç navarrés, l'escriba que'm sembla trantalhar enter duas grafias, ua de las quaus que sembla gasconejaira: dedes (per dadas), deliveredes (per deliveradas), cabeces (per cabeças); totun, aquesta peculiaritat que poderé reflectar un trèit fonetic deu navarrés, eretat deu medish latin aquitanopirenenc a l'origina deu navarresoaragonés, deu gascon e deu catalan.

Notatz la grafia yn o ynn per nh, (en aragonés e en catalan contemporanèu: ny) e, en gascon, lo digraf yh per j  /y/ o /dy/, atau "ey sayherada" (ei sagerada); sayhet : sagèth etc. En navarrés, que legem sajeillada, sieillo -aqueth darrèr que's podè diser en gascon sayhet, cf. cat. segell,, o  set(z), cf. navarroaragonés sie(i)llo, cast. sello, çaquelà dab nuanças d'emplec: deu notari lo sayhet, deu rei lo set(z). cf texte seguent.

Notatz lo pronom personau jo, que non yo. Que i tornaram dab la letra de Joan de Bearn, ací devath.

Enfin, las fòrmas antigas de la prumèra persona de l'indicatiu deu vèrbe en -er reconeg de reconéisher, shens desinéncia vocau a la fin. La g finau de reconeg n'ei pas la de casteg, qu'ei a diser /tsh/, qu'ei c, aulhors, en d'autes tèxtes navarrés  que  i trobam reconic (cf. catalan contemporanèu conec, reconec) . Per contra, jo que pensi que caleré plan léger autreyi (deu vèrbe autrejar) e non autrey. Cf. los vèrbes  grafiats recomandy e aby hens lo tèxte qui segueish. Autrey = "autreyi". 
.

22 març de 1386: aquiu qu'avetz ua letra escriuta peu Senescau de Bigòrra e Capitanh (capitani) deu castèth de Lorda Joan de Bearn au  son car « redotapble » senhor lo rei Carles II de Navarra, pairin (e pairan, Carles II estant lo pair naturau de la hemna d'en Joan) deu son hilh Simon. La grafia qu'ei la medisha que la emplegada en Navarra.  Joan de Bearn qu'escriu au rei de Navarra en gascon, a despieit deu fèit que lo Senescau de Bigòrra e capitani deu castèth de Lorda semble perfèitament saber parlar francés com ac suggereish la sintaxi deu son tèxte gascon. E que cau raperar lo francés qu'ei la lenga mairana deu rei Carles II, per bilingüe que sia lo rei dab lo navarrés.

Mon car redotapble seynnor, ab humill recomandacion jo me recomandy en la bostre bone gracie. Placie bos  saber que yo ey bist unes letres que Pero Santz m’a tremesses sus ço que yo bos aby imbiat a suplique sus la quoau cause bos placie de creder a Arnauton de Berart, portador de las presentz, assi coma a ma proprie persone. E mon car redotapble seynnor, jo bos supliqui que en quest gran besuy no’m buyllatz fayllir, car jo no n’ey ta gran confidance en seynnor dou mon com en bos. Enquare que no debossi prener dou mey jo cuytari que bos me’n agossetz a tremeter en quest gran besuy dou bostre setz tantz de messatges, per que bos supliqui que en quest besuy no’m buyllatz faylir. Las autes noeles de part deça lo portador de la letre bos las contera. Mon car redotapble seynnor, lo Sant Esperit sie garde de bos. Escriute a Lorde, .XXII. jorntz de martz.

