La lenga de la Peirotona

Aqueth messatge qu'ei dedicat tot especiaument tà la Peirotona, que la soa lenga deu brèç ei lo yiddish e non pas lo francés. Que comencè a parlar francés sonque a l'escòla, mès a casa, la lenga qu’èra tostemps lo yiddish. En Polònia, son pair qu'estó educat au heder, qu’ei a díser l'escòla religiosa judiva, que la lenga d'ensenhament i èra sonque en yiddish. Doncas, son pair èra guaireben analfabèt en polonés, lenga que parlava correntament plan segur, mès que sabèva pas tròp plan escríver. La lenga qui sabèva escríver qu'èra sonque lo yiddish. Aquesta lenga, de basa alemanda, que s'escriu dab letras ebrèas de dreta a esquerra. La mair de la Peirotona qu'estó educada a l'escòla publica en Polònia, doncas en polonés. Era non sabèva pas ni léger ni escríver lo yiddish qui èra totun sa lenga mairau. Sabem de per la soa correspondéncia epistolària qu’a còps escrivèva en yiddish de manièra fonetica dab letras latinas. Los parents de la Peirotona parlavan aus lors infants exclusivament en yiddish. Que's parlavan enter eths en polonés sonque quan non volèvan pas estar comprés per la mainada. Un dia que'vs contarèi com e's podón escapar deus nazis durant la guèrra mentre que tota la rèsta de la familha: grand-parents, parents, hrairs, sòrs, oncles, tantas, cosins, infants, tots, deus costat deu sògre com de la sògra, estón arrestats e exterminats. Degun non subervivó pas aus camps de concentracion. De los 6 milions de judius assassinats en los camps, 3 milions èran de Polònia. En Polònia, la guèrra a penas acabada, que i avón enqüèra agressions antisemitas contra los subervivents, çò qui acabè de convéncer los mens sògres de quitar lèu lèu lo lor país de naishença. Èran ja maridats e avèvan un nenèt de mens d'un an. Qu'arribèn clandestinament tà Paris, despuish l'Ozbequistan, travessant tota l'Europa, passant las frontièras clandestinament, n'avèvan pas nat paper, a pè, sens arren d'arren, quasi nuds...Tà anar on? L'ua que volèva anar en Palestina e l'aute taus Estats-Units, o ben èra lo contrari, me'n brembi pas. En tot cas, com n'èran pas d'acòrd suu país tà on emigrar, que demorèn a París. A la debuta, non pensavan pas demorar en França, e la Peirotona que i neishó apatrida, qu'estó naturalizada francesa sonque a l'atge de cinc ans. Abans era, ua sòr que neishó a París tanben. L'ainat qu'èra neishut a Tashkent, en Ozbequistan. Finaument, que's vadón tots francés.

La Peirotona qu'aprengó a léger lo yiddish gràcias au pair qui la ac ensenhè en la hasent léger articles deu jornau parisenc Undzer Vort (Indze' Vort com ditz la Peirotona / Nosta Paraula en gascon). La lenga parlada a casa de la Peirotona qu’èra un yiddish de Polònia, qu’ei ben diferenta deu yiddish normatiu sustot per la manièra de prononciar. Ma hemna pòt léger e compren la lenga normativa mès que parla sonque lo son dialècte. Tad era, lo yiddish normatiu qu’ei un yiddish un pauc estranh e sovent que ditz en parlant de la lenga normativa: aquò n'ei pas yiddish deu bon. Mès en realitat qu'ei plan lo yiddish unificat "oficiau".
.
Tà'vs dar ua idea de la diferéncia de prononciacion enter lo yiddish normatiu e lo yiddish polonés (qu'èra la fòrma mes parlada deu yiddish en nombre de locutors abans la Shoa), aquí qu'avetz quauques exemples:

1- Lo dia que’s ditz en alemand der Tag, en yiddish normatiu qu’ei der tog דער טאָג(la o que soa coma la ó catalana ), en lo yiddish de la Peirotona qu’ei de' tug (en transliteracion yiddish, u que sona coma la u catalana, pas coma la u francesa.

