Lo gascon maritim deu Bascoat: la lenga d'Urt

Urt qu'ei un borg deu Labord gasconofòn qui's tròba a 17 km a l'èst de Baiona. La lengua d'aqueth informator qu'ei mes pura que non pas la deu son equivalent de Baiona, aquesta darrèra mes afrancesada e dab pècas gramaticaus.


Un òmi n'avè pas sonque dus hil(h)s. Lo mei yoənn quǝ ditz au son pair. Qu'əs temps quə sigui lo məi mèstǝ e qu'ayi aryenn. Partayatz lo vòst bǝi e balham-mǝ çò quǝ deui avòishǝr. O mǝi hilh, que ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un mushan e que səràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, quǝ partatyǝ lo sonn bəi e que'n hèi dus parts. Quauquǝ(s) yor(ns) après, lo mushan que se'n va deu vilatyə ǝn hasən lo fièrr e shentz dísǝr arrəi a pǝrsonǝ. Que truvèssə fòr(t) de lanǝs, de bòs e d 'arribèrǝs. Au cap de quauquǝ(s) mǝs, que deu vénǝr lǝs sus pelhes ǝn uǝ viǝlhǝ hǝmnǝ e quə 's lòguə pər əstar vailət. Que l'amiən hen los camps per güaitar los asos e los beus. Lavǝtz qu'ǝs ǝstat biǝnn malurós, n'a pa aushut mè lhit per dromir lə noǝit, ni huòc pe's cauhàr cant avè hrǝt. Qu'avè quauquǝ còp tant de hami, qu'aurǝ biǝnn minyat aquǝrǝs foǝlhǝs de cau e aquǝths fruts poirits que minyǝn los pòrcs. Mè pǝrsonǝ nǝ'u balhauǝ pa arrǝi. U noǝit, lo vrèntǝ voǝit, que s'ashǝcà sus un tronc e qu' ǝspiauǝ per lǝ fǝrnestǝ los ausèths qui volauǝn leuyèr. E puish que vǝd paréishǝr hǝn lo cèu lǝ lu e lǝs estǝlǝs e que's ditz en ploran : la-hòrə, lǝ maison deu məi pair qu'ǝs plǝie de vailəts, qu'an pan e vin, eus e hromatgǝ tant còm vòlenn, pǝndǝn aquǝth temps io que'm morishi de hami ací, e donc que vau me lhevar, qu'anǝrèi trobar lo mǝi pair e que l'ac disǝrèi: qu'èi hèit un pǝcat quan p'èi volut dǝishar. Qu'ei aushut grann tòr(t) e que cau que me'n puníshitz, qu'ǝc sèi planh, ne m'aperitz pa mei lo vòst hilh, trǝtam-mə còm lo darrèr deus vòstes vailǝts. Que sui ǝstat copablǝ mè que m'anuyaui luǝnh de vos.

Ara lo medish tèxte hicat en grafia mes ortodòxa:
Un òmi n'avè sonque dus hilhs. Lo mei joen que ditz au son pair: qu'es temps que sigui lo mei mèste e qu'agi argent. Partajatz lo vòst bei e balhatz-me çò que deui avòisher. O mei hilh, que ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un mushant e que seràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, que partatja lo son bei e que'n hèi dues parts. Quauque(s) jorn(s) après, lo mushant que se'n va deu vilatge en hasent lo fièr e shens díser arrei a persona. Que truvèrsa fòrt de lanas, de bòscs e d'arribèras. Au cap de quauque(s ) mes, que deu véner les suas pelhas en ua vielha hemna e que's lòga per estar vailet. Que l'amian hens los camps per güaitar los asos e los beus. Lavetz qu'es estat bien malurós, n'a pa aushut mè lhit per dromir la nueit, ni huòc per se cauhar quand avè hred. Qu'avè quauque còp tant de hami, qu'auré bien minjat aqueras fuelhas de cau e aqueths fruts poirits que minjan los pòrcs. Mès persona ne li balhaua pa arrei. Ua nueit, lo vrente vueit, que s'aishecà sus un tronc e qu' espiaua per le fernèsta los ausèths qui volauan leugèr. E puish que ved paréisher hens lo cèu le lua e les estelas e que's ditz en plorant : la-hòra, la maison deu mei pair qu'es pleia de vailets, qu'an pan e vin, eus e hromatge tant còm vòlen, pendent aqueth temps jo que'm morishi de hami ací, e donc que'm vau lhevar, qu'anarèi trobar lo mei pair e que'u diserèi: qu'ei hèit un pecat quand v'èi volut deishar. Qu'ei aushut gran tòrt e que cau que me'n puníshitz, qu'ec sèi planh, ne m'aperitz pa mei lo vòