Lo gascon de Guipuscoa a la debuta deu sègle 20

En bèth cercar per l'internet documents tà ajudà'm a enclarir quauques punts a prepaus deu gascon d'Euskadi, qu'èi avut la sòrta de'm trobar ua monografia dedicada aus darrèrs gasconofòns de Pasaia (Passage/ Pasajes). Aqueth tribalh que parescó en 1923 . L'autor que n'èra Serapio Múgica, alavetz Inspector deus Archius Municipaus de Guipuscoa. Que i trobam consideracions istoricas e toponomicas, quauques anecdòtas, en particular lo nom deu darrèr occitanofòn d'Euskadi, lo maçon Luis Trecett, mòrt en 1919, e ua petita lista de mots e de frasas simplas en gascon de Pasaia dab la traduccion en espanhòu. Qu'ei aqueth darrèr punt qui m'a interessat mes que mes.

Aus gasconofòns de Pasaia de la debuta deu sègle 20 , que'us agradavan de s'aplegar entà parlar gascon, sequenon, que parlavan basco dens la vita vitanta. Lo lor gascon que sharneguejava hèra, pr'amor la lengua dominanta deu parçan qu'èra lo basco. A l'edat miejana, lo gascon qu'èra la lengua administrativa de Guipuscoa, e la lengua deus abitants de Sent Sebastian (Donosti) e d'autes lòcs de la còsta. Lo gascon estant insoluble dens lo basco, la lengua nòsta que i podó subervíver durant quasi 9 sègles. Qu'estó la generalizacion tardiva de l'emplec de l'espanhòu, en particular a l'escòla, qu'estó lo factor decisiu qui miè lo gascon tà l'extincion. Que cau èster conscient los informadors de Serapio Múgica n'èran pas gasconofòns eths medishs, lo gascon qu'èra la lengua de lors pairs-grans o dilhèu de lors pairs, mès eths medish no'u parlavan pas briga.

Lo gascon de Guipuscoa qu'apartièva au gascon maritim, çò qui pausava un doble problèma fonetic aus bascos de Guipuscoa. Prumèr, la u occitana (ü) : aqueth fonèma qu'ei desconegut en espanhòu e en basco de l'Estat espanhòu. Los informadors que'u prononciavan i : in (= un) etc.

L'aute problèma, enqüèra mes agut, qu'èra la e neutra deu gascon maritim, ua e apenas mes ubèrta que la e deus mots francés le ou je. Aquèth fonèma qu'ei impossible de prononciar per un Espanhòu, basco o pas. Los informadors que'u prononciavan de totas las manèras possiblas: a, e [e] e quitament i, u espanhòla...

Aquiu qu’avetz lo lexicòt prepausat per Múgica :

1- Vespeya tauetz? Quieres almorzar?

En realitat, que cau corregir lo tèxte e l'arrevirada :
Vespejat auetz? Ha (usted) almorzado? (en catalan: heu dinat?)
Notaratz la plaça hèra rara deu participi hicat abans l’auxiliar e non après. Qu’ei un basconisme, probable.
En gascon maritim, la fòrma longa auetz n'ei pas tant soent emplegada com la corta atz (cf. en catalan heu).
Lo sens de vespejar e serà dinnar o vrespejar ? (vrespejar que’s ditz merendar en castelhan).

En gascon, la letra j que pòt soar com la j catalana o com la y de yo, aquò que depén deus parlars e, a còps, dens un medish parlar, de l’environament d’aquesta j. La pronóncia y de j en lòc de j qu’ei fòrça frequenta en gascon occidentau e qu’ei plan generau en maritim (cf. pasaia, toponim basco probablament d’origina gascona, en castelhan, pasaje). Qu’ei mensh frequenta en orientau, totun que’u trobam enqüèra en parlars orientaus tanben, sud-orientau inclós.

2- Supa tauetz? Has almorzado?
De corregir:
Sopat auetz? O sia: avetz sopat? (cat.: heu sopat?)

