Ite missa est

Un mot qui pausa problèma en gascon per arrapòrt a la rèsta de l'occitan qu'ei missa. Non pr'amor de las meas conviccions filosoficas o religiosas, mès simplament lo mot en occitan qu'ei generaument messa (varianta: mèssa).

Missa qu'ei tirat de la formula latina utilizada rituaument tà acabar la ceremonia de l'eucaristia "Ite, missa est", qu'ei a díser quauquarren coma: anatz-vos-en, qu'ei hèita (literaument "cuelhuda"), formula per laquau òm significa que la cerimonia ei acabada.
En latin, missa qu'ei la fòrma feminina deu participe passat-adjectiu deu vèrbe metere. Metere qu'ei l'ancèste de méter en gascon, o sia missus/missa (missum) que ns'a dat mes/mesa en occitano-roman, lhevat lo gascon qui s'estima fòrça mes reconstrusir un faus participi regular metut/metuda, enqüèra que mes/mesa n'i sia pas desconegut.

En gascon, la fòrma mes frequenta deu mot corresponent a l'occitan messa qu'ei plan missa segon Simin Palay qui'ns horneish messa qu'ei emplegat sustot en Bigòrra Hauta, mentre que mèssa ac ei en Bigòrra Baisha e dens lo Gèrs. Lo diccionari francés-occitan (gascon) de Per Noste/I.E.O. n'arretien sonque missa, probablament pr'amor que devèvan s'imaginar messa e mèssa qu'èran francismes de horagitar. En aranés, lo mot qu'ei tanben missa, mès sabem tots que lo vocabulari religiós aranés ei mes que mes catalan. Totun, per un còp bearnés e aranés que son d'acòrd (alleluia), b'ei clar qu'òm non pòt causir nada auta fòrma que missa en gascon unificat!

Un còp mes, lo gascon normatiu que s'apartarà de la resta de l'occitan, mès que s'aplegarà dab los sons vesins catalan e aragonés, e d'ua manièra generau, dab los idiomas romano-iberics qui dísen tots missa e non messa.

Diccionari Generau dera Lengua Gascona: abac

Abac (1) [deth latin abăcus, e aqueste deth gr. Abax-akos ] m

MAT 1 1 Aparelh simple de calcul digitau qui consisteish en un quadre hèit de hiuhèrs parallèles, ath long deths quaus òm hè córrer bolas horadadas, utilizat tà hèr totas eras operacions aritmeticas basicas.

2 Comptader deth jòc de bilhard.

2 Per extension, ara edat mijana, libe qui ensenhava eth calcul, e era sciénça matematica medeisha.

3 Taula coberta de sable fin utilizada tà dessenhar, calcular, etc.

4 1 Taula grafica o tablèu sinoptic de quantitats segon uns sistèmas figuratius codificats qui permeten d’efectuar calculs numerics determinats.

2 Taula destinada ath jòc de damas, d’escacs, de dats, etc.

5 abac magic carrat magic.

6 abac neperian Esturment de calcul imaginat peth matematician escocés John Napier.

Abac (2) [véd. abac ] m
ARQU Pèça prismatica qui coroa eth capitèth e aumenta era superficia qui sostien eth arquitrau.

-------------------------

E hè saunejar, vertat? Ben òc, totun, qu'ei possible, qu'ei realista. Que'u cau hèr.

Lo pan n'ei pas lo pan!

