Juraj Dufek és un mestre eslovac de la gaita hungaresa. Aquest instrument, la "duda", és emparentada a la nostra "boha" ['buhə] gascona (el mot boha ve del verb bohar [buhà] que vol dir bufar en gascó). La duda i la boha comparteixen la característica de funcionar amb llengüetes simples (com la d'un clarinet) mentre que totes les cornemuses d'Europa occidental les tenen dobles (com la d'un oboè). A més, la duda e la boha tenen en comú la presència de dos canells cavats en paral.lel a dintre d'una mateixa peça de fusta. Un dels canells té 5 forats al damunt i serveix per jogar la melodia mentre que l'altre va amb un forat solet, a la part més baixa, que permet de canviar la nota d'una sorta de bordó utilitzat per marcar el ritme (se'l sent ben bé a partir de 2:21 al vídeo que segueix).
Encara que la duda sigui coneguda com a gaita hungaresa, la trobem en realitat a tots els països de l'ex-imperi austrohungarés i no sols a Hungria.
I gràcies a la "Asturian connection", el mestre de Bojnice ha après a tocar muñeires, aquí el veiem acompanyat pels gaiters asturians Anxo Lorenzo i Xuacu Amieva. La duda i la gaita asturiana (o càntabro-asturiana o asturcàntabra) son de digitació tancada, no és el cas de la gaita gallega. Bé, en realitat, la duda accepta les dues digitacions, com la boha. Les gaites de digitació tancada - es a dir que sols un forat es obert per fer sonar la nota mentre que tots els altres queden tapats- són una mica més complicades d'aprendre pels principiants.
A més de ser un excel.lent músic, Juraj és un fabricant de "dudes". Al video que segueix, tenim un exemple d'un instrument fabricat per Juraj i tocat per un gaiter austriac. L'aire és una cançó hungaresa força coneguda dels gaiters d'aquest país:
Aki dudás akar lenni
Pokolra kell annak menni:
Ott vannak a férges kutyák
abból lesznek a jó dudák!
El que vol fer-se gaiter,
ha d'anar a l'infern per això:
Allà es troben els grans gossos,
dels quals es fan les millors gaites!
Abans, el sac de la duda es feia amb pell de gos, ara es fa més aviat amb la de cabra. Ok, Ok, d'acord, millor si fos de materia sintètica :(.
Aquest post és escrit en català per cumplir una obligació, però no estic convençut del tot que em farà pujar el "rànking", això rai, LOL.
dimarts, 29 de setembre del 2009
divendres, 25 de setembre del 2009
Jotas
Contribució al 126è joc literari, a ritme de jota, aquest cop en llenguatge estrany:
Escotatz era mia canta
Sus un aire de jota gaujosa
Qui a jo tostemp m’encanta!
Non serà cap auta causa!
En vilatge eras gojatas
que vòlen enqüèra jotas !
Aths qui’m demanan sens arrestar:
« Perqué dab era jota e’t vòles estar »
Qu’arresponerèi sens esitar:
N’ i a pro de mazurca,
D’escotisha e de pòlca,
Aciu que volem mes jotas !
Caram, una jota amb sols dues coples, això no és convenient, clar. N'hi afegiré més quan surtin. Poc a poquet, anem.
Escotatz era mia canta
Sus un aire de jota gaujosa
Qui a jo tostemp m’encanta!
Non serà cap auta causa!
En vilatge eras gojatas
que vòlen enqüèra jotas !
Aths qui’m demanan sens arrestar:
« Perqué dab era jota e’t vòles estar »
Qu’arresponerèi sens esitar:
N’ i a pro de mazurca,
D’escotisha e de pòlca,
Aciu que volem mes jotas !
Caram, una jota amb sols dues coples, això no és convenient, clar. N'hi afegiré més quan surtin. Poc a poquet, anem.
dimecres, 23 de setembre del 2009
Er aranés qu'ei era forma oficiau dera lengua occitana
Semble que quauques intellectuaus occitans non an comprés, o non vòlen compréner, qu'er aranés ei era lengua nacionau d'Aran e qu'ei era forma oficiau qu'a prengut era lengua occitana en Principat de Catalonha. Era lengua aranesa non ei sonque un occitan estandard, qu'ei er unic estandard oficiau dera lengua occitana.
D'un costat qu'auem es consideracions fòrça teoriques de Domergue Sumien, totaument desconectades dera realitat sociolingüistica e sense fonament democratic ne realitat ben concreta, e a on singularament er aranés i ei absent o inexistent. E der aute, qu'auem era realitat aranesa que resulte, per contra, d'un processus (procès) democratic de larga durada. Entre aguestes dues bandes, qu'i contemplam un hossat abismau. Non ei cap jamès facil de hèr concordar un wishful thinking de tipe sciéncia-ficcion e era realitat!
Eth dret des Aranesi d'emplegar es sòns parlars pròpis entà ne hargar ua lengua oficiau qu'ei un dret uman fonamentau. E gràcies as autoritats araneses, utilizadors dera lengua occitana qu'an, per fin, dret ara paraula. Que me permeti de pegar acitau un tèxte publicat recentament en sòn blòg per Dauna Maria Vergés, encargada des ahèrs lingüistics e culturaus en Conselh Generau d'Aran.
"(...) En un article fòrça interessant de Feliciano Fidalgo, publicat en diari El País, eth 9/09/1979 “El despertar cultural de Occitania”, Lafont hè ua radiografia fòrça encertada dera situacion lingüistica e sociau dera realitat occitana dera epòca, situacion fòrça similara ara actuau.
Ena epòca dera publicacion d’aguest article se parlaue dejà qu’era reconquèsta dera unitat dera lengua ère un punt de partida clau entath resorgiment deth movement occitanista. Totun, e malurosament, vint ans dempús aguesta unitat ei encara fòrça luenh d’artenher-se pr’amor dera complexitat sociau e economica d’Occitània, despartida en tres estats diferents qu’an diferents nivèus de reconeishement dera lengua (França non a signat era Carta des Lengües Minoritàries).
Ei en Aran a on er occitan a artenhut era maxima consideracion legau e institucionau e gràcies ara aprovacion der Estatut d’Autonomia de Catalonha de 2006 ei tanben oficiau en Catalonha. Era logica e era sensatesa amien a pensar qu’aguesta oficialitat e nau estatus dera lengua en Catalonha hèn referéncia ara lengua pròpria d’Aran, o occitan d’Aran o aranés (tant ei, eth nòm non hè era causa), pr’amor qu’aguest ei er unic territòri de Catalonha a on er occitan i é present a trauèrs der aranés. Totun resulte preocupant constatar era existéncia de veus que discrèpen sus aguest ahèr en tot interpretar de manèra interessada eth tèxte estatutari.
Atau donc assistim ath neishement de naui messies qu’an prenut coma estandard era idèa d’amiar a Occitània entà un futur esplendorós en tot emplegar era unitat dera lengua occitana coma dògma de fe. Ua unitat tristament inexistenta actuaument qu’a d’arribar a trauèrs deth consens de toti es utilizadors dera lengua e qu’a de nèisher dera pròpria Occitània, damb toti aqueri supòrts que siguen de besonh e que plan segur seràn ben recebudi, e on Aran pensi qu’a un papèr destacat.
Aran a d’esdevier era clau de vòuta qu’ajude a vertebrar ua lengua e ua cultura que tanben li son pròpries, e que dempús d’auer demorat pendent sègles perdudes en desbrembe, son emplegades ara coma desencusa entà desvolopar ua faussa militància qu'arren a que veir damb era qué prebotjauen es grani pensaires coma Lafont.
Recuperar er esperit deth qué parle Weil ei de ben segur trabalh des occitans, mès tanben dera pròpria Catalonha e d’Euròpa, qu’an d’ajudar-mos a seguir eth camin, mès non pas mercar-lo."
Ara, er equacion qu'ei simpla: o er aranés ei arreconeishut coma estandard occitan unic, o ben calerà hèr concordar era teoria damb era realitat en tot adméter era pluralitat des lengües d'òc e era pluralitat des lengües gascones. Car se Aurelià Lassaca , Paco Boya e Eric Gonzalès escriuen toti tres en occitan, que jo sàpia, Aurelià Lassaca e Eric Gonzalès non escriuen en lengua aranesa.
D'un costat qu'auem es consideracions fòrça teoriques de Domergue Sumien, totaument desconectades dera realitat sociolingüistica e sense fonament democratic ne realitat ben concreta, e a on singularament er aranés i ei absent o inexistent. E der aute, qu'auem era realitat aranesa que resulte, per contra, d'un processus (procès) democratic de larga durada. Entre aguestes dues bandes, qu'i contemplam un hossat abismau. Non ei cap jamès facil de hèr concordar un wishful thinking de tipe sciéncia-ficcion e era realitat!