3- Minche tauetz? Has comido?
Que s’i nòta ua confusion enter l’imperatiu « minja ! »e lo participi passat minjat. "Tauetz" qu’ei enqüèra un còp fauçament pres com un auxiliar.
Doncas, que cau corregir :
minjat auetz? O sia auetz/atz minjat ? (cat. : heu menjat?)

Notatz que minja ei transcrit minche e non minye. Aquera ch qu’èra probable ua sh o sia la x deu basco o deu catalan. Cf. pujar -> pixa dens lo pòst precedent. Los bascos gasconofòns que semblavan trantalhar enter y e j (o meslèu sh en gascon de Passage) per la letra j, un dilèmne plan gascon, fin finau.

4-Adurbanez? Alivielli? Dónde vas? A la villa?
Aquiu l’informador, visiblament pas gasconofòn, n’assegura pas tròp (o serà lo tipograf).
Adurbanez qu’ei incomprensible. Dilhèu Ad un b' anatz ? Sufeish de cambiar la r per ua n, mes segura, ua peca tipografica, probable. En gascon, que s'i esperaré ta on o dilhèu a on/aon e non pas ad on, qui hè pensar au castelhan a donde. En tot cas, alivielli que devèva soar en realitat a lә viellә o a lә viәllә.
en grafia gascona : Ad on b' anatz ? A le vielha?

La e deu gascon maritim e la a finau atòna que’s pronóncian tot parièr /ǝ/, çò qui pausava un problèma aus qui non parlavan pas gascon pr’amor lo son corresponent n’existeish pas ni en castelhan, ni en basco.
De notar lo mot genuinament gascon vielha (en lòc deu nòste « vila », clarament un francesime) qu’avèva podut subervíver au delà deus Pirenéus.

5- Sabia-Curre. Vete-Corre
Que cau liéger sabiǝc currǝ, qui caleré escríver ça-vietz córrer.
Lo “vietz” de ça-vietz qu’ei l’imperatiu plurau deu vèrbe ir, sinonim d’anar. Lo vèrbe ir qu’ei enqüèra viu en parlars d’Aspa e de Varetons, enlòc mes qu’a desaparegut, que'u trobam sonque fossilizat en las expressions ça-i e ça-vietz.


6-Sabiene pisque Ven un poco
Ça-vienetz pisque (foneticament: sabiənəp pisquə)
Pisque qu’ei un manlhevat, deu basco piska o pixka qu'ei a díser un pòc (vej. lo pòst precedent), en gascon probablament prononciat " a la negre" (piskǝ).

7- Porte le marimutill : Tráeme el devanador

Marimutil(l) qu’ei lo mot basco per debanader. Notatz enqüèra un còp l’article le que sembla servir autanplan tau masculin com tau femenin (cf. dens Aitona Ixidro: le niñ ploraue .
Pòrta le marimutill (debanader)





8-Fete-Curri. Anda-Corre
Fòrma interessantissima. La f de far/har èra reaument conservada? En gascon de Baiona, la f davant ua vocau que pòt èster aspirada (lo huòc - gascoinés e aranés: lo/eth huec) o mudada en p o b, a la basca (pòrt malurós = fòrt /hòrt malurós; buelhas de cau = huelhas de caulet vej. la parabòla deu hilh prodigui en gascon d'Anglet e en gascon d'Urt. La i de corri qu'ei segur ua e neutra /ə/, qu'ac avem dejà vist dab a li vielli.

9-Le pommare , en esp. la sidra. La pomara qu'ei un mot estranh per jo. La pomèra qu'ei sinonim de pomareda o deu pomar. Lo vin de poma qu'ei lo pomat, la pomada o lo cidre.


10-Le cacchu. El crisallu (antigua candileja de aceite). Mot basco, probable.


Banche. Bancha (?)

Probablament ua peca de tipografia, que compreni lanche: lancha (lancha: esp. per galupa). Notatz enqüèra la confusion enter la a e la e finau, que's podèva dejà marcar dens tèxtes medievaus gascons de Sent Sebastian e de Baiona. Qu'ei ua caracteristica deu gascon occidentau, e mes particularament deu gascon maritim que'n hè partida.