Ja èi dit tot lo mau que pensi de l'ortografia occitana, particularament quan e s'aplica a la varietat gascona. Be's nota qu'ei estada concebuda per ciutadans francés acostumats a ua ortografia deliranta! Que ns'obliga a escríver tanben e tanpòc çò qui prononciam [tabé] e [tapòc], a hiquar ua n a la fin de no, enqüèra qu'aquera n non soe pas jamès en gascon çò qui ns'obliga a l'elidar dens la grafia en bèras ocasions, e que'n passi. Totun, en gascon normatiu com en francés, per imperfèit que poscam trobar lo sistema grafic, non cau pas que cada un escriga a la soa mòda. En francés com en occitan, podem perfèitament víver dab ua ortografia deliranta, e, clar, l'ortografia n' ei pas autant capvariada en gascon com en francés.
Totun, i a un punt qui n'ei pas acceptable e non compreni pas que los lingüistas deu Conselh de la Lenga Occitana (CLO) non s'i son pas interessats ja que n'ei pas guaire complicat d'i remediar. Avem en gascon dus mots qui no's prononcian pas parièr e qui la grafia actuau non distingueish pas. S'ageish de pan (prononciat pà o pang segon los dialèctes) e de pan (prononciat pann). Se voi virar en catalan la frase: lo pan qu'ei fotut n'ac poish pas hèr, cau qu'audisqui la frase abans. Se soa: [lo pang -o pà- qu'ei fotut], que serà en catalan el pà és fotut. Se soa: [lo pann qu'ei fotut], que serà alavetz el pany (o el pestell) és fotut. Un accent sufiré tà tirar l'ambigüitat, lo pàn non voleré díser lo pan.
De notar lo diccionari de Chaplain en grafia reformada que distingueish pan (en catalan pà) , pand (en catalan pany) e pann (en catalan pestell), tots escriuts pan en grafia deu CLO. La distincion enter pand e pann no'm sembla pas bric justificada, s'ageish clarament deu medish mot. La grafia gascona de Coromines-Fabra distingueish pan (catalan pà) e pann (catalan: pany, pestell del pany). A mes, la grafia Coromines-Fabra utiliza ny e x en lòc de nh e sh, çò qui evita d'aver de puntejar la lengua (montanya e inhèrn e non pas montanha e in·hèrn, xiular e deshèr e non pas shiular e des.hèr). Bon, l'ahèr deu punt qu'ei un aute punt!

Incoëréncies lexicaus en gascon

Era normativizacion aranesa qu'ei importanta pr'amor que concernís era varietat d'occitan oficiau non sonque ena Val d'Aran senon en tot eth Principat de Catalonha. Cap de varietat occitana non a artenhut aqueth nivèu d'oficialitat ath dia de ué.
Totun, er aranés non ei guaire utilizat en dehòra dera vath, e un resultat previsible dera normativizacion aranesa qu'ei era perduda der unitat dera lengua gascona. Que semble qu'anem inexorablaments de cap tas dues lengües gascones, er aranés e eth gascon non aranés. Er unitat dera lengua occitana que hè er objècte de beri discorsi, mès practicaments non existís cap. Sonque tath gascon, considerat soent coma un simple (?) dialècte der occitan, qu'auem, de hèt, dejà dues lengües!
Er aranés que se base sonque sus es parlars dera vath, sie aproximadaments 7000 locutors. Que hè era transicion de cap tath catalan occidentau (ribagorçano-palharés) e tanben de cap tath lengadocian. Aguestes particularitats lingüistiques e socio-lingüistiques que dan ara lengüa aranesa ua posicion centrau en domèni occitano-roman, mès per arrapòrt ar occitan ath sens estricte (qu'ei a díder trèt eth catalan), er aranés qu'ei, ailàs, ben periferic.
Ei clar qu' eth gascon normatiu unificat non se poderà hèr sense préner en compde er aranés. Que podem ja constatar diferéncies de causides enter gascon non aranés e aranés, que calerà arbitrar tath gascon unificat. Per exemple, manèra o manièra? frontèra o frontièra? vèrb o vèrbe? fasa o fasi (catalan: fase)? maxim o maximum? lengua o lenga? ua serie o ua seria? arturar o aturar? arténher o aténher? Personauments, es mies preferéncies que serien: manèra, frontèra, vèrbe, fasi, maxim, ua serie, lengua (o dilhèu mielhor: lengoa a causa deth baionés lenco), aturar e aténher. Auem de besonh un diccionari generau dera lengua gascona!

Lo drapèu de Gasconha comença de hèr camin

Qu'an podut véder la version simplificada deu drapèu (la shens la dauna) a FR3-Aquitaine durant l'emission en gascon Punt de Vista deu prumèr de Junh. Que podetz véder la video en clicar aquí

















E que l'an vist a BAIONA!!!


Gràcias au Bin' per ns'aufrir las fòtos!!! E que n'aprofièiti tà desirà'u la benvenguda a la Gascosfèra!!!!