Eth dret des Aranesi d'emplegar es sòns parlars pròpis entà ne hargar ua lengua oficiau qu'ei un dret uman fonamentau. E gràcies as autoritats araneses, utilizadors dera lengua occitana qu'an, per fin, dret ara paraula. Que me permeti de pegar acitau un tèxte publicat recentament en sòn blòg per Dauna Maria Vergés, encargada des ahèrs lingüistics e culturaus en Conselh Generau d'Aran.
"(...) En un article fòrça interessant de Feliciano Fidalgo, publicat en diari El País, eth 9/09/1979 “El despertar cultural de Occitania”, Lafont hè ua radiografia fòrça encertada dera situacion lingüistica e sociau dera realitat occitana dera epòca, situacion fòrça similara ara actuau.
Ena epòca dera publicacion d’aguest article se parlaue dejà qu’era reconquèsta dera unitat dera lengua ère un punt de partida clau entath resorgiment deth movement occitanista. Totun, e malurosament, vint ans dempús aguesta unitat ei encara fòrça luenh d’artenher-se pr’amor dera complexitat sociau e economica d’Occitània, despartida en tres estats diferents qu’an diferents nivèus de reconeishement dera lengua (França non a signat era Carta des Lengües Minoritàries).
Ei en Aran a on er occitan a artenhut era maxima consideracion legau e institucionau e gràcies ara aprovacion der Estatut d’Autonomia de Catalonha de 2006 ei tanben oficiau en Catalonha. Era logica e era sensatesa amien a pensar qu’aguesta oficialitat e nau estatus dera lengua en Catalonha hèn referéncia ara lengua pròpria d’Aran, o occitan d’Aran o aranés (tant ei, eth nòm non hè era causa), pr’amor qu’aguest ei er unic territòri de Catalonha a on er occitan i é present a trauèrs der aranés. Totun resulte preocupant constatar era existéncia de veus que discrèpen sus aguest ahèr en tot interpretar de manèra interessada eth tèxte estatutari.
Atau donc assistim ath neishement de naui messies qu’an prenut coma estandard era idèa d’amiar a Occitània entà un futur esplendorós en tot emplegar era unitat dera lengua occitana coma dògma de fe. Ua unitat tristament inexistenta actuaument qu’a d’arribar a trauèrs deth consens de toti es utilizadors dera lengua e qu’a de nèisher dera pròpria Occitània, damb toti aqueri supòrts que siguen de besonh e que plan segur seràn ben recebudi, e on Aran pensi qu’a un papèr destacat.
Aran a d’esdevier era clau de vòuta qu’ajude a vertebrar ua lengua e ua cultura que tanben li son pròpries, e que dempús d’auer demorat pendent sègles perdudes en desbrembe, son emplegades ara coma desencusa entà desvolopar ua faussa militància qu'arren a que veir damb era qué prebotjauen es grani pensaires coma Lafont.
Recuperar er esperit deth qué parle Weil ei de ben segur trabalh des occitans, mès tanben dera pròpria Catalonha e d’Euròpa, qu’an d’ajudar-mos a seguir eth camin, mès non pas mercar-lo."
Ara, er equacion qu'ei simpla: o er aranés ei arreconeishut coma estandard occitan unic, o ben calerà hèr concordar era teoria damb era realitat en tot adméter era pluralitat des lengües d'òc e era pluralitat des lengües gascones. Car se Aurelià Lassaca , Paco Boya e Eric Gonzalès escriuen toti tres en occitan, que jo sàpia, Aurelià Lassaca e Eric Gonzalès non escriuen en lengua aranesa.
dimarts, 22 de setembre del 2009
Lo capblu e lo lauriòu
En bèth jogar au Penut deu mèste Andriu Hourcade, que m’èi sortit capblu, lo nom d’un ausèth. (Tà guanhar tot plen de punts au Penut, qu'èi trobat quin hèr. Que i jògui en equipa dab la Mela! Qu’ei tròp hòrta, la Mela. Bon, que barri la parentèsi).
En gascon, blu qu’ei vadut la manèra normau de designar la color blua. Non pensi pas que calha seguir los conselhs de Domergue Sumien qui vòu a tota fòrça remplaçar lo mot blu per blau. L’argument deu Domergue qu’ei blu ei un manlhevat deu francés. N’a pas tòrt, segur que n’ei un, com ac ei blu en italian.
Totun, remplaçar blu per blau que’m pausa un problèma, pr’amor, a mes de l’emplec corrent e generau de blu en gascon, lo mot blau qu’existeish plan en la lengua de uei mès n’a pas briga lo sens de blu.
Aqueth blu espantós que’m hè dòu.
Aqueth blau espantós que’m hè dòu.
Las duas frasas non vòlen pas briga díser la medisha causa.
En gascon, blau que s’a guardat lo sens especializat de l’efèit d’un truc, d’ua tumada mentre blu que designa la color.
Doncas remplaçar blu per blau qu’ei empraubir la lengua dab lo pretèxte de voler purificar-la. A jo, lo mot blu que m’agrada. Lo mot jaune, pas tant, mès aquò rai… De manèra paradoxau, au Domergue que’u agrada lo mot jaune. Totun, jaune que hè mes francés que non pas blu, non ? Daulhòrs, en tot jogar au Penut, que m’èi trobat un aute beròi ausèth qui continua de pòrtar lo mot gascon tà díser "jaune" : (lo/eth) lauriòu o meslèu l’auriòu.
.
Tè, güeitatz aquera video qui s’i escad plan coma cau:
Doncas la mea conclusion: en lòc de cambiar blu per blau, que valeré mes remplaçar l'excellent Domergue per la polida professora de la video tà regentar çò qui tòca au maine lingüistic gascon!!!! Sense mancar d'arrespècte ni per l'un ni per l'auta, vam!
dilluns, 21 de setembre del 2009
Un gasconista reverat peus occitanistas
Que coneishi un tipe qu'escriu en gascon, que s'a inventat ua grafia personau tà escríver en aqueth idioma, ua sòrta de grafia classica gascona, e qu'a fixat los limits deu territòri de la soa lengua au triangle gascon enter Garona e Pireneus. Un bon gasconista, qué.
E çò qui'ns càmbia drin, miratz: los occitanistas que'u veneran. Cap d'eslamas de l'in.hèrn non son estadas promesas tau nòste escrivan.
S'ageish de Pey de Garros, prumèr escrivan, o l'un deus "mes prumèrs"- qui hasó deu gascon ua lengua literària (sègle XVI). E deu son manifèste qui apareish en frontispici de las soas poesias gasconas, e qui podetz léger parciaument sus la maqueta d'aqueth blòg, que's pòt díser que signa la debuta de la consciéncia nacionau gascona. No's pòt pas parlar de "separatisme" gascon, sens citar lo son fondator: Pèir de Garròs.
E que no'm vengan pas a díser que Pèir de Garròs, qui èra de Lomanha, país gascon a la termièra dab Lengadòc, e qui hasó los sons estudis a Tolosa, ignorava l'existéncia de las autas varietats occitanas e deu lengadocian en particular.
Ja seré òra que gasconistas e occitanistas arrestèssen de's pelejar e aprengossen a tribalhar amassa tà dehéner la lengua, en tot arrespectar las sensibilitats deus uns e deus autes. Tròp d'energia guastada en bruts, e en de balas, que poiré servir tà un tribalh utile tà la lengua, ça'm sembla. E la lengua non se'n portaré pas mes mau.
E çò qui'ns càmbia drin, miratz: los occitanistas que'u veneran. Cap d'eslamas de l'in.hèrn non son estadas promesas tau nòste escrivan.
S'ageish de Pey de Garros, prumèr escrivan, o l'un deus "mes prumèrs"- qui hasó deu gascon ua lengua literària (sègle XVI). E deu son manifèste qui apareish en frontispici de las soas poesias gasconas, e qui podetz léger parciaument sus la maqueta d'aqueth blòg, que's pòt díser que signa la debuta de la consciéncia nacionau gascona. No's pòt pas parlar de "separatisme" gascon, sens citar lo son fondator: Pèir de Garròs.
E que no'm vengan pas a díser que Pèir de Garròs, qui èra de Lomanha, país gascon a la termièra dab Lengadòc, e qui hasó los sons estudis a Tolosa, ignorava l'existéncia de las autas varietats occitanas e deu lengadocian en particular.
Ja seré òra que gasconistas e occitanistas arrestèssen de's pelejar e aprengossen a tribalhar amassa tà dehéner la lengua, en tot arrespectar las sensibilitats deus uns e deus autes. Tròp d'energia guastada en bruts, e en de balas, que poiré servir tà un tribalh utile tà la lengua, ça'm sembla. E la lengua non se'n portaré pas mes mau.
diumenge, 20 de setembre del 2009
Lo jòc deu Penut
E vs'èi dejà dit que soi fan deu site d'Andriu Hourcade? Un deus mens preferits deu web mondiau, sens nat dobte. A mes, l'Andriu non s'acontenta pas d'editar pajas - perdon, paginas - web en gascon, qu'a publicat tot plen de libes consacrats a la lengua: ua gramatica bearnesa, de libes d'expressions gasconas, e d'autes, qui son tots a casa mea. A mes que'u agradan las bestiòtas e las plantas, e a jo tanben. L'Andriu, no'u coneishi pas personaument, mès que'u veneri.
Tè, gèr de nueit, que'm passèi temps tà jogar au Penut. Sajatz, qu'apreneratz tot plen de mots, tots mes beròis. Anem!
Tè, gèr de nueit, que'm passèi temps tà jogar au Penut. Sajatz, qu'apreneratz tot plen de mots, tots mes beròis. Anem!
dissabte, 19 de setembre del 2009
Nadau en País Basco
Fiondil qu'ei lo solet Basco gasconista que coneishi, lo solet capable de traversar tot Euskal Herria entà assistir a un concèrt de Nadau - de Bilbao tà Mauleon, aquò que't hè hèr la passejada totun - lo solet capable de't botar 13 videos de Nadau sus youtube e, a mes, com e sap totas las cançons de Nadau de cap, lo qui audim a cantar sus las videos durant lo concèrt qu'ei lo Fiondil eth medish. LOL. Bon, que t'aimi, Fiondil.
Felins e normativizacion
Personaument, que revendiqui lo men estatut de blogaire occitan. Aquò no'm pausa pas nat tipe de problèma. Mès que revendiqui tanben l'estatut de dignitat per la lengua d'aqueth messatge. No'm consideri obviament pas com un blogaire d'expression dialectau. Estosse lo cas, la lengua en qué escriverí e seré diferenta. Qu'escrivi en lengua gascona per causida e motivacions personaus.
Que tròbi un certan grad de semblança enter la sistematica zoologica e la sistematica lingüistica. Totòm sap çò qu'ei un tigre, un leon, un gat domestic. Que son felins. Los zoologistas que'us classifican tots coma felins . Remarcatz que la nocion de felin ei plan teorica. Qu'ei a díser, se lo prinçòt te demanda: "shetz te comandar, dessenhà'm un felin", seràs emmerdat, per çò qu'un felin, aquò n'existeish pas per se en realitat. Seràs obligat de causir enter un leon, un tigre, un gat domestic etc e aquò n'ei pas la medisha causa, non cau pas las medishas colors e los felins se dessenhan pas tots parièr. En lingüistica, qu'ei çò parièr. Sauv que, a còps, lo rei causeish per tu sens te demandar lo ton avís. "Jo, Loís, rei de França per la gràcia de Diu, qu'èi decidit que cada còp qui voleratz dessenhar la lengua deu reiaume, que dessenharatz lo francés. Los autes, qu'anatz ves hèr fotre. Son dialèctes deu francés per decision reiau." E la Republica qu'a seguit lo moviment. E los lingüistas (qui son plan soent colhons mès n'ac cau pas diser tròp hòrt pr'amor qu'en bèth cercar plan, dilhèu que ne trobaratz qui no'n son pas tant), que l'an seguit tanben. E hòp! lo normand, lo galò e lo picard, qui abans èran dialèctes de la lengua d'oil com ac èra lo francés, que's son trobats classificats coma dialèctes deu francés per'mor d'ua decision reiau. Ara transpausem l'escèna en camp de la zoologia: " Jo, Loís, rei de França e Gran zoològ davant l'Eternau, qu'èi decidit cada còp qui voleratz dessenhar un felin, que dessenharatz un ocelòt. Qu'ei polit, un ocelòt. Los autes felins, qu'anatz ves hèr fotre. Que son tots vaduts varietats de l'ocelòt per la gràcia deu Rei". Los zoològs, qui son mens cretins que los lingüistas, que's diràn: "aqueth rei qu'ei un colhon. Lo tigre n'ei pas e n'ei pas jamès estat ua varietat d'ocelòt".
Bon, e lo gascon? Lo gascon qu'ei ua varietat de l'occitan, atau sia. Mès l'occitan qu'ei coma la lengua d'oil o coma lo felin, qu'ei ua nocion teorica. Un ahèr de classificacion, qué. Lo problèma que comença quan e s'ageish de dessenhar l'occitan." Jo, rei de pas arren per la desgràcia deu Rei de França, qu'èi decidit que l'occitan referenciau, estandard, l'occitan, qué, e serà lo lengadocian". Aquiu lo problèma que comença. Pr'amor las autas varietats occitanas, e particularament la mea, lo gascon, non son pas jamès estadas varietats deu lengadocian, coma lo tigre n'ei pas jamès estat ua varietat d'ocelòt ni lo picard ua varietat de francés.
Voler o simplament desirar o saunejar de remplaçar l'occitan per un dialècte naturau, com lo francés per la lenga d'oil, qu'estó un error màger de l'occitanisme. Tà dessenhar l'occitan, tà perméter la soa existéncia, que calèva creà'u com l'acadèmia basca s'ac hasó peu basco o com la YIVO (de hèit Max Weinrech) peu yiddish. A la demanda: dessenhà'm la lenga basca, los bascos que dessenhan sens esitar lo basco unificat, lo batu, un dialècte improbable, imaginari, mès estandard. E pro. En lingüistica, contrariament a la zoologia, que's pòt crear de varietats navèras, composicionaus, sinteticas, en mesclant trets de mantuns dialèctes e atau crear un dialècte navèth, referenciau, de nat lòc en particular e doncas acceptable per la comunautat sancèra. Que son los cas deu basco (creat en 1968-1973) e deu yiddish (creat en 1934). N'ei pas estat lo cas de l'occitan.
E lo problèma de la nòrma occitana que demora sens solucion au dia de uei. La nòrma pluricentrica de l'occitan, la qui t'obliga a dessenhar 7 felins diferents en lòc d'un, en realitat non règla pas arren. Per'mor que cau definir prumèr çò qu'ei lo gascon. E au dia de uei, las nòrmas gasconas que son multiplas. Díser lo gascon qu'ei ua lengua o quitament un dialècte (en adméter que i aja ua diferénça de natura enter lengua e dialècte, çò qui non pensi pas personaument) qu'ei enqüèra plan teoric. A la demanda: "dessenha'm la lengua gascona, o se v'estimatz mei, lo dialècte occitan gascon", quin o qué arresponeràs ? Quin gascon? Lo bearnés d'Eric Gonzalès? L'aranés de Paco Boya? Lo gascon maritime de Bernat Manciet o lo de Pèir Morà? Lo gascon coseranés de Joan-Pau Ferré? Lo gascon bigordan de Terèsa Pambrun-Lavit? Lo gascon girondin de Claudi Belloc? O lo d'aqueth blòg (corregit, eh) ???? Que son tots plan beròis mès que son ja 7. Qu'avem de besonh un gascon unificat sintetic, 100 % gascon - qu'ei a díser basat sonque sus l'usatge gascon - tà poder dessenhar la lengua gascona unificada e hicar-la a la plaça hauta qui s'amerita. Que continuaràs d'emplegar lo ton gascon locau dens la vita vitanta, plan segur qu'ac cau. E se vòs contunhar de'u escríver tanben, nat problèma, mès aumens qu'auràs ua lengua unificada a la toa dispausicion, qui volem co-oficiau peus país gascons e que poderam dehéner a tota fòrça au nivèu planetari. Totòm que i trobaré lo son compde, tant los occitanistas qui dehenen la nòcion de norma pluricentrica de l'occitan - pr'amor sens ua nòrma gascona n'i pòt pas aver de nòrma pluricentrica occitana-, com los gasconistas qui vòlen la lor lengua.