Notatz que Joan de Bearn prononciava la v intervocalica deu mot novèla a la gascona  /w/  : las autes noeles. Qu'èra tanben lo cas en occitan vianés (varietat occitana pròishe deu lengadocian, parlat hens los "ghettos" (barris) occitans de la Navarra sud-pirenenca aus sègles XIII e XIV): borc noel (borg novèl), Noeleta (i.e. Noveleta, lòc au ras d'Estela) cf en occitan vielh proensal per provençal, en occitan oelha e en gascon auelha, aulha, joen, soen(t), arrepoèr, etc. Ens fòrs de Bearn (1552),  que i trobam enqüèra lo mot noera (per novèra, o sia navèra en gascon contemporanèu). La mutacion de /w/ tà /ß/ en nava,  navèra qu'ei donc relativament recenta. De manèira generau, l'emplec de la letra v qu'ei evitat en gascon navarrés de l'epòca. Com a letra iniciau d'un mot, v qu'ei sistematicament remplaçada per b: bos, bostre, bist, buyllatz etc. autanplan en navarrés com en gascon. En navarrés, la v qu'ei conservada hens lo mot Navarra. En gascon, aquera v qu'èra tostemps prononciada /w/ en la partida non navarresa deu maine. Pèir de Garròs qu'escriu enqüèra Nauarre au sègle XVI. Totun, en tèxtes navarresogascons contemporanèus d'aquera letra de Joan de Bearn, que i trobam lo mot  grafiat Nabarra, donc dab /ß/. En navarrés culte com en castilhan de l'epòca, la v de Navarra que s'i devè prononciar com la v francesa o italiana, fonèma impossible en gascon occidentau. Qu'ei aquera /v/ hispano-navarresa qui va estar adaptada o interpretada foneticament en gascon com a /ß/, notada b, en remplaçar atau la prononciacion mei anciana /w/, prumèr en las fòrmas verbaus puish progressivament de manèira quasi generalizada en un airau centrat sur l'ancian reiaume de Navarra, o sia mei o mensh la viscomtat de Bearn.  Notatz que la prononciacion /ß/ de la v latina intervocalica n'èra pas enqüèra fixada en espanhòu a la fin deu sègle XV, com ac testimònia lo judeo-espanhòu modèrne (eretat deus espanhòus expulsats deu pais en 1492 per motiu religiós), on aqueth fonèma /ß/ i ei desconeishut, lhevats en los parlars-occidentaus re-castelhanizats de l'Africa deu Nòrd. Atau, a l'espanhòu vivir /bi'ßir/ que correspon lo judeo-espanhòu (l'orientau, parlat per tot lo territòri de l'ex-impèri otoman) bivir, dab la v plan prononciada /v/. En conclusion, lo fonèma /ß/  qu'ei plan mei ancian en gascon soletan e en gascon navarrés que non pas en espanhòu. Qu'ei inexacte de díser aqueth fonèma que passè de l'espanhòu tau gascon. A l'origina, que devó estar mei lèu lo revèrs a partir deu gascon navarrés. Los  bascofònes e gasconofònes navarrés qu'èran incapables de prononciar aquera v hispano-navarresa /v/. Los gascons  que la hasón en /ß/. Los bascos, eths,  qu'an Nafarroa, dab la /f/ derivada de  la /v/ romanica. Lo fonèma  /ß/ que passè deu gascon, possiblament via lo navarroaragonés,  tà l'espanhòu tot, tau lengadocian e tau catalan. En catalan,  lo fonèma /v/  qu'ei conservat en las Islas Balear(a)s e au Pais Valencian, mentre qu'a desapareishut deu catalan septentrionau e principatin, signe que la substitucion /v/ tà /ß/e viengó plan deu nòrd e que's debanè posteriorament a la reconquista.  Per contra, lo gascon guipuscoan que conservè intacte lo fonèma  antic  /w/ dinc a la soa extincion au sègle 20 (cf. frasetas com minchat auetz? vespreyat auetz? recuelhudas per Serapio Múgica a Passatges de Sent Joan en las an(n)adas 20 e le niñ ploraue  en la canta tradicionau Aitona Ixidro collectada a Passatges en 1950) .  

De part deça: compréner d'aqueth costat de la montanha (per oposicion a enlà). En navarrés, qu'ei lo revèrs. Las terres de deçà pòrt que son ditas "tierras d'aillent puertos" en navarrés (lenga administrativa de la part sud deu reiaume de Navarra). 

Portador de las presentz: notatz que present èra epicèn en gascon. En catalan, que disen enqüèra uei lo dia, per exemple: les circumstàncies presents. 


La grafia dou  qu'èra emplegada en concurréncia dab deu, los dus digrafs ou e eu que representan la medisha diftong, jo que'm pensi que la cau léger /œw/ e non /u/.

Qu'ei notat l'emplec concurrent, totun diferenciat- deus pronoms personaus jo e yo. Hens lo tèxte  qui segueish, Joan de Bearn qu'emplega yo après que (que yo, dus còps), senon jo  (per exemple:  jo me recomandy, car jo). 

Notatz tanben lo participi passat tremesses acordat dab unes letres (que Pero Santz m'a …) Que m'an après aquerò que seré incorrècte en gascon. La sintaxi d'aqueth tèxte qu'ei efectivament drin influenciada per la francesa. Autanplan d'influéncia francesa, que podem notar l'usatge abusiu deus pronoms personaus subjèctes jo / yo e bos.  

Que podem notar tanben lo mot ues qu'ei corregit en unes segon la nòrma medievau. Besonh qu'ei grafiat besuy. Que nòti tanben lo trigraf yll de buyllatz e lo digraf yl de faylir (volhatz, falhir).
La grafia gascona de l'epòca qu'èra clarissima en tot me semblar mei fonetica e mei acabada que non pas las d'uei lo dia, que tròbi jo.