Lenguas d'òil e lengua(s) d'òc

En los diccionaris de l'Institut d'Estudis Occitans, s'espiatz quin e cau virar lo nom deu caplòc de Bretanha en occitan, que i trobaratz lo nom, ben breton, de Roazhon. Qu'ei ben segur ua impostura intellectuau, un miralh de l'ideologia franchimanda deu sègle passat, retocada a la mòda occitanista. Roazhon qu'ei plan la fòrma bretona deu nom, òc-ben, mès la lengua pròpia de Rennes n'ei pas bretona, qu'ei gallesa. E Rennes en gallò que's ditz Resnn (escriut atau en grafia normativizada, la de maezoe, l'Institut d'Estudis Galés). L'Enciclopèdia Catalana que comet exactament la medisha enganada en dar los noms deus lòcs bretons sonque en lengua bretona, enqüèra que los dits lòcs sian localizats en la part romanica, e non pas celtica, de Bretanha. Que cau díser l'enciclopèdia catalana non sap quitament pas que la lengua gallesa existeish, a maugrat deu hèit qu'èra la lengua utilizada a la cort de Bretanha abans l'annexion deu ducat per França e sustot qu'ei uei lo dia ua de las lenguas co-oficiaus de Bretanha.   Tà l'enciclopèdia catalana, la lengua gallesa que seré sonque ua varianta deu francés. Ua varianta deu francés, lo gallò? Plan que non! N'ei pas jamès estat! Segur, qu'ei ua varietat de la(s) lengua(s) d'òil, e lo francès n'ei ua auta. Totun, la manca d'intercomprenson enter aquestas duas varietats au dia de uei hè que non podem pas considerar que s'agesca de la medisha lengua, doncas que'ns cau plan parlar de lengas (au plurau) d'òil.


.
Lo domèni deu gallò, o brito-roman, que cobreish aproximativament la mitat de Bretanha (la part colorada en gris sus la carta), e qu'inclòu Resnn, lo cap-lòc de Bretanha. Lo gallò qu'ei, desempuish 2004, ua de las tres lenguas reconegudas oficiaus en la region Bretanha, conjuntament dab lo breton e lo francés. Aquera lengua que pertanh au grop de las lenguas d'òil, coma lo francés. D'aquí la confusion: lo gallò qu'ei plan ua varietat de la(s) lengua(s) d'òil, e lo francés que n'ei ua auta, mès lo gallò n'ei pas jamès estat ua varietat de francés. A mes, poderatz constatar que la coneishença deu francés modèrne non permet pas de compréner lo gallò, çò qui justifica completament la classificacion deu breto-roman coma lengua distincta de la lengua oficiau de la Republica Francesa. 
Escotatz dus estrèits de cançons cantadas en gallò peu Bèrtran Ôbrée :




E aquí qu'avetz un tròç de literatura gallesa modèrna, un extrèit de "la souaètt dou bouaé-jouaerr" de Fabien Lécuyer (en ua grafia un pauc diferenta de la de maezoe).

- « Horniy, j'an soe horniy dou cou-la ! »
- « Qhi qé n-i a corr, don ??!??”
- “ Avizz ! n’an vennla corr unn vnaeü a pâssae, pa” E yèll-si qé d’anségnae o son daï unn vouèliéy de gouéziaù qi taen a s'antt-pourgalae olmon la rabinn.
- "Maùsion ! Touaé smaenn de tan mézae q'la ét a bouzae l'óréy... sein faï qé j'haùpi la maereriy e châq faï ét la meim draènn qé j'ouaï: "véir véir, je sóm pour n'z an vni, yan yan j'alon n'z anchoui, sia sia terjou v'alaez n-n'yett dépouézónae... sonj tu ! N-i a pâ pu aùqhun a yett corr vneü a lvae dou naèi par iloe diq'astourr qé d'paï su mon jnouae, pa"
- "Grànt dizouz, fâlhit faezouz... ét d'domé châq faï, qhi q'tu vieü..."
- "Véir, mein bougré j'va, mai, lou derssae l'paï dssuï l'ziae èz adlaïzi-la, pa...ét pouein la gouézriy qi va mnae l'monde tout-cóm e dam ét pouein mai qi va m'jouqae olmon a faerr l'epaeürissâ ! Qhi faerr, don maùdit ?!!?"
Adlaïdd taet fléy dou cou-la, dam... Ett-latt, qi mnae unn eta ruy de la "Motte Fablet" su le grànt Renn, taet béin d'amein d'amouaé, pamein. Yan mein dam astourr-si, ét degrignouzz cóm unn biqh qi vaï le lou q'o taet... e par le faet, le lou taet puto dou cou-la unn bèrnn de gouéziaù qi n'avaen souein q'a bizoulhae son paù depéi unn gerouéy d'tan, de qa qi metae lèz pratiq a n'pouein chómae berouéy a bouae d’la goull aù-davàn de son eta-a-hann cóm de juss e d'béin antandeü. Dam, gernuch-a-gernaï, sti-la taet a s'dezacoursae...
"Je soe béin an peinn qhi q'il on q'i boueinn par iloe tout-cóm" q'o bernozi...
L'istouérr resti de meim e Adlaïdd taet tenàn a degrignae toutt sou e a faerr lèz pitiae pa' la, haùtt-ourr e bass-ourr, can q'c'ét q'unn siunn feü terouae atijéy béin atijéy su le paù a l'Hôtel-Dieu, l'opita qi se tiein a deüz qhulbutéy touaéz ancaléy dou catiae-li.
Einvànsion de savaïr dedd eyou q'ett-latt taet orinéy, mein. Ét raporr a unn cotisseürr de droll q'o feü souégnéy e duràn q'o feü la-lein pâ aùqhun ne ràncontri pouein né son non né son aderss. Pâ aùqhun limero de suretéy sosia d'o yèll netou, pa pu. (...)
(Fabien Lécuyer. La souaètt dou bouaé-jouaerr)


Podetz constatar que lo gallò b 'ei ua lengua plan distincta deu francés!!!

Ei clar qu'au sègle 21, non se pòt pas mes parlar de lengua d'oil au singular. Qu'ei plan la conclusion deu professor Bernard Cerquiglini, director de l'Institut National de la Langue Française (emanacion deu CNRS) :
« L’écart n’a cessé de se creuser entre le français et les variétés de la langue d’oïl, que l’on ne saurait considérer aujourd’hui comme des « dialectes du français » ; franc-comtois, wallon, picard, normand, gallo, poitevin-saintongeais, bourguignon-morvandiau, lorrain doivent être retenus parmi les langues régionales de la France ; on les qualifiera dès lors de « langues d’oïl », en les rangeant dans la liste [des langues régionales de la France]. » Aqueth vejaire qu'ei ara acceptat - per fin!- per l'Estat francés e compartit peu Burèu Europèu de las Lenguas Mens Emplegadas. Qu'ei de notar qu'en Belgica, picard, valon, lorenc (lorrain) e champanhés (champenois) qu'an tots gahat un estatut de lengua regionau.

Que las lenguas d'òil non èran pas dialèctes deu francés èra dejà vertat en los sègles precedents, contrariament a la propaganda oficiau francesa qui afirmava que totas las lenguas romanicas non-francesas èran dialèctes de la lengua oficiau, e que calèva expressà's en l'unica lengua que s'ac ameritava: lo francés. Urosament, aquèra teoria de non pas créder que perd terrenh pertot, lhevat, malurosament, deu mitan occitanista e catalanista qu'a représ aquera concepcion infondada tà arrehusar l'estatut de lenguas a las lengüas d'òil, en, denigrant atau lo tribalh deus tanhents d'aqueras lenguas. Totun, que non mancaran pas d'acabar per cambiar d'idèia, qu'ei sonque ua question de temps. E qu'espèri lo men messatge de uei qu'ajudarà ad aquò.