2- Fromm en alemand que vòu diser piós (en catalan: piadós). En yiddish normatiu, lo mot qu’ei frum פֿרום, En yiddish polonés qu’ei frim. Prononciar i per u qu’ei ua caracteristica deu yiddish polonés: tu= du דו/ dialècte: di; hrair = bruder ברודער/dialècte: bride', sinagòga = shul שול/ dialècte: shil. En alemand, Schule vòu díser escòla. Com lo mot occitan escòla, lo mot alemand Schule provien deu latin schola. En yiddish, shul, varianta dialectau de Schule, a pres lo sens de sinagòga. Prononciar u per o e i per u com ac hèn pot causar confusions. En yiddish normatiu, zun qu'ei só / sorelh (di zun רי זון / alemand: die Sonne), en dialècte, zun qu'ei lo hilh,de zun, en normatiu der zon דער זאָן, en alemand der Sohn. Lo yiddish parlat de la Peirotona non hè nada diferència enter los articles masculin e feminin der דער e di רי: que hèn tots dus de un pauc coma l'anglés the.

3- la frasa alemanda: das ist nicht gut (aquò n'ei pas bon) que’s vira en yiddish normatiu: dos iz nit gut / s'iz nit gut
En yiddish polonés: dus iz nisht git (git prononciat guit), s’iz nisht git.

4- la frasa," non, n’èi pas nat hilh, qu’èi tres hilhas" que’s ditz en alemand; nein, ich habe kein Sohn, ich habe drei Töchter (de prononciar en transliteracion yiddish: nayn, ish habe kayn zon, ish habe dray tökhter, ö n'existeish pas en yiddish).

Aquesta frasa en yiddish normativizat que hè: neyn, ikh hob keyn zun, ikh hob drey tekhter (kh: com la jota castelhana)

En yiddish polonés de la Peirotona: nayn, ikh hob kayn zin, ikh hob dra tekhte'...


5- Trobam variacions gramaticaus en yiddish, per exemple l'usatge de l’auxilar hobn (aver) or zeynen (dialècte zeyn, zayn) (èster) tà formar lo preterit de geyn (anar): ikh hob gegangen / ikh bin gegangen (cf catalan he anat/ so(m) anat), o de variacions de genre : der kop/di kop (lo/"la" cap)


Lo yiddish qu'ei basicament ua varietat de l'alemand integrant 10 per cent de mots ebrèus e 10 % de mots manlhevats de las lengas eslavas. Aquestes 20 % de mots estrangèrs a l'alemand son lo sol obstacle a la comprehension deu yiddish normatiu per un locutor alemand. Los mots eslaus son tanben desconeguts en yiddish occidentau. En realitat lo yiddish occidentau, guaireben extinct, que poderé estar considerat coma ua lenga distincta de l'orientau au dia de uei. Los quauques textes modèrnes escrivuts en yiddish per locutors de yiddish occidentau ac son tots en lor parlar occidentau e non pas jamès en yiddish normatiu, çò qui mòstra que lo normatiu lor ei estranh.

Lo yiddish, deu hèit de l'istòria deus judius europèus, que s'a incorporat mots romanics desconeguts en alemand. Per exemple, lo plat deu shabbes (shabbat, lo dissabte) qu'ei lo cholent (chulent en yiddish polonés), qu'ei ua variacion fonetica ben yiddish deu mot gallo-romanic (ancestre de la lenga d'oil, de l'occitan e de l'arpitan) chalent, sia ua varianta dialectau de calent, mot enqüèra viu en catalan (calent en catalan, caud en gascon). Lo cholent qu'ei lo plat - ua sorta de borit (pot-au-feu) que's guarda caud suu huèc durant tot lo dissabte, ja que la religion judiva prohibeish d'alucar e d'apagar un huèc durant tota la durada deu dissabte. Un aute mot d'origina romanica qu'ei lo nom de hemna Yentl, deu romanic gentille/gentile. O tanben lo vèrbe bentshn, que vòu díser : recitar las benediccions (bentshn, de l'italo-romanic bendicere). Son mots tipicament yiddish, desconeguts dens la lenga "mair", l'alemand.

