Lo gascon maritim deu Bascoat (seguida): la lenga de Baiona

Ara qu'anam escotar ua locutora nativa d'Anglet, enter Baiona e Biàrritz. Aquera locutora qu'èra Marthe Lamarque, nativa d'Anglet, enregistrada en 1963. Lo parlar qu'ei de baionés tipic.

Que v'èi hèita ua transcripcion.
Qu'èi notat la j per ua y, la e losca per ə e qu'èi hornit a còps letras mudas, hicadas enter parentèsis, tà facilitar la comprension. Qu'èi indicat la n velara finau per ua n simpla e la dentau per ua n dobla. La r finau qu'ei tostemp muda mès l'èi grafiada. V qu'ei prononciada com en castelhan, segon la posicion.

Un òmi quǝ n'əvèvǝ que dus hil(h)s. Lo mei yoənn quǝ dit(z) au son pair. Qu'əs temps quə sigui lo məi mèstǝ e qu'ayi aryenn. Quǝ cau que pushqui mǝ n'anar e quǝ vǝdi peís. Partayat(z) lo vòst biǝnn e balhat(z)-mǝ çò quǝ devi avəishǝr. O lo mǝi hilh, ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un meishan e que səràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, quǝ partatyǝ lo sonn bəi e que'n hèi divəs parts. Quauquǝ(s) yor(ns) après, lo meishan que se n'əs anat deu vilatyə ǝn hǝsan lo fier e shentz dísǝr adiu a pǝrsonǝ. Qu'a traversat pòr(t) de lanǝs, de bòis e de ribèirǝs. Au cad de quauquǝs mǝs, qu'a dǝvut vénǝr lǝs sus hardǝs a ivǝ viǝlhǝ hǝmblǝ e quə s'a logat pər əstar vailət. Que l'an əmiat hen los camps per güaitar los asos e los beus. Lavǝtz qu'ǝs ǝstat biǝnn malurós, n'a pamè aushut lhit per dromir lə noǝit, ni huòc per se cauhàr can avə hrǝt. Qu'avè quauquǝ còp tant de hami, qu'aurǝ biǝnn minyat aquǝrǝs boǝlhǝs de cau e aquǝths pruts poirits que minyǝn los pòrcs. Mè pǝrsonǝ nǝ li balhavǝ pa arrǝi. Ivǝ noǝit, lo vrèntǝ voǝit, que s'ǝs dǝishat tombar sus un tronc e qu' ǝspiavǝ per lǝ fǝrnestǝ los ausèths qui volavǝn leuyerǝman. E puish qu'a vist paréishǝr hǝns lo cèu lǝ livǝ e lǝs estǝlǝs e que s'ǝs dit en ploran : la-hau(t), lǝ maison deu pair qu'ǝs plǝie de vailəts, qu'an pan e vin, eus e hromatgǝ tant com vòlinn, pǝndǝn aquǝth temps io que'm morishi de hami ací, e ben que vau me lhevar, qu'anǝrèi trobar lo mǝi pair e que li disǝrèi: qu'èi hèit un pǝcat quan èi volut vos dǝishar. Qu'ei aushut grann tòr(t) e que cau que me'n puníshit(z), qu'ǝc sèi biǝnn, ne m'aperat(z )mei lo vòst hilh, trǝtat(z)-mə còm lo darrèr deus vòstes vailǝts. Que sui ǝstat copablǝ mè que m'anuyavi luǝnh de vos.

Ara lo medish tèxte hicat en grafia mes ortodòxa:
Un òmi que n'avèva que dus hilhs. Lo mei joen que ditz au son pair: qu'es temps que sigui lo mei mèste e qu'agi argent. Que cau que pushqui me n'anar e que vedi peís. Partajatz lo vòst bien e balhatz-me çò que devi avéisher. O lo mei hilh, ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un meishant e que seràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, que partatja lo son bei e que'n hèi divas parts. Quauques jorns après, lo meishant que se n'es anat deu vilatge en hasent lo fier e shens díser adiu a persona. Qu'a traversat pòrt de lanas, de bòis e de ribèiras. Au cap de quauques mes, qu'a devut véner les sus hardas a iva vielha hembla e que s'a logat per estar vailet. Que l'an amiat hens los camps per güaitar los asos e los beus. Lavetz qu'es estat bien malurós, n'a pamè aushut lhit per dromir la nueit, ni huòc per se cauhar quan avè hred. Qu'avè quauque còp tant de hami, qu'auré bien minjat aqueras boelhas de cau e aqueths pruts poirits que minjan los pòrcs. Mès persona ne li balhava pa arrei. Iva nueit, lo vrente vueit, que s'es deishat tombar sus un tronc e qu' espiava per le fernèsta los ausèths qui volavan leugerament. E puish qu'a vist paréisher hens lo cèu la liva e las estelas e que s'es dit en plorant : la-haut, la maison deu pair qu'es pleia de vailets, qu'an pan e vin, eus e hromatge tant còm vòlin, pendent aqueth temps jo que'm morishi de hami ací, e ben que vau me lhevar, qu'anarèi trobar lo mei pair e que li diserèi: qu'ei hèit un pecat quan èi volut vos deishar. Qu'ei aushut gran tòrt e que cau que me'n puníshitz, qu'ec sèi bien, ne m'aperatz mei lo vòst hilh, tratatz-me còm lo darrèr deus vòstes vailets. Que sui estat copable mè que m'anujavi luenh de vos.

Notatz lo betacisme de la u intervocalica, particularitat deu gascon maritim de Baiona, per exemple: que n'avèva (quǝ n'avèvǝ), divas parts (divəs parts), iva (ivə), liva (livə)... Mes au nòrd, que disen quǝ n'auèuǝ; diuǝs o duǝs, iuə o uə; liuə o luə/lu etc. E mes au sud, lo gascon de Guipuscoa, en tot cas lo de Pasaia, que s'avèva guardada la u intervocalica: auetz, ploraue.

Unhauta originalitat deu gascon de Baiona qu'ei la substitucion de la f iniciau per ua p o ua b en lòc d'ua f aspirada (h) (pòrt =hòrt, buelhas = huelhas (cat. fulles ), pruts= hruts/fruts. Aqueth trèit qu'ei compartit dab lo basco e qu'amuisha un còp mes lo ligam ancian qui uneish gascon e basco.

La r qu'ei prononciada a la francesa e non a l'espanhòla. Aquera tendéncia qu'ei a's generalizar en gascon contemporanèu, ailàs. Que caleré anar en contra d'aquera evolucion, s'estosse possible.

Notatz tanben lo mei (məi) = lo men; bei = ben, au plurau beis, arrei = arren (leng. e catalan: pas res, res) . Qu'èra dejà lo cas en gascon medievau de Sent Sebastian (bei, beis, peisant, vejatz la pròsa juridica de Joan de Bassessari qui data de 1304). Que vse'n rapèri quauques extreits:

Coneguda causa sia a toz aquez qui queste present carta veiran com io mayester Johan Yuaynnes d’Ayçaga, arçediagne de le cambre de Santa Maria de Pamplona, peisant e cossirant en le me anime lo deud que io ey ab la glisie de Senta Maria de Pamplona e los beis que io d’aquere glisie ey pres

qu’es uoler ni mauer a far doman o augun embarc contre la dite glisie ab intencion de cuydar, auer e heredar augune partide deus beis que io are ey o tinc,

assi bei deus qui are son com deus qui de ci auant seran...

---------------

huòc = huec

avéisher (avƏishǝr) o avòisher /auòisher en gascon maritim = aver (aushut = avut). Qu'èra auer en tèxts medievaus de Baiona e de Sent Sebastian.

persona: un francesime per arrés o degun, corrent en gascon maritim.

aubrish. En gascon, las manèras de formar l'incoatiu que son las medishas com en catalan. Atau las de bastir= l'òme que's bastish, bastís o basteish ua maison (segon los parlars). La diftongason de la o iniciau qu'ei un trèit tipicament gascon. Aubrir: en catalan obrir, en lengadocian dubrir. Qu'avem tanben aumenatge (leng omenatge; cat. homenatge), aubedir (lengad. obesir, obeïr, cat. obeïr), aufrir (leng. ofrir), aulor (leg. olor), aunèste (leng. onèste), aunor (leng. onor; cat. honor )etc.

Fernèsta var. frinèsta. Lo gascon occidentau que conserva la f bohada dens lo mot frinèsta, mentre l'orientau qu'a hièstra (fòrma regulara gascona, qu'ei la de l'occitan oficiau), hrièsta, herièsta, hiestra...

que cau que me'n puníshitz : Notatz la fòrma deu subjontiu present 2na fòrma deu plurau de punir, las desinéncias que son en i, qu'ei ua caracteristica deu gascon occidentau qui non hè nada distincion de pronóncia enter la a e la e atònas finaus.

que punishi

que punishis

que punishi

que puníshim

que puníshitz

que punishin

la fòrma regulara, la de l'orientau:

que punisqui (o punesqui peus qu'an l'incoatiu puneishi en lòc de punishi o punissi; punescas etc)

que puniscas

que punisca

que puniscam

que puniscatz

que puniscan

ne m'aperatz mei fòrma enganada, un francesisme de corregir en: ne m'aperitz pamei

avèva = avè, que son las fòrmas longa e corta de l'imperfèit deu vèrbe avéisher (o sia aver en gascoinés), que son plan regularas.

persona: un francesime frequent en gascon maritim, per arrés, degun.

per estar vailet = per èster vailet. En gascon occidentau, èster que's ditz estar, de non pas con.hóner dab l'aute vèrbe estar ( estar II) En gascon medievau de Sent Sebastian e de Baiona, la fòrma de l'infinitiu corresponent au nòste èster/estar I qu'èra esser.

èster/estar I au present de l'indicatiu:
1-sòi o soi (sò, sui)
2- ès
3 - ei o es
4- èm
5- ètz
6- son

Estar II au present de l'indicatiu:
1-estau
2-estàs
3-està
4-estam
5-estatz
6-estàn


buelhas de cau = huelhas de caulet

Lo consonantisme de la f iniciau qu'ei soent conservat "a la basca" en baionés:

pòrt de lanas = hòrt de lanas, hèra de lanas. (pòrt < fòrt)

pruts = fruts, hruts

buelhas =huelhas

mès:
hilh
huòc (huec)
hembla = hemna (cf. castelhan hembra) etc.