Normativizacion gascona

L'existéncia d'un diasistema occitan qu'ei ua nocion teorica plan fondada, segur, mès practicament, l'unitat de l'occitan coma lenga n'existeish pas e la nocion d'occitan estandard no'm sembla pas miar enlhòc. Qu'anam de cap tà autant de lengas que de varietats de l'occitan. Un dialècte, ua lenga? Eh ben non, que seré enqüèra tròp simple. Lo gascon qu'a lo privilègi d'estar representat per duas lengas, l'aranés e lo gascon unificat.
Lo gascon que presenta ua complexitat dialectau tan grana com la deu catalan, si non mes. Aquera complexitat tòca la prononciacion, fòrça variabla d'un grop dialectau a l'aute, lo vocabulari (tau mot emplegat aquiu demòra desconegut acerà), la gramatica (formacion deu plurau, conjugason...) eca...
Quina lenga taus país gascons? Que pensi las prumèras causidas normativizadoras, que las devem aus Bigordans Simin Palay, (1874-1964) lo fondator de l'Escòla Gaston Febus e autor deu diccionari monumental e tostemps reeditat Dictionnaire du Béarnais et du Gascon modernes, e a Miquèu de Camelat (1871 - 1962) . Qu'an causit los dus de non pas escríver en ua fòrma bigordana de la lenga mès en lo gascon de l'arribèra deu gave de Pau. Tad eths, la lenga gascona qui calèva emplegar qu'èra aquera: lo bearnés paulin. Totun, tots los escrivans gascons n'an pas seguit aqueth exemple e un escrivan màger de la literatura nosta, Bernat Manciet (lo mes gran, probable), que causí d'escríver en lo son parlar lanusquet escur, e non en gascon febusian. A l'auta extremitat, que cau mencionar Pèire Bec qui s'a inventat un gascon sintétic, ua mescla hèra personau de fòrmas manlhevadas deus gascons centrau, occidentau e orientau, doncas ua lenga totaument artificiau mès hèra clara e de hèra bon léger, contràriament a la lenga negra d'en Bernat Manciet, sens nat dobte autentica e magnifica, mès tròp conhida de localismes e finaument pas tròp aisida de seguir.




La parucion recenta d'ua gramatica gascona escrivuda sancerament en gascon que pausa las basas de la normativizacion de la lenga gascona. Que's pòt díser, tà resumir e simplificar l'ahèr, la lenga gascona normativizada qu'ei basada suu gascon occidentau, dab lo son tractament deus pronoms complements, mès qu'ei meslèu ua lenga prononciada a l'orientau e privada de las fòrmas deu subjonctiu present en "i" que lo gascon occidentau s'a inventat de manièra semblant au catalan. La lenga normativizada que s'a guardat lo subjonctiu de la lenga classica, com en gascon centrau e orientau.
Ara demòra a perseguir l' esfòrç tà acabar dab la tasca de normativizacion e particularament per çò qui pertòca au diccionari. Aurem besonh d'un Diccionari Generau de la Lenga Gascona, escrivut tot en gascon.
Tà fixà've un pauc l'importància deu tribalh que demòra a hèr, que vse'n podem dar quauques exemples.
Lo latin védere que balhè veure e vore en catalan, via l'occitan véser. En gascon, qu'avem véder, véser, véger, véier e veir. Sembla que la gramatica deu gascon aja causit véder, doncas perfècte, que l'avem adoptat ací.
Finestra, en catalan, que pòt díse's en gascon frinèsta, fernèsta, hrièsta, herièsta, hièstra e hiestra. Ua simplificacion normativa qu'ei necessària aquiu. Per exemple que poderem guardar lo doblet frinèsta, hièstra, pro arrepresentatiu de la fractura dialectau occidentau/centrau
Lo mot catalan nit que pòt hèr en gascon nueit, neit, nuit, net, segon los dialèctes...La nòrma qu'a guardat nueit (dab la e barrada, contràriament au lengadocian).

Au catalan llombrígol e melic corresponen en gascon melic (variant omelic), bonic (variant embonic), embonilh, monilh, meguron, ombrilh, bendilh o pendilh...A mei de melic, qui dijà ten ua existéncia literària en gascon, quinas autas fòrmas e caleré adoptar? Totas? Be pensi que non !!! Ua simplificacion normativa que seré necessària aquiu tanben.

Au catalan conèixer correspon lo doblet gascon conéisher/conéguer - la segonda fòrma probablament reconstrusida a partir deu participi present conegut de conéisher qui, en gascon, pòt hèr coneishut o conegut (d'aquí lo perfèit coneishoi o conegoi eca) . En gascon, las formas alternativas en g son generaus dab los verbes deu tresau grop (en -er): que disoi, que digoi...qu'escrivoi,qu'escrigoi eca

Au catalan estona correspon estona (o prononciat coma la u latina: estuna o estuno) en gascon sud-orientau, mot desconegut a la resta de l'occitan, resta deu gascon inclusa. Alhòrs aus país gascons, estona que's ditz pausa o moment. Em sembla que caleré adoptar estona au Diccionari Generau; qu'ei plan viu en Comenge e Coseran e que hè part deu vocabulari aranés, solide.

De tota manièra, non vedi pas cap rason tà non pas adoptar doblets representatius de las fracturas dialectaus tau coma casau/ òrt (catalan hort), melic/monilh , lo/eth, la/era...

En conclusion, la tasca de normativizacion deu gascon qu'avança, sustot au nivèu gramaticau. La tasca demòra enqüèra (encara, encòra, enquera :) grana dab lo vocabulari medish (medeish, madeish)...Tad aquò, que'ns caleré un Diccionari Generau de la Lenga Gascona. Ja seré òra, non pensatz pas?



SMS o SOS (Eric Mathieu), interpretat per Parpalhon - en gascon de Bigòrra (CD Solindre).


Que s'aperava Jan-Loís
Era que l'anava plan Marilís,
Eth que demorava paísan
era qu'estudiava tà passar eth bac,
De tot'era lonca setmana
no's podivan veir, no's podivan aimar
Sonqu'a gran còp de textò
SMS o SOS

A besonh de potons,
Hami de potinas,
Shavetz que cridavan, a tot vent

Tres cent mètres a vista de nas
Separavan eth iro cas,
Mès qu'auré calut un beròi pont
Tà sautar eth barranco pregon
Que passavan donc era dimenjada
Eth cul pausat sus eth labassatge
A punà's a còp de textò,
SMS o SOS

A costat deth tractor Landini,
Amantada era Gòlf GTI
Que d'ei dab aqueth utís
Qui s'ha heit sucrar eth sué permís
Ara qu'a deishat l'automobile
Tà crompà's un beroi movile
entà poder díser: "que t'aimi!!"
SMS o SOS

Mès un dia que vira la chança
Un guida de montanha que truca 'ra pòrta
E que demanda l'autorizacion
De hicar un cable entr'eras duas maisons
Dab aquera tirolièna
Poderí passar sense nada pena
Se disó Jan-Loís interessat
En montrar un casso on se pòt estacar

Que s'entenó com un eslambrec
Mès non i èra pas qu'eths potons petècs
De dus aimadors suspenuts
Qui's ponhocavan sense nat trebucs
Que demorèn aquiu tendrament
Bailinats per la Balaguèra
A hèr anà's eras maishèras
Eth portable negat en torrent





Bèth Chivalièr (La cançon de Barberina, d'après A. de Musset & Miquèu Maffrand, interpretada peus 9 gojats deu grop Balaguèra)


Bèth chivalièr, qui partitz tà la guèrra,
T'on vatz enqüèra,
Tan luenh d'ací?
Non vedetz pas que la nueit ei pregonda
E que lo monde n'ei que chepic?

Vos qui credetz que las amors deishadas
De las pensadas
Se'n van shens mau
Ailàs, ailàs! Los cercadors de glòria,
La vòsta istòria
S'envòla atau.


Bèth chivalièr qui partitz tà la guèrra,
T'on vatz enqüèra,
Tan luenh de nos?
Que'n vau plorar, jo qui'm deishavi díser
Que mon arríser
Èra tan doç.





Darrèr eth noste horn (cançon de nau : Teresa Pambrun, Nadeta e Ivon Carita, Joan-Loís Lavit, Bigòrra 2006)



Darrèr eth noste horn nau cocuts que cantan
Cocut coa e canta plan,
Nau cocuts qu'averam doman

Darrèr eth noste horn ueit cocuts que cantan (eca...)