Mar. Mar. 

Notaratz la r finau de mar qu'ei sonòra. N'ac ei pas en gascon maritim, lo mot mar que i ei prononciat /ma/ (mar e pinhadar : "ma e pignadà"). MaR: e serà un arcaisme o un castelhanisme? En gascon, las duas pronóncias ma e mar qu'existeishen segon los parlars. La r finau de mar que demora sonòra en orientau. La r finau qu'ei generaument muda en mots gascons, dab pòcas excepcions, ex. mair (may), pair (pay), hrai (rray), còr (cò), amor (amú), segur (segü), cantar (cantà), cantar-te o cantà't (cantà-te, cantat) mès agòr (agor), etc.


Chalupe. Lancha. 

Chalupe qu'ei un manlhevat, deu francés chaloupe, sinonim probable de lanche, en gascon qu'ei galupa.
Lebirón. Remo.
( l'aviron > ləbiron)


Bacalau : Bacalao. 


Bajel = Barco. Bajel qu'ei un mot espanhòu, en realitat, cf. gascon vaishèth, lengadocian vaissèl, catalan vaixell. De l'aute costat de la frontèra, qu'emplegam meslèu batèu, lo mot francés.

Pasaje. Puerto. 

Aqueth qu'ei interessant pr'amor qu'explica la significacion de la toponomia deu vilatge. En gascon locau, pasaje (fòrma castelhanizada de passadge-passage) que s'a guardat lo sens de pòrt. En realitat, lo mot pòrt qu'a un doble sens, lo de pòrt peus vaishèths e lo de passatge (de montanha), cf. pòrta. Segon la tradicion locau, son los gascons qu'an cambiat lo nom basco deu lòc- qu'èra autes còps Oiarso- en lo, ben gascon, de passa(d)ge. En tot cas, la fonetica gascona que pòt explicar la fòrma basca deu nom: pasaia.

Ua frasa sancera:
Amai, con in cuartoa de leit, toute le calder est plei hasta la chimine. 

Que podem notar lo crotzament enter lo gascon mair e lo basco ama (medish sens) : amair,
Notatz tanben que la u occitana ei transcrita per ua i. in = un. Dens lo pòst precedent, pujar > pishà.

In cuartoa : un quart (en castelhan «cuarto » ; en basco cuartoa. Lo quart qu'èra ua unitat de moneda qui valèva dus ardits segon S. Múgica)
Con qu'ei un castelhanisme emplegat en lòc de ab/dab/damb , ac avem dejà vist en la cançon Aitona Ixidro. Hasta qu'ei un aute castelhanisme per dinca.

Doncas la frasa que's liej atau :
Amair, con (=dab) un "cuartoa" (= quart) de leit, tota le caldera es pleia hasta (=dinca) le chiminea
(en català: mare, amb un quart de llet, tota la caldera és plena fins la xemeneia)

Caldera qu'ei un ispanisme, en gascon qu'ei caudèr, cautèr, cauderon o cauteron. Que i ei escriut toute le calder, dilhèu qu'ei un crotzament entre lo gascon caudèr e l'espanhòu caldera, totun toute e pleia que son fòrmes deu femenin, doncas qu' èi corregit caldera (dab assimilacion de la ǝ finau de caldera dab la ǝ de es.)
E Múgica d’explicar :
Decía esto una hija a su madre cuando el hervor hizó que la leche subiera en la caldera, y quedó este dicho muy en voga en Pasajes.



Marchairu, porte le chandelu. 
Márchate y trae la candela.
Marchairu e chandelu: marchaire e chandela, revisitats per bascos? En tot cas, márchate me sembla de mau créder.

La grafia deu nom deus dus darrèrs locutors de gascon de Pasaia, Eduvigis e Luis Trecett, qu'ei estranha: perqué ua t dobla? Mentre la majoritat deus locutors occitans deu País Basco que portavan noms plan bascos, trecett que soa occitan...e anglés, gascon qué!