Lo domèni istoric deu yiddish que cobreish un territòri pro gran: a l'oèst, que comença aus País Baishs e en Belgica, que compren las regions orientaus de França, lo yiddish qu'ei doncas plan ua lenga de França qui pro sovent ei oblidada en las listas de las lengas de França. Lo domèni istoric deu yiddish cobreish ua part hèra petita de Danemarca, lo nòrd de l'Itàlia, l'Alemanha tota e tots los país de lenga alemanda, al nòrd s’esten a tots los país baltics e a l'èst cobreish tots los país eslaus e la Hongria. Que hè doncas un territòri fòrça gran, repartit en un arramat d’estats. La dialectalizacion qu’èra ineluctabla.



Lo yiddish normativizat qu'ei ua lenga sintetica, com lo Batu basco, qu’ei a díser que n’ei pas ua varietat naturau de la lenga. Qu'ei important d'ac compréner: lo yiddish normativizat, l'unic qui s'escriu, n'ei de cap lòc, que s'a pres elements de prononciacion e de formas gramaticaus de mantuns dialèctes. La prononciacion e la gramatica deu yiddish normativizat qu’obligan TOTS los locutors naturaus a escríver, léger o recitar los poemas en una varietat de la lenga diferenta de la lor. Tots los locutors naturaus sens excepcion, ja que lo yiddish normatiu n'ei pas de nat lòc, çò qui plaça tots los locutors sus un medish pè d'egalitat e doncas l'unitat de la lenga qu'ei preservada. La lenga normativizada qu’ei la lenga emplegada dens la premsa, la lenga de la literatura, e qu’ei la ensenhada en las Universitats. Atau, se pòt parlar d'ua lenga unificada. Imaginatz-vos ua lenga unificada tà l'occitan, o a ua escala mes petita e mes naturau, tau catalan o tau gascon! Lo yiddish l'a hèit en las annadas 1930 gràcias a l’Institut deu Yiddish basat a Vilno (Vilnius/Vilna) en Lituània, puish a Nava York desempuish la darrèra guèrra mondiau, mès que se'n a tornat crear ua dependéncia a Vilno recentament. La lenga sintetica unificada, un exemple de meditar tà nosautes...

En França, lo yiddish qu’ei indigèna en Alsàcia e en Mosela, qu'ei l’elsasser Jedisch o yiddish alsacian, a còps l'anomenan tanben judeo-alsacian. L'"alsacian" qu'ei constituit de parlars allemanisch, lhevats los parlars deu nòrd de l'Alsàcia que son deu grop frankisch (middelfrankisch/ francic moselan). L'allemanisch qu'aplega parlars alsacians, los parlars deu sud-oest de l'Alemanya e los de la soissa alemanda e d'ua part d'Austria. Lo yiddish alsacian ne seré pas basicament allemanisch e encara mens francic, encara que s'a ibridizat fòrça dab l'allemanisch. Claude Vigée, escrivan judeo-alsacian d'expression judeo-alsaciana, alsaciana, francesa e ebrèa, que'ns explica que lo yiddish alsacian era la lenga de casa, l'alsacian era la lenga de dehòra e quitament la de l'escòla ja que l'ensenhament deu francés se hasèva completament en alsacian: l'alemand èra prohibit a l'escòla e los mainatges non parlavan e non comprenèvan pas arren de francés. Que cau se sovier que l'alsàcia èra alemanda de 1870 a 1918, puish tornè estar francesa a partir de 1918, Claude Vigée que neishó en 1921. Qu'escrivó textes deus magnifics en las tres lengas : lo yiddish alsacian, l’alsacian e lo francés. Podetz escotar un texte en yiddish alsacian escrivut e lejut per Claude Vigée, s'ageish d'ua carta enviada a un cosin de Basel (Soissa). Que cau aver RealPlayer installat sus l'ordinador. Los qui coneishen l'alsacian poderàn constatar lo yiddish alsacian (dialècte deu yiddish occidentau) qu' ei plan ua lenga diferenta de l'alsacian e non pas sonque d'alsacian trufat de mots ebrèus. Lo yiddish occidentau qu'ei comprehensible per un orientau (la Peirotona que'u compren dab un pauc d'esfòrç), l'invèrs n'ei pas vertat a causa deus manlhevats eslaus de l'orientau.

La lenga yiddish partatja lo privilègi dab l’occitan d’estar ua lenga sens Estat representada per un Prèmi Nobel de literatura, Frederic Mistral per l’occitan e Isaac Bashevis Singer peu yiddish. Singer que parlava normaument lo yiddish polonés mès qu’escrivèva plan segur en yiddish normatiu e quan e hasèva un discors oficiau en yiddish, qu’utilizava sia lo yiddish normatiu sia lo son yiddish de Varsòvia segon las circonstàncias. Qu'avèva immigrat aus Estats-Units e que parlava anglés correntament (dab un accent ben yiddish), mès tota la soa òbra qu'estó escrivuta en yiddish. L'escotem en anglés sus ua video a prepaus deu son Prèmi Nobel:




L'extrèit deu film d'abans-guèrra que segueish, Tevye lo lèiter, qu'ei tirat de l'òbra de l'escrivan yiddish d'origina ucrainèsa Sholem Aleykhem. Lo film qu'ei en ua varietat naturau de yiddish (lo dialècte deu nòrd-èst) e non pas en la lenga normativizada (s’auditz plan, entenderatz que dísen di e non pas du, tug e non pas tog, zin e non pas zun, git (guit) e non pas gut. Totun, que presenta quauques diferéncias de prononciacion dab lo yiddish de la Peirotona (s'i pòt audir di veyst, la Peirotona diré di vayst, en yiddish estandard: du veyst, en alemand du weisst (du vayst). Tà la Peirotona, lo yiddish aqueste qu'ei deu hèra bon, non pas com lo yiddish normativizat que tròba estranh e tà díse’c brac, lèd. Abans Hitler, la fòrma de yiddish mes espandida qu’èra la polonesa.




En la video qui segueish, los beatles que cantan en yiddish normativizat (qu'ei un doblatge, plan segur!):



E aquí qu’avetz un dessenh animat cantat en yiddish deu nòrd-èst mesclat d'american, m'agrada la musica e bon, que’m hè arríder, que soi demorat joen...


Aquí qu'avetz l'alfabet en yiddish cantat en la lenga normativizada (sostitolat en ebrèu) dens ua emission de Porim taus mainatges...A la Peirotona l'accent deus cantaires non la agrada pas, mès qu'ei plan lo deu yiddish unificat.



E "Mary Poppins" (Julie Andrews) que canta (reaument, aqueth còp, n'i a pas nat doblatge) en yiddish durant un maridatge judiu!!! Son accent qu'ei deus bons (mantuns cantaires yiddish actuaus que'n poderen estar gelós), qu'ei yiddish deu nòrd-èst e non pas normatiu, dab quauques frases en yiddisho-american. Excellent tribalh!



Lo solet territòri que lo yiddish i a un estatut d'oficialitat qu’ei... lo Birobidjan, ua petita region autonòma de Russia, a l'extrème-orient de la confederacion russa, a la termièra dab China. Au Birobidjan, lo yiddish i ei cooficiau dab lo rus. Qu'èra ua invencion de Stalin qui avèva creat la nacionalitat judiva laguens l'U.R.S.S. e coma ne podèva pas aver de nacionalitat sens territòri, s'avèva inventat aquò deu Birobidjan. Après la caduda deu mur de Berlin, los judius de Birobidjan qu'emigrèn en massa tà l'America deu Nord, l'Alemanha o Israèl. Au dia de uei, sonque 1.5 % de la populacion deu Birobidjan parla yiddish de manièra correnta, sia haut o baish 2000 personas, la resta parla rus. Totun, lo yiddish que i a enqüèra un estatut de lenga oficiau e protegida e i trobam escrivans de lenga yiddish qui non son pas tots judius.
Lo Birobijan qu’ei lo territori marcat 22, en arroi sus la mapa, au nord de la China.


E tà acabar, quauques documents musicaus istorics, a l'origina gravats sus de 78 torns, de Aaron Lebedeff, enqüèra hèra popular a casa deus Peirotons au dia de uei:













Lo yiddish que demora ua lenga de comunicacion internacionau au dia de uei. Qu'ei vaduda sustot ua lenga de cultura e non pas tròp de la vita vitanta.