Que tròbi un certan grad de semblança enter la sistematica zoologica e la sistematica lingüistica. Totòm sap çò qu'ei un tigre, un leon, un gat domestic. Que son felins. Los zoologistas que'us classifican tots coma felins . Remarcatz que la nocion de felin ei plan teorica. Qu'ei a díser, se lo prinçòt te demanda: "shetz te comandar, dessenhà'm un felin", seràs emmerdat, per çò qu'un felin, aquò n'existeish pas per se en realitat. Seràs obligat de causir enter un leon, un tigre, un gat domestic etc e aquò n'ei pas la medisha causa, non cau pas las medishas colors e los felins se dessenhan pas tots parièr. En lingüistica, qu'ei çò parièr. Sauv que, a còps, lo rei causeish per tu sens te demandar lo ton avís. "Jo, Loís, rei de França per la gràcia de Diu, qu'èi decidit que cada còp qui voleratz dessenhar la lengua deu reiaume, que dessenharatz lo francés. Los autes, qu'anatz ves hèr fotre. Son dialèctes deu francés per decision reiau." E la Republica qu'a seguit lo moviment. E los lingüistas (qui son plan soent colhons mès n'ac cau pas diser tròp hòrt pr'amor qu'en bèth cercar plan, dilhèu que ne trobaratz qui no'n son pas tant), que l'an seguit tanben. E hòp! lo normand, lo galò e lo picard, qui abans èran dialèctes de la lengua d'oil com ac èra lo francés, que's son trobats classificats coma dialèctes deu francés per'mor d'ua decision reiau. Ara transpausem l'escèna en camp de la zoologia: " Jo, Loís, rei de França e Gran zoològ davant l'Eternau, qu'èi decidit cada còp qui voleratz dessenhar un felin, que dessenharatz un ocelòt. Qu'ei polit, un ocelòt. Los autes felins, qu'anatz ves hèr fotre. Que son tots vaduts varietats de l'ocelòt per la gràcia deu Rei". Los zoològs, qui son mens cretins que los lingüistas, que's diràn: "aqueth rei qu'ei un colhon. Lo tigre n'ei pas e n'ei pas jamès estat ua varietat d'ocelòt".
Bon, e lo gascon? Lo gascon qu'ei ua varietat de l'occitan, atau sia. Mès l'occitan qu'ei coma la lengua d'oil o coma lo felin, qu'ei ua nocion teorica. Un ahèr de classificacion, qué. Lo problèma que comença quan e s'ageish de dessenhar l'occitan." Jo, rei de pas arren per la desgràcia deu Rei de França, qu'èi decidit que l'occitan referenciau, estandard, l'occitan, qué, e serà lo lengadocian". Aquiu lo problèma que comença. Pr'amor las autas varietats occitanas, e particularament la mea, lo gascon, non son pas jamès estadas varietats deu lengadocian, coma lo tigre n'ei pas jamès estat ua varietat d'ocelòt ni lo picard ua varietat de francés.
Voler o simplament desirar o saunejar de remplaçar l'occitan per un dialècte naturau, com lo francés per la lenga d'oil, qu'estó un error màger de l'occitanisme. Tà dessenhar l'occitan, tà perméter la soa existéncia, que calèva creà'u com l'acadèmia basca s'ac hasó peu basco o com la YIVO (de hèit Max Weinrech) peu yiddish. A la demanda: dessenhà'm la lenga basca, los bascos que dessenhan sens esitar lo basco unificat, lo batu, un dialècte improbable, imaginari, mès estandard. E pro. En lingüistica, contrariament a la zoologia, que's pòt crear de varietats navèras, composicionaus, sinteticas, en mesclant trets de mantuns dialèctes e atau crear un dialècte navèth, referenciau, de nat lòc en particular e doncas acceptable per la comunautat sancèra. Que son los cas deu basco (creat en 1968-1973) e deu yiddish (creat en 1934). N'ei pas estat lo cas de l'occitan.
E lo problèma de la nòrma occitana que demora sens solucion au dia de uei. La nòrma pluricentrica de l'occitan, la qui t'obliga a dessenhar 7 felins diferents en lòc d'un, en realitat non règla pas arren. Per'mor que cau definir prumèr çò qu'ei lo gascon. E au dia de uei, las nòrmas gasconas que son multiplas. Díser lo gascon qu'ei ua lengua o quitament un dialècte (en adméter que i aja ua diferénça de natura enter lengua e dialècte, çò qui non pensi pas personaument) qu'ei enqüèra plan teoric. A la demanda: "dessenha'm la lengua gascona, o se v'estimatz mei, lo dialècte occitan gascon", quin o qué arresponeràs ? Quin gascon? Lo bearnés d'Eric Gonzalès? L'aranés de Paco Boya? Lo gascon maritime de Bernat Manciet o lo de Pèir Morà? Lo gascon coseranés de Joan-Pau Ferré? Lo gascon bigordan de Terèsa Pambrun-Lavit? Lo gascon girondin de Claudi Belloc? O lo d'aqueth blòg (corregit, eh) ???? Que son tots plan beròis mès que son ja 7. Qu'avem de besonh un gascon unificat sintetic, 100 % gascon - qu'ei a díser basat sonque sus l'usatge gascon - tà poder dessenhar la lengua gascona unificada e hicar-la a la plaça hauta qui s'amerita. Que continuaràs d'emplegar lo ton gascon locau dens la vita vitanta, plan segur qu'ac cau. E se vòs contunhar de'u escríver tanben, nat problèma, mès aumens qu'auràs ua lengua unificada a la toa dispausicion, qui volem co-oficiau peus país gascons e que poderam dehéner a tota fòrça au nivèu planetari. Totòm que i trobaré lo son compde, tant los occitanistas qui dehenen la nòcion de norma pluricentrica de l'occitan - pr'amor sens ua nòrma gascona n'i pòt pas aver de nòrma pluricentrica occitana-, com los gasconistas qui vòlen la lor lengua.
divendres, 18 de setembre del 2009
Los manuscrits espanhòls en gascon deu sègle 14
La numerizacion deus libes e deus articles que'ns da l'escadença inesperada de poder léger en linha tèxtes gascons deus vielhs.
A l'edat miejana, los gascons qu'escrivèvan las lors òbras literàrias en occitan comun en non pas en la lor lengua pròpia. Totun, los lors manuscrits juridics qu'èran escriuts en gascon, e que dispausam de tèxtes en gascon qui remontan au sègle 10.
Lo gascon qu'èra parlat en País Gascons, clar, mès pas sonque. Qu'èra -e qu'ei enqüèra - parlat en País Basco, particularament en quauques lòcs de Baisha Navarra, de Sola e de Labord. Qu'èra tanben parlat a partir deu sègle 12 (durant lo regne de Sanç VI de Navarra, Sanç lo Savi), en Sent Sebastian-Donostia, e en d'autas vilas de Guipóscoa coma Hondarribia (Hontarràbia en gascon) e Pasaia (Passaje en gascon) . D'aulhòrs, tant Hondarribia com Pasaia que son toponims d'origina gascona (Hont Arràbia - sia peus legedors/lectors catalans Font Ràbia- e Passa(t)je - la j qu'ei prononciada y en gascon de Baiona). La toponímia de Sent Sebastian que presenta enqüèra traças gasconas de las plan vedederas: Monte Urgull (Mont Orgulh), Cabo Higuer, Molinao (Molin Nau), Miramón (Miramont) etc, etc. E las carreras principaus de Sent Sebastian que pòrtan los noms de Embeltrán, qu'ei a díser En Beltran, e Narrica qu'ei a díser Na Rica, on i podem reconéisher las particulas onorificas occitanas En (de Mossen) e Na (de Dòna, Dauna en gascon). Lo gascon qu'èra la lengua administrativa de Sent Sebastian a l'Edat Miejana.
Au sègle 17 lo gascon que i èra enqüèra parlat segon un testimoniatge d'un procès en broisheria qui s'escadó en Hontarràbia en 1611. Isabel García, 13 ans, qu'afirmè èster estada en preséncia deu diable e que declarè:" el diablo en gascón llamaba los de San Sebastián y los del Pasaje y luego en vascuence los de Irún y los de Endaia".
Los archius de Hontarràbia que i amagan enqüèra quauques manuscrits gascons. Per contra, los deus archius de Sent Sebastian qu'estón perduts, cremats peus incendis, mès que'ns demora lo testimoniatge d'un erudit donostiarra deu sègle 19, lo Doctor Camino, qui ns'indica lo gascon qu'èra enqüèra parlat en Guipóscoa a la soa epòca : "En esta unión de la Gascuña con Castilla debe ponerse al parecer la época y origen de haberse introducido en San Sebastián y pueblos alrededor la lengua gascona, que fué muy corriente y aún se usó en públicos instrumentos: bien que hoy día solo se habla en Pasajes". E dens lo son libe "Historia de San Sebastián", que i escriu:
«Tampoco es de omitir que en el libro Becerro de la ciudad, el cual tiene ya más de 300 años de antigüedad, se halla en idioma gascon una ordenanza, sobre vinos y sidras dispuesta por la propia ciudad en tiempo de este Rey D. Fernando y año de 1309 y también hay otros instrumentos del siglo XV concebidos en el mismo idioma; entre ellos una sentencia arbitraria y amigable pronunciada por los jueces nombrados por San Sebastián, Fuenterrabía, Rentería y la ciudad de Bayona, sobre resarcimiento de represalias; particularidad digna de observarse; pues solo ha quedado y es usual dicho dialecto en ambos Pasajes, y de allí a menos de un cuarto de legua, nada entienden semejante idioma. Es creíble, sin embargo, que el lenguaje gascon se introdujó en este país desde los tiempos de D. Alfonso VIII de Castilla, en cuyo reinado, siendo españoles los gascones, como sujetos a aquel monarca pudieron por el continuo trato comunicar su lengua a sus limitáneos los guipuzcoanos, y más con el poderoso motivo de los enlaces matrimoniales; pues no hay duda que algunos solares muy distinguidos en estas inmediaciones conservaran apellidos de aquellas gentes enteramente españolizadas en el reinado de D. Alfonso VIII.»
Totun, que son conservats dus manuscrits en gascon de l'escrivan public donostiarra Joan de Bassessarri, redigits respectivament en 1301 e en 1304. La lengua qu'i ei de gascon maritime, com la de Baiona. Qu'ei aisit de reconeisher-la coma tau, pr'amor la que i ei escriut le segon lo biaish de prononciar deu gascon maritime, e la a atòna que i ei con·honuda dab la e atòna , per exemple legeratz "le viele de Sent Sebastian" qu'ei a díser la viela (vila) de Sent Sebastian. Suu hialat, que poderatz léger l'integralitat d'un deus tèxtes, comentat en espanhòl peu Professor Ricardo Cierbide.
Un aute tèxte en gascon de la medisha epòca, haut o baish, que provien deu manuscrit conservat dens los archius de la catedrala d'Oviedo (Astórias). Qu'èra ua missiva redigida parciaument en latin e parciaument en gascon peu notari baionés Arnaldi Arrupe e adreçada a l'avesque d'Oviedo Odón en 1327. Qu'ei doncas enqüèra escriut en gascon maritime. Que trobaratz l'integralitat deu tèxte gascon dab los comentaris en espanhòl peu professor José Ramón Fernández..
Aqueths tèxtes, redigits en gascon deu sègle 14, que son de fòrça bon compréner. Que ns'amuishan, per exemple, mots qui en gascon generau de uei lo dia conservan lo grop nd com demandar (demanar en aranés), segonda (segona en aranés) en contra de la règla generau de la fonetica gascona qui'u simplifica normaument en n simpla (com enténer, pregona, estona etc), non ac hasèvan pas atau a l'edat miejana. De hèit, que i trobam domana e domanar en aqueths manuscrits. Doncas las fòrmas modèrnas dab nd que semblan proviéner de correccions malastrugas influenciadas sia peu francés, sia per l'occitan (non-gascon). Las fòrmas aranesas non son pas catalanismes.
De l'amic Fiondil, nacionalista basco e gasconista de Bilbao - ua videoneta sus las hèstas de Baiona d'enguan:
A l'edat miejana, los gascons qu'escrivèvan las lors òbras literàrias en occitan comun en non pas en la lor lengua pròpia. Totun, los lors manuscrits juridics qu'èran escriuts en gascon, e que dispausam de tèxtes en gascon qui remontan au sègle 10.
Lo gascon qu'èra parlat en País Gascons, clar, mès pas sonque. Qu'èra -e qu'ei enqüèra - parlat en País Basco, particularament en quauques lòcs de Baisha Navarra, de Sola e de Labord. Qu'èra tanben parlat a partir deu sègle 12 (durant lo regne de Sanç VI de Navarra, Sanç lo Savi), en Sent Sebastian-Donostia, e en d'autas vilas de Guipóscoa coma Hondarribia (Hontarràbia en gascon) e Pasaia (Passaje en gascon) . D'aulhòrs, tant Hondarribia com Pasaia que son toponims d'origina gascona (Hont Arràbia - sia peus legedors/lectors catalans Font Ràbia- e Passa(t)je - la j qu'ei prononciada y en gascon de Baiona). La toponímia de Sent Sebastian que presenta enqüèra traças gasconas de las plan vedederas: Monte Urgull (Mont Orgulh), Cabo Higuer, Molinao (Molin Nau), Miramón (Miramont) etc, etc. E las carreras principaus de Sent Sebastian que pòrtan los noms de Embeltrán, qu'ei a díser En Beltran, e Narrica qu'ei a díser Na Rica, on i podem reconéisher las particulas onorificas occitanas En (de Mossen) e Na (de Dòna, Dauna en gascon). Lo gascon qu'èra la lengua administrativa de Sent Sebastian a l'Edat Miejana.
Au sègle 17 lo gascon que i èra enqüèra parlat segon un testimoniatge d'un procès en broisheria qui s'escadó en Hontarràbia en 1611. Isabel García, 13 ans, qu'afirmè èster estada en preséncia deu diable e que declarè:" el diablo en gascón llamaba los de San Sebastián y los del Pasaje y luego en vascuence los de Irún y los de Endaia".
Los archius de Hontarràbia que i amagan enqüèra quauques manuscrits gascons. Per contra, los deus archius de Sent Sebastian qu'estón perduts, cremats peus incendis, mès que'ns demora lo testimoniatge d'un erudit donostiarra deu sègle 19, lo Doctor Camino, qui ns'indica lo gascon qu'èra enqüèra parlat en Guipóscoa a la soa epòca : "En esta unión de la Gascuña con Castilla debe ponerse al parecer la época y origen de haberse introducido en San Sebastián y pueblos alrededor la lengua gascona, que fué muy corriente y aún se usó en públicos instrumentos: bien que hoy día solo se habla en Pasajes". E dens lo son libe "Historia de San Sebastián", que i escriu:
«Tampoco es de omitir que en el libro Becerro de la ciudad, el cual tiene ya más de 300 años de antigüedad, se halla en idioma gascon una ordenanza, sobre vinos y sidras dispuesta por la propia ciudad en tiempo de este Rey D. Fernando y año de 1309 y también hay otros instrumentos del siglo XV concebidos en el mismo idioma; entre ellos una sentencia arbitraria y amigable pronunciada por los jueces nombrados por San Sebastián, Fuenterrabía, Rentería y la ciudad de Bayona, sobre resarcimiento de represalias; particularidad digna de observarse; pues solo ha quedado y es usual dicho dialecto en ambos Pasajes, y de allí a menos de un cuarto de legua, nada entienden semejante idioma. Es creíble, sin embargo, que el lenguaje gascon se introdujó en este país desde los tiempos de D. Alfonso VIII de Castilla, en cuyo reinado, siendo españoles los gascones, como sujetos a aquel monarca pudieron por el continuo trato comunicar su lengua a sus limitáneos los guipuzcoanos, y más con el poderoso motivo de los enlaces matrimoniales; pues no hay duda que algunos solares muy distinguidos en estas inmediaciones conservaran apellidos de aquellas gentes enteramente españolizadas en el reinado de D. Alfonso VIII.»
Totun, que son conservats dus manuscrits en gascon de l'escrivan public donostiarra Joan de Bassessarri, redigits respectivament en 1301 e en 1304. La lengua qu'i ei de gascon maritime, com la de Baiona. Qu'ei aisit de reconeisher-la coma tau, pr'amor la que i ei escriut le segon lo biaish de prononciar deu gascon maritime, e la a atòna que i ei con·honuda dab la e atòna , per exemple legeratz "le viele de Sent Sebastian" qu'ei a díser la viela (vila) de Sent Sebastian. Suu hialat, que poderatz léger l'integralitat d'un deus tèxtes, comentat en espanhòl peu Professor Ricardo Cierbide.
Un aute tèxte en gascon de la medisha epòca, haut o baish, que provien deu manuscrit conservat dens los archius de la catedrala d'Oviedo (Astórias). Qu'èra ua missiva redigida parciaument en latin e parciaument en gascon peu notari baionés Arnaldi Arrupe e adreçada a l'avesque d'Oviedo Odón en 1327. Qu'ei doncas enqüèra escriut en gascon maritime. Que trobaratz l'integralitat deu tèxte gascon dab los comentaris en espanhòl peu professor José Ramón Fernández..
Aqueths tèxtes, redigits en gascon deu sègle 14, que son de fòrça bon compréner. Que ns'amuishan, per exemple, mots qui en gascon generau de uei lo dia conservan lo grop nd com demandar (demanar en aranés), segonda (segona en aranés) en contra de la règla generau de la fonetica gascona qui'u simplifica normaument en n simpla (com enténer, pregona, estona etc), non ac hasèvan pas atau a l'edat miejana. De hèit, que i trobam domana e domanar en aqueths manuscrits. Doncas las fòrmas modèrnas dab nd que semblan proviéner de correccions malastrugas influenciadas sia peu francés, sia per l'occitan (non-gascon). Las fòrmas aranesas non son pas catalanismes.
De l'amic Fiondil, nacionalista basco e gasconista de Bilbao - ua videoneta sus las hèstas de Baiona d'enguan:
dijous, 17 de setembre del 2009
fòrma o forma?
Los mens diccionaris gascons de referéncia, lo Palai e lo Per Noste (Grosclaude, Narioo e Guilhemjoan) que son d'acòrd enter si: qu'ei plan fòrma, que non forma. Forma non i ei pas enlòc. Tots los nòstes autors gascons o biarnés que segueishen los lexicografs gascons en bèth escríver fòrma dab la ò oberta. Totun, la gramatica gascona de Romieu e Bianchi, redigida en gascon, que hè excepcion. Qu'emplegan la fòrma forma, que non fòrma, en tot seguir atau las recomandacions deu Conselh de la Lenga Occitana qui preconiza la fòrma forma, pr'amor fòrma dab ò oberta que seré d'influéncia francesa.
Totun, la medisha gramatica gascona de Romieu e Bianchi, e totas las autas gramaticas gasconas o biarnesas sens excepcion sauv ua - qu'ei la gramatica aranesa d'Aitor Carrera e que i tornarèi - que plaçan lo vèrbe formar a la lista deus vèrbes d'alternància vocalica. Doncas formar en gascon que's conjuga coma portar, qu'ei a díser, au present de l'indicatiu, la conjugason que da: 1- fòrmi, 2-fòrmas, 3- fòrma, 4-formam, 5-formatz, 6- fòrman.
Alavetz, voler acaçar fòrma deu vocabulari gascon qu'ei totaument incoherent. N'ac cau pas har.
En lengadocian, la cançon qu'ei diferenta, puishque lo vèrbe formar n'i ei pas d'alternància vocalica. Forma qu'ei doncas normau en lengadocian.
En aranés, qui comparteish dab lo coseranés la caracteristica d'èster un gascon de transicion de cap au lengadocian pirenenc e qu'ei tanben de transicion de cap au catalan ribargorçano-palharés, formar n'i ei pas tanpauc d'alternància vocalica e forma que i ei doncas normau.
Que fòrma sia d'influéncia francesa, b'ei possible, totun un prèst francés n'ei pas acertat e demora discutible, com plan sovent. Lo gascon occidentau que pronóncia Medòc çò qui èra prononciat Medoc (e escriut Medouc en francés) antigament. Lo gascon qu'admet las duas fòrmas moth o mòth, segon los parlars (oc. mol, fr. mou, mouillé). Lo mot francés heure que's ditz plan òra e non pas ora en gascon occidentau (fr. heure). Lo francés n'ei pas responsable ni de la fòrma mòth, ni de la fòrma òra (que seré ura*) ni de Medòc (qu'èra Medouc). Dongas, non cau pas a tota còsta voler har de "fòrma" un "francisme". N'i pas nada pròva que lo mot gascon fòrma sia d'influéncia francesa. La fòrma "fòrma" qu'ei ua faiçon visiblament plan gascona de prononciar lo mot - com Medòc, mòth e òra etc.
Adonc, arren de forma, guardar fòrma que cau en parlars qui admat l'alternància vovaica entà lo vèrbe formar!
PS taus lectors catalans. En occitan, la u que's pronóncia ü (la u francesa), ò que soa com en catalan (Jòrdi, jòc, pòrta), mès o e ó com la u catalana (gascon bohar - cat. bufar), la h ei aspirada lhevat quan e's tròba davant ua consonanta. Doncas la h soa dens mots coma hilh (fill), haria (farina), in·hèrn (infern), con·hóner (confondre) mès non soa pas dens mots com es·hlor, sovent escrit eslor [eslú] (flor), es·hlama o eslama (flama), hromatge [rrumatge] o [rrumàtie] (formatge) etc.
Totun, la medisha gramatica gascona de Romieu e Bianchi, e totas las autas gramaticas gasconas o biarnesas sens excepcion sauv ua - qu'ei la gramatica aranesa d'Aitor Carrera e que i tornarèi - que plaçan lo vèrbe formar a la lista deus vèrbes d'alternància vocalica. Doncas formar en gascon que's conjuga coma portar, qu'ei a díser, au present de l'indicatiu, la conjugason que da: 1- fòrmi, 2-fòrmas, 3- fòrma, 4-formam, 5-formatz, 6- fòrman.
Alavetz, voler acaçar fòrma deu vocabulari gascon qu'ei totaument incoherent. N'ac cau pas har.
En lengadocian, la cançon qu'ei diferenta, puishque lo vèrbe formar n'i ei pas d'alternància vocalica. Forma qu'ei doncas normau en lengadocian.
En aranés, qui comparteish dab lo coseranés la caracteristica d'èster un gascon de transicion de cap au lengadocian pirenenc e qu'ei tanben de transicion de cap au catalan ribargorçano-palharés, formar n'i ei pas tanpauc d'alternància vocalica e forma que i ei doncas normau.
Que fòrma sia d'influéncia francesa, b'ei possible, totun un prèst francés n'ei pas acertat e demora discutible, com plan sovent. Lo gascon occidentau que pronóncia Medòc çò qui èra prononciat Medoc (e escriut Medouc en francés) antigament. Lo gascon qu'admet las duas fòrmas moth o mòth, segon los parlars (oc. mol, fr. mou, mouillé). Lo mot francés heure que's ditz plan òra e non pas ora en gascon occidentau (fr. heure). Lo francés n'ei pas responsable ni de la fòrma mòth, ni de la fòrma òra (que seré ura*) ni de Medòc (qu'èra Medouc). Dongas, non cau pas a tota còsta voler har de "fòrma" un "francisme". N'i pas nada pròva que lo mot gascon fòrma sia d'influéncia francesa. La fòrma "fòrma" qu'ei ua faiçon visiblament plan gascona de prononciar lo mot - com Medòc, mòth e òra etc.
Adonc, arren de forma, guardar fòrma que cau en parlars qui admat l'alternància vovaica entà lo vèrbe formar!
PS taus lectors catalans. En occitan, la u que's pronóncia ü (la u francesa), ò que soa com en catalan (Jòrdi, jòc, pòrta), mès o e ó com la u catalana (gascon bohar - cat. bufar), la h ei aspirada lhevat quan e's tròba davant ua consonanta. Doncas la h soa dens mots coma hilh (fill), haria (farina), in·hèrn (infern), con·hóner (confondre) mès non soa pas dens mots com es·hlor, sovent escrit eslor [eslú] (flor), es·hlama o eslama (flama), hromatge [rrumatge] o [rrumàtie] (formatge) etc.
dimecres, 16 de setembre del 2009
Lo mot deu dia
abàter
[ de bàter]
v 1 tr
1 Tirar en tèrra, hèr càder en terra. Abàter un ausèth, un avion.
2 Desapitar. Abàter ua paret.
3 Ajacar (çò qui ei dret). Abàter un arbe.
4 Matar. La policia qu'a abatut un terrorista.
5 Abàter eth jòc (o eras cartas). En jòcs de cartas, amuishar eth jòc aths autes jogaires deishant eras cartas cara amont.
2 pron Devarar d'ua volada rapida. L'avion que s'abatè contra las defensas. L'esparvèr que s'abatè suu colom.
3 fig
1 tr Hèr pérder (a quauquarrés) era fòrça fisica o morau, eth coratge, era vigor, etc. Aqueths malurs que l'an abatut.
2 pron Pérder era fòrça fisica o morau, eth coratge, era vigor, etc. Non t'abàtias pas per tan chic de causa.
[ de bàter]
v 1 tr
1 Tirar en tèrra, hèr càder en terra. Abàter un ausèth, un avion.
2 Desapitar. Abàter ua paret.
3 Ajacar (çò qui ei dret). Abàter un arbe.
4 Matar. La policia qu'a abatut un terrorista.
5 Abàter eth jòc (o eras cartas). En jòcs de cartas, amuishar eth jòc aths autes jogaires deishant eras cartas cara amont.
2 pron Devarar d'ua volada rapida. L'avion que s'abatè contra las defensas. L'esparvèr que s'abatè suu colom.
3 fig
1 tr Hèr pérder (a quauquarrés) era fòrça fisica o morau, eth coratge, era vigor, etc. Aqueths malurs que l'an abatut.
2 pron Pérder era fòrça fisica o morau, eth coratge, era vigor, etc. Non t'abàtias pas per tan chic de causa.
dimarts, 15 de setembre del 2009
Educacion des masses
Amics legedors occitans der Estat Francés, ja serie ora de vos passar deth vòste dialècte deth sègle passat tà emplegar era lengua occitana modèrna e oficiau.
Donques, era vòsta prumèra leçon, aquiu que l'avetz! Gràcies a qui?
Gràcies ar amic Yuji pera videoneta !
Donques, era vòsta prumèra leçon, aquiu que l'avetz! Gràcies a qui?