Contrariament au gallò, lo normand qu'ei l'eretèr d'ua longa tradicion literària. Totun, la lengua modèrna demora per estar unificada. Aquí qu'avetz un extrèit d'un poèma en percheron (normand deu Perche) , escriut au sègle 19 per Achille Genty:

On fin k'mincement, quan n-ej l'âplimes
A nou g'varni, c'éta pâ gai.
J'éviomm's tou fouttu bas : lé dîmes,
guâb et boun gueu, z'euglis's, curai,
y trovit l'tou ben pitouiâbe...
san t'êtr trébin arligionnex,
Y ristourit l'boun Gueu z-et l'guâbe
C'ée nein gaya qui n'ont pâ fraid és z-yéx

Tertous eumaint laissi d'leû graine
Dinc c'bas monn'cyt, quan n'an s'n-y-en va
Emp'reu d'l'Eltrich, pou l'tir d'peine
Bin a proupous tu'trovis là
Y dislouquit tout'la fémille
F'sant san chéz-soé ded leû chéz-iéx.
magnér'bin droul' d'évai nein'fille!
c'ée nein gaya qui n'ont pas fraid és z-yéx

Podetz escotar tèxtes lejuts e poemas cantats en normand en visitant un site aquí;

La lengua picarda que coneish un estrambòrd de non pas créder gràcias au film "bienvenue chez les ch'tis" e los metòdes d'aprenedissatge que's venen coma pan escarp, e pas sonque en çò deus Picards.
Lo valon qu'ei aparentat au picard, se n' ei separat au sègle XII. Que i a quate dialèctes deu valon e ua lengua unificada normativizada. Lo tèxte qui segueish qu'ei escriut en valon normatiu per Pablo Saratxaga:

On ôte di mes cintes d' interet, est li rantoele Fidonet ki dj' endè so mimbe dispoy 1993 et ki m' a permetou, dispoy 1992, di cnoxhe et d' eployî l' emilaedje (di ces trevéns la on cnoxheve nén co l' Eternete chal e nosse payis, do moens les ptitès djins nel cnoxhint nén).
Dji mantna eto ifmail-tx, on programe di pasrele fidonet <--> email/usenet; eyet m' ocupéve, cwand ele egzistéve co, do manaedjmint, avou des ôtes, del pasrele fidonet <--> usenet pol hierartcheye di copinreyes (news) fido.belg.*.

Dj' a leyî mi éndjole e libe accès pa modem dispoy ki dj' a drovou m' BBS Bad WaZOO l' anêye 1993 et disk' a ki m' modem toumaxhe e rak (come i gn aveut pus nolu ki s' raloyive pa modem dj' a leyî ouve).


E lo santongés, e seré un dialècte deu francés? A véder! Escotatz aqueth tròç d'un devís en santongés, me'n daratz la traduccion se podetz, se vos platz.

De notar lo peitovin qu'a un estatut de lengua oficiau a la region Poitou-Charentes.

Los Normands, Walons, Picards, Bretons, Peitavins, Santongés e tots los autes qu'an plan rason de parlar e de deféner las lors lenguas d'òil. Se n'ac hèn pas eths medishs, qui ac harà????

E l'occitan? Que trigarà enqüèra temps tà que lo discors teoric acabe per juntà's dab la realitat, qu'ei a díser que la pluralitat de las lenguas occitanas, que constatam tot dia, acabe per estar arreconeguda peus occitanistas medishs. N'i aurà pas nat progrés de cap tà la normalitat deu gascon sense aquesta arreconeishença, ça'm par. En atendant l'arreconeishença, Gascon, Occitan, parla ta leng(u)a!

Acabarèi dab ua dança cantada per los Tri Yann, originaris de Nantt ( Naoned, Nantes), en país gallò. Totun, la cançon, titolada Fransozig qu'ei en breton. Que son enqüèra en fòrma, los gran-pairs Tri Yann, hilhdepica!

OGM, Estats e principi de precaucion

Los Estats son un pòc coma los OGM, non son pas naturaus. Totun, la comparason s'arrèsta aquí pr'amor que n'i a pas jamès avut nat mòrt per causa deus OGM, mentre que de mòrts per rasons estataus taus coma guèrras, repression eca, ailàs, la lista que n'ei interminabla. Totun, totòm sembla pensar que los Estats son necessaris (a condicion d'estar pròpis, clar).

L'excellent José Bové aplica lo son principi de precaucion en desarrigant lo milhòc transgenic. Lo rasonament qu'ei simple. Com que n'avem pas nada pròva que lo milhòc transgenic e pòt matar, vau mes desarrigar-lo. Notaratz que lo rocafòrt n'ei pas mei naturau qu'un OGM. La lèit d'aulha n'ei pas hèita tà estar tirada e bevuda per un primata, sia uman o pas, e enqüèra mens tà estar transformada en hromatge en preséncia d'eslor. Totun, lo José Bové non pensa pas necessari d'aplicar lo son principi de precaucion tau rocafòrt. Perqué? Simple! Pr'amor sabem perfectament qu'un hromatge de lèit d'aulha, e lo rocafòrt n'ei un, pòt matar. Doncas, qu'ac sabem, doncas podem ne fabricar e consumir-lo sens cap de problèma. Aquò que't hè la diferéncia dab lo milhòc transgenic que n'a pas jamès matat arrés. Logic, non?

Urosament que lo José Bové n'aplica pas lo son principi de precaucion tau rocafòrt, senon eth que seré au caumatge, praubet, e çò piéger: nosautes que serem privats de rocafòrt. Jo qu'aimi lo rocafòrt e que me'n mingi fòrça. E com que non soi pas allergic a la lèit d'aulha, que soi enqüèra viu e en bona santat !!!

De vacanças

Coma sovenirs deu "kindergarten" yiddish de Granada (un talhèr de yiddish, entaus mainatges, qui's tien a Granada en Gasconha tolosana), que v'èi hicat quauquas cançons de l'excellent Karsten Troyke:

Prumèr, ua cançon ben coneishuda de Bension (Ben Tsion) Witler que v'ensenharà coma e cau saludar en yiddish. Lo Karsten qu'ei acompanhat peu trio ucranian "Scho".


E puish un sovenir de Budapest, a on l'autor (un desconegut) i deishè lo son còr. Las illustracions que son deu pintor francés d'origina belarussa Marc Chagall qui ns'a deishat ua òbra poetica valuosa escriuta en yiddish.
,

Que soi un gojat joen e gaujos, que'm senti plan,
Que demandi sonque l'amor,
Que demandi sonque la sòrt
M'anarèi per totas las carrèras e cridarèi: Malur!
Ua gojata que'm hè patir!

Que soi un gojat joen e gaujós
que me'n vau dehòra tà cercar un poton,
coneishi ua gojata de Lodz
Que parla polonés e que'm hè adivinar:
Ja sze kocham a ty ´spysz

Joga, tsigana, suu ton violon
Joga bravament ua cançon d'amor tà jo,
Jo qu'èi perdut lo men còr a Budapest,
De nuèit quan la lua esclairava



(grafia de Troyke, adaptada de la YIVO au dialècte polonés deu yiddish)
Ikh bin a bukher yîng în fraylekh, ikh fil zekh gît,
es bengt zekh mir nukh libe,
es bengt zekh mir nukh glik.
Ikh vil gayn in alle gassn în vill shrayn: Gevalt!
A maydale git mir bald!

vayl ich bin a bukher jîng în frisch,
´kh gay zekh ous far a kîsch,
tref ikh mir a Lodze Ponienka,
zie red poilisch în ikh mîs stenkn:
Ja sze kocham a ty szpysz!

Shpil, tsigainer of dayn fidl,
shpil mir up a libes lidl,


ikh hob gelost mayn harts in Budapescht
in die nakht ven die Levune hot geshaynt.
Ikh hob gevolt mit ir bouen a Nest
în zi hot fîn mir sekh ousgelacht

Ikh hob gemaynt, sie ubt mech aynem!
Zi libt nor mekh în meyr nischt kaynem!
Ikh hob gemaynt, ich kon fartrouen -
falsch is si vi ale frouen
bay di rogatke 'kh hob zi gekozt shtayn!


E un tango tirat de l'àlbum : Dus Gezang Fin Mayn Harts (Tango Oyf Yiddish) / En yiddish normativizat: Dos gezang fun meyn harts (Tango oyf yidish). En occitan: lo cantar de mon còr (Tango en yiddish). Lo títol deu trocet qu'ei: mazl in brukhe (sòrt e benediccion)


E tà acabar, ua entervista de la gran Khava Alberstein (en anglés):