Los Actas de Montsaunés (sègle 12)

Los tèxtes mes ancians dab mots en gascon incorporats en tèxte latin que datan deu sègle 11. Durant la darrèra mitat deu sègle 12, que's pòt notar ua petita revolucion: lo gascon qu'ei emplegat en lòc deu latin. Un deus monuments juridics tà illustrar aqueth cambi qu'ei l'acta de Montsaunés datat de 1179.

— ACTA DE 1179

Sciendum quod Gilem de Codz empena totz los dreit que en la dezma de la Puiola auie els que auier i deuie de la font deirer la borda entro a Montsalnes, an Gilem de la Gairiga, qui comanair era al die, e als alters frais de la mason de Montsalnes, per .viiii sol., d'aqera Martror en.V. ans. E de Tartigal que aie la dezma. E, si la mason de Montsalnes fazie artigal el dezmari, ne nuls om per lor, que dels .v. ans non deuen dar dezma. En Gilem de Codz asolla la primizie ia semper d aqest dezmari, teint quant sober lu sia, a la mason de Montsalnes. Bonsom d'Aroqafort, en Aner, sos fils, en Arnald Gilem, en Gilbert, el de Nasels, en Bertran, son fidanzas e bezenz d'aqesta paraula. En Arnald de la Casa, en Gilem de Sengermer, bezentz; en A. de Martras, en Bernad d'Osas.

Notum sit omnibus hominibus quod Bernad de Codz deg a Deu e a la mason de Montsalnes la terra qui entre amas las comanies de Montsalnes auie a Espona-mort. En Gilem de la Gairiga, qui era comanair al die, despena aquesta terra per .ni. sol. E, sober azo,asolbeg Bernad de Codz totz los padoentz e totz los erbagges, els boscs e las aiguas, a Deu e a la mason de Montsalnes, an Gilem de la Gairiga, qui era comanair al die, e als alters abitadors de la mason, an Arnald de Martras, e an Àrramonamel d'Ârdeia, e an Bernad d'Osas, e a totz los alters qui ladoncs en la mason, e als qui en deant i seran. Aqest donum e aqesta solta fe Bernad de Godz, tot assi cum la carta ag didz e ag mostra, esteirs engan, per si e pels sos, a Deu e a la mason de Monsalnes. E per azo, los senors de Montsalnes arceberenio en la mason per frai ; e tot azo que a las Paredz demanaua ni damaua, asolbeg a Deu e a la mason de Montsalnes. E fe agi asolber tot an Girald e an Ugon, sos frais, e a totz sos fils. Hoc fuit factum uidentibus Bonome d'Aroqafort, en Bezian, en Âper, sos fils, en Arnald Gilem, el de Nasels, en Gidbert, en Gilem de Codz qui lot ag parla e ag aida a fer, en W. de la Gairiga, qui comanair era al die de Montsalnes, e bezent A. de Martras, en Arramonamel d’Ardeia, en Bernad d'Osas, el alii ipsius domi. Facta carta anno ab incarnatione domini .m^g^lxxviii''., el mense septembri, epact. xx., 1. xii. A. episcopo Conuenarum,uiuente B.

Aqueth tèxte que presenta probablament un gran nombre d'errors tipograficas, mès aquò rai.

De notar: L'article definit masculin qu'ei de tip occitan comun : lo o el, au plurau los o els. N'i trobam pas nada traça de l'article gascon eth/era ni de l'article salat (so/sa). Aqueth darrèr que s'arretròba dens d'autes tèxtes gascons ancians, mès en generau unicament dab noms de gent o de lòc. Qu'evitavan de l'emplegar com a fòrma literària. L'article salat qu'èra enqüèra viu en Pirenèus gascons probablament dincau sègle XIX segon Gerhard Rohlfs, ara que'u trobam sonque fossilizat dens l'onomastica gascona (Sacòsta, Sacasa, Socasau, Somolon, Sarrieu etc).

Qu'èi notat: en deant per en deuant. En gascon, la u intervocalica /w/ qui's tròba entre ua o e ua e que ten a perde's: jouent (sègle 12) >joen (e non joven), souent > soent (totun sovent en Biarn), ouelha>oelha (e non ovelha) e en bearnés: arreproèr. Aquera u intervocalica que's pronóncia plan /w/: cantaua, sentiua. Totun, aqueth son /w/ qu'ei notat generaument per ua v : cantava, sentiva sauv en baish- e miejaranés on e escriven plan escriuen e cantaua. La pronóncia d'aquesta u o v intervocalica qu'ei plan /w/ quasi pertot en maine gascon. Aquesta pronóncia qu'ei anciana e qu'ei un trèit constitutiu deu gascon. Lo betacisme de la u intervocalica - mes recent- qu'afecta sustot ua zona centrada suu vescomtat de Bearn e qu'ei probablament d'origina navarresa (basca). En haut-aranés, qui comunica ad aise dab lo catalan ribargoçanopalharés, lo betacisme de la u intervocalica que provien deus parlars transpirenencs. En Aran, l'extension mes au nòrd deu betacisme qu'ei arretenguda peu parlar mes prestigiós deu caplòc de la vath, prengut com estandard, e aon /w/ ei la norma. Un pòc mes amont de Vielha, /w/ e /β/ coabitan (escríuer e escríver), mentre en Haut Aran (Salardú), qu'ei sonque escríver.

En gascon maritim de Baiona, que disen plan sentiva, dab la v soant /β/, que non sentiua com quauques quilomètres mes au nòrd, e lo betacisme de la u intervocalica qu'afecta dincau grop iua qui deriva de ua . L'article indefinit femenin ua que hè iva ['iβǝ] en gascon de Baiona. De la medisha manèra, que disen liva, priva, divas, etc dab la v soant tostemp /β/. Mes au nòrd de Baiona, dens las Lanas, que pronóncian sentiua [sǝn'tiwǝ], iua ['iwǝ], liua ['liwǝ], priua, diuas ['diwǝs] etc. ; o sia sentiva, ua, lua, prua, duas en gascoinés; sentiá, una, luna, pruna, doas en lengadocian; en catalan: sentia (sentiva en ribargorçanopalharés), una, lluna, pruna, dues etc. Doncas que'n podem tirar aquera seqüéncia en maritim de Baiona: una > ua > iua > iva.

En Jacme Taupiac qu'aconselha de grafiar la /w/ intervocalica gascona per ua u e non pas per ua v, doncas auer e cantaua , que non aver e cantava. Desgraciadament, n'ei pas estat credut peus Gascons de l'Estat francés pr'amor deu doble pes deu gascon de l'arribèra deu gave de Pau e deu lengadocian qui pronóncian aquera u/v tostemp /β/ e pas jamés /w/. Totun, en occitan oficiau (aranés), tanben gascon, qu'ac hèn. Qu'ei de notar los Catalans qu'escriven autanplan meua com meva (gasc.: mea o mia) segon la manèra locau de prononciar, meva estant ua fòrma mes recenta derivada de meua: enqüèra un exemple de betacisme de la u intervocalica!