Gràcies ar amic Yuji pera videoneta !
divendres, 11 de setembre del 2009
diccionari català-occità occitan catalan.
Au men pòst precedent, que mencionèi lo diccionari occitan-catalan de C. Balaguer e P. Poujade. Aqueth diccionari qu’ei "biglossic" per la part occitana, qu’ei a díser qu’emplega au còp lo lengadocian e l’aranés. O mes exactament qu’ei biglossic desequilibrat : qu’emplega mes que mes lo lengadocian dab quauques concessions tà l’aranés.
De hèit, l’aranés i ei fòrça mautractat en aqueth diccionari. Com ac soslinha Aitor Carrera au son libe « Entre dues frontères »
« Qu’ac podem díder d’ua autra manèra, se volem : ena segona partida deth diccionari, aquera qu’a es entrades en occitan, non ei cap possible de distinguir çò qu’ei aranés de çò que non n’ei. Que n’i a pro de campar ena lista des mots damb ua –h iniciau – que non pòden èster lengadocians – entà véde’c ; non i a merques territòriaus…Se bèth un non sap qu’en aranés fòc ei huec e qu’er article definit deth gascon administrativaments peninsular deuant d’ua h- ei eth, va a pensar qu’èra manèra de díder alto el foc en aranés ei alt-al-f(u)òc o cessatz-lo-f(u)òc.
De còps semble que s’age ajustat es informacions araneses a un diccionari preexistent qu’auie equivaléncies entre eth catalan e ei lengadocian. Era preséncia der aranés qu‘ei superficiau. Non i a ua vertadèra arrecèrca des equivalents aranesi des mots lengadocians, ne tanpòc ua preséncia regulara des particularitats gascones mès elementàries. »
A mes, la part gascona, mes que mes aranesa, que sembla tirada sonque deu petit diccionari de F. Vergés. Totas las pecas e mancas – hèra nombrosas- qui’s tròban au diccionari de Vergès que’s tornan trobar en aqueth diccionari occitan-catalan, com ac arremarquè Aitor Carrera. E au diccionari occitan-catalan, la prononciacion deus mots aranés que i ei massacrada, particularament quan s’ageish de la n finau. Los autors deu diccionari que’s pòden trufar de la grafia gascona de Coromines dens l’abans-díser, mès l'agossen emplegada eths medishs, non serén pas caduts de cap dens los tracanards presentats per la grafia classica occitana (mal)adaptada tau gascon. E non, la nòrma grafica deu gran Coromines no’n hè pas un separatista gasconista com ac escriven los autors deu diccionari. Separatista gasconista, Coromines non n’èra pas. Simplament, la grafia occitana aplicada au gascon qu’ei inacabada, e las errors foneticas nombrosas d’aqueth diccionari ac demòstran ampliament. Qu’ei pecat n’estó pas estat revisat per un bon coneishedor de l’aranés !!!
De paraulas gasconas non-aranesas, n’i a ben poquetas, quasi pas, e semblan enqüèra gessidas deu diccionari Vergés. Ac èi dejà dit : lo diccionari Balaguer-Poujade non serà de nada utilitat tà virar las òbras de Manciet en catalan. Gascon, passa ton camin, n’i a pas arren a véder !!! Per contra, i trobam tot un arramat de variantas dialectaus lengadocianas coma nuèch, nuòch, nuèit, o l’article tolosan le ( !) , çò qui confirma aqueth diccionari, en lòc d’occitan, qu’ei en realitat catalan-lengadocian lengadocian-catalan dab quauques mencions aranesas tractadas com se la lengua nacionau d’Aran estosse un dialècte deu lengadocian. Los Araneses apreciaràn.
Non tròbi pas que mesclar lengadocian dab un pòc d’aranés dens un diccionari solet e sia ua idea tan bona. Que guanharem en tot aver un diccionari aranés-catalan catalan-aranés, o mes largament gascon-catalan, catalan-gascon, dab las fòrmas emplegadas en aranés ben indicadas aus dus sens.
De hèit, l’aranés i ei fòrça mautractat en aqueth diccionari. Com ac soslinha Aitor Carrera au son libe « Entre dues frontères »
« Qu’ac podem díder d’ua autra manèra, se volem : ena segona partida deth diccionari, aquera qu’a es entrades en occitan, non ei cap possible de distinguir çò qu’ei aranés de çò que non n’ei. Que n’i a pro de campar ena lista des mots damb ua –h iniciau – que non pòden èster lengadocians – entà véde’c ; non i a merques territòriaus…Se bèth un non sap qu’en aranés fòc ei huec e qu’er article definit deth gascon administrativaments peninsular deuant d’ua h- ei eth, va a pensar qu’èra manèra de díder alto el foc en aranés ei alt-al-f(u)òc o cessatz-lo-f(u)òc.
De còps semble que s’age ajustat es informacions araneses a un diccionari preexistent qu’auie equivaléncies entre eth catalan e ei lengadocian. Era preséncia der aranés qu‘ei superficiau. Non i a ua vertadèra arrecèrca des equivalents aranesi des mots lengadocians, ne tanpòc ua preséncia regulara des particularitats gascones mès elementàries. »
A mes, la part gascona, mes que mes aranesa, que sembla tirada sonque deu petit diccionari de F. Vergés. Totas las pecas e mancas – hèra nombrosas- qui’s tròban au diccionari de Vergès que’s tornan trobar en aqueth diccionari occitan-catalan, com ac arremarquè Aitor Carrera. E au diccionari occitan-catalan, la prononciacion deus mots aranés que i ei massacrada, particularament quan s’ageish de la n finau. Los autors deu diccionari que’s pòden trufar de la grafia gascona de Coromines dens l’abans-díser, mès l'agossen emplegada eths medishs, non serén pas caduts de cap dens los tracanards presentats per la grafia classica occitana (mal)adaptada tau gascon. E non, la nòrma grafica deu gran Coromines no’n hè pas un separatista gasconista com ac escriven los autors deu diccionari. Separatista gasconista, Coromines non n’èra pas. Simplament, la grafia occitana aplicada au gascon qu’ei inacabada, e las errors foneticas nombrosas d’aqueth diccionari ac demòstran ampliament. Qu’ei pecat n’estó pas estat revisat per un bon coneishedor de l’aranés !!!
Non tròbi pas que mesclar lengadocian dab un pòc d’aranés dens un diccionari solet e sia ua idea tan bona. Que guanharem en tot aver un diccionari aranés-catalan catalan-aranés, o mes largament gascon-catalan, catalan-gascon, dab las fòrmas emplegadas en aranés ben indicadas aus dus sens.
dimarts, 8 de setembre del 2009
Pèir Morà e lo diccionari occitan-catalan
Que'm soi hicat a tornar léger Pèir, perdon, volèvi escríver Pèire, Morà: Garbaias Burlentas e Letras d'Exilh. M'agrada la pròsa de Morà, que la tròbi magnifica. Daumatge que non n'i aja pas mei...
Qu'ei escriuta en gascon, la pròsa de Pèir Morà. Çò qui vòu díser non cau pas compdar dab lo diccionari occitan-catalan de C. Balaguer e P. Poujade tà've balhar en catalan lo sens de mots gascons taus com: garbaias burlentas, estiglanta, pleiada, samsiva, shètz, prehona, pehorars, briaga, estrabuquè, s'esloishava, pobra, que ronhaguè quaucòm, arams herugs... tots aqueths mots qui trobaratz, shens anar tròp luenh, dejà a la prumèra pagina de la novèla Garbaias burlentas. No'us trobaratz pas dens lo diccionari occitan-catalan, per'mor la basa d'aqueth diccionari qu'ei lo lengadocian.
E que no'm vengatz díser que lo lengadocian deu diccionari de Balaguer-Poujade e seré l'occitan referenciau o estandard per la gràcia de Diu ni que la lenga de Pèir Morà e seré dialectau per la fauta deu Cohet.
Lo diccionari català-occità occitan-catalan, enqüèra que i incorpore bèths mots aranés perduts hens la massa, qu'ei tan dialectau com la pròsa de Morà. Lo problèma qu'ei sonque lo dialècte d'aqueth diccionari n'ei pas lo noste.
La lenga de Pèir Morà qu'ei beròia e n'ei pas, e n'ei pas jamei estada, un dialècte deu lengadocian.
Per nosauts, lo noste occitan referenciau qu'ei e qu'a d'estar gascon. Per çò qu'ei lo noste, simple.
Dongas, que'ns manca un diccionari català-gascó, gascon-catalan, qui un diccionari com lo de Balaguer-Pojada, per utile e plan hèit que sia, non pòt remplaçar.
Comencem doncas per un diccionari tot en gascon. E n'ajam pas paur d'aperar la lenga nosta "gascon". Lo gascon que s'ac amerita. Occitan, òc, mès prumèr e tostemps gascon!
Qu'ei escriuta en gascon, la pròsa de Pèir Morà. Çò qui vòu díser non cau pas compdar dab lo diccionari occitan-catalan de C. Balaguer e P. Poujade tà've balhar en catalan lo sens de mots gascons taus com: garbaias burlentas, estiglanta, pleiada, samsiva, shètz, prehona, pehorars, briaga, estrabuquè, s'esloishava, pobra, que ronhaguè quaucòm, arams herugs... tots aqueths mots qui trobaratz, shens anar tròp luenh, dejà a la prumèra pagina de la novèla Garbaias burlentas. No'us trobaratz pas dens lo diccionari occitan-catalan, per'mor la basa d'aqueth diccionari qu'ei lo lengadocian.
E que no'm vengatz díser que lo lengadocian deu diccionari de Balaguer-Poujade e seré l'occitan referenciau o estandard per la gràcia de Diu ni que la lenga de Pèir Morà e seré dialectau per la fauta deu Cohet.
Lo diccionari català-occità occitan-catalan, enqüèra que i incorpore bèths mots aranés perduts hens la massa, qu'ei tan dialectau com la pròsa de Morà. Lo problèma qu'ei sonque lo dialècte d'aqueth diccionari n'ei pas lo noste.
La lenga de Pèir Morà qu'ei beròia e n'ei pas, e n'ei pas jamei estada, un dialècte deu lengadocian.
Per nosauts, lo noste occitan referenciau qu'ei e qu'a d'estar gascon. Per çò qu'ei lo noste, simple.
Dongas, que'ns manca un diccionari català-gascó, gascon-catalan, qui un diccionari com lo de Balaguer-Pojada, per utile e plan hèit que sia, non pòt remplaçar.
Comencem doncas per un diccionari tot en gascon. E n'ajam pas paur d'aperar la lenga nosta "gascon". Lo gascon que s'ac amerita. Occitan, òc, mès prumèr e tostemps gascon!
diumenge, 6 de setembre del 2009
dimecres, 2 de setembre del 2009
Clarins e Bohas (Robert Matta & Pierre Rouch)
Los fabricants d'instruments de vent e musicians Robert Matta (Tolosa) e Pierre Rouch (Herran, Comenge) qu'acaban de sortir un CD magnific consacrat aus instruments de vent de la region qui fabrican eths medishs. Que i son la boha landesa e los sons derivats inventats peu Robert: la bohassa simpla e la bohassa polifonica; que s'i pòden tanben escotar lo clarin bigordan, l'aboès coseranés, lo sac de gemecs catalan, lo bot aragonés (gaita de boto, gaita aragonesa), lo graile e la bodega de Haut-Lengadòc e la samponha biarnesa - un instrument incredible tirat d'ua illustracion d'un manuscrit medievau. Mercés a YvesP33, que podetz aver un apercebut deus instruments e de la musica. Las videos qui segueishen que son estadas presas a la Capèra Sent-Pèir deth Calvari en Castelhon de Coseran (Vathmala).
Robert Matta que comença a la boha landesa, puish qu'ei seguit per Pierre Rouch au sac de gemecs.
Lo clarin bigordan qu'ei un petit clarin que trobam... en Bigòrra, plan segur. Autes clarins fòrça semblants au clarin bigordan que son la chalemina biarnesa e lo txanbela soletin. Los clarins pirenencs qu'avèn desapareguts mès ara que'us an arreviscolats. La samponha qu'ei ua cornamusa reconstrusida per Robert Matta a partir d'ua illustracion d'un manuscrit de Gaston Febus, que crei. Aquiu qu'avetz un duo clarin bigordan-samponha, dab Pierre Rouch au clarin e Robert Matta a la samponha:
Lo torin e autes rondèus - Matta Rouch
Un duo clarin bigordan - bot aragonés. L'aire qui comença qu'ei tradicionau de Lengadòc (lo vespre de la nòça) seguit per ua dança (les cercles polaires):
E ara, un duo d'aboès jogant un aire de Baish Coseran: un berger se promenava. L'aboès qu'ei lo clarin coseranés, un aute instrument arreviscolat.
En gascon locau (a la termièra de Lengadòc), que da:
Un bergèr se promenava tot le long d'un riu,
tot le long d'un riu, le long de la ribèra
per enténer cantar la bergèra delà.
tot le long d'un riu, le long de la ribèra
per enténer cantar la bergèra delà.
Bergèra de dela l'aiga, passatz-vos ençà
passatz-vos ençà le long d'aquesta prada
passatz-vos ençà, que parlarem d'amor
passatz-vos ençà le long d'aquesta prada
passatz-vos ençà, que parlarem d'amor.
Un bergèr se promenava / Remenilha - Matta Rouch
Un duo de Haut-Lengadòc: graile (clarin de La Cauna) e Bodega (Boha de la montanha Negra) interpretant un cant de Nadau lengadocian:
...e que cantan en gascon occidentau tanben, acompanhat per ua boha un chic modificada, equipada d'un bohet. L'aire qu'ei lo torin, ua marcha nupciau :
Que trobaratz tot plen d'autas videos semblant suu site de YvesP33.
Lo CD, que vs'arrecomandi, que's titola: MATTA-ROUCH Hautbois & Cornemuses. Que i jògan acompanhats per un percussionista especialista de las percussions orientaus: Pierre Blanchut. Lo CD qu'ei de comandar a mattarob@numericable.fr, que'u trobaratz tanben au conservatòri occitan de Tolosa (Centre Occitan de Musica e Danças Tradicionalas ( C.O.M.D.T).
Lo Rambalh (Escotisha) - Matta Rouch
Sus la nòsta trilha / Trinhac18 - Matta Rouch
Lautre jorn dins lòrt / les caulets - Matta Rouch
Robert Matta que comença a la boha landesa, puish qu'ei seguit per Pierre Rouch au sac de gemecs.
Lo clarin bigordan qu'ei un petit clarin que trobam... en Bigòrra, plan segur. Autes clarins fòrça semblants au clarin bigordan que son la chalemina biarnesa e lo txanbela soletin. Los clarins pirenencs qu'avèn desapareguts mès ara que'us an arreviscolats. La samponha qu'ei ua cornamusa reconstrusida per Robert Matta a partir d'ua illustracion d'un manuscrit de Gaston Febus, que crei. Aquiu qu'avetz un duo clarin bigordan-samponha, dab Pierre Rouch au clarin e Robert Matta a la samponha:
Lo torin e autes rondèus - Matta Rouch
Un duo clarin bigordan - bot aragonés. L'aire qui comença qu'ei tradicionau de Lengadòc (lo vespre de la nòça) seguit per ua dança (les cercles polaires):
E ara, un duo d'aboès jogant un aire de Baish Coseran: un berger se promenava. L'aboès qu'ei lo clarin coseranés, un aute instrument arreviscolat.
En gascon locau (a la termièra de Lengadòc), que da:
Un bergèr se promenava tot le long d'un riu,
tot le long d'un riu, le long de la ribèra
per enténer cantar la bergèra delà.
tot le long d'un riu, le long de la ribèra
per enténer cantar la bergèra delà.
Bergèra de dela l'aiga, passatz-vos ençà
passatz-vos ençà le long d'aquesta prada
passatz-vos ençà, que parlarem d'amor
passatz-vos ençà le long d'aquesta prada
passatz-vos ençà, que parlarem d'amor.
Un bergèr se promenava / Remenilha - Matta Rouch
Un duo de Haut-Lengadòc: graile (clarin de La Cauna) e Bodega (Boha de la montanha Negra) interpretant un cant de Nadau lengadocian:
...e que cantan en gascon occidentau tanben, acompanhat per ua boha un chic modificada, equipada d'un bohet. L'aire qu'ei lo torin, ua marcha nupciau :
Que trobaratz tot plen d'autas videos semblant suu site de YvesP33.
Lo CD, que vs'arrecomandi, que's titola: MATTA-ROUCH Hautbois & Cornemuses. Que i jògan acompanhats per un percussionista especialista de las percussions orientaus: Pierre Blanchut. Lo CD qu'ei de comandar a mattarob@numericable.fr, que'u trobaratz tanben au conservatòri occitan de Tolosa (Centre Occitan de Musica e Danças Tradicionalas ( C.O.M.D.T).
De notar, Matta e Rouch que daràn un concèrt a la Fête des Hautbois et des Vendanges a Montegut-Plantaurel, lo dissabte 26 de seteme.
Lo Rambalh (Escotisha) - Matta Rouch
Sus la nòsta trilha / Trinhac18 - Matta Rouch
Lautre jorn dins lòrt / les caulets - Matta Rouch
Subscriure's a:
Missatges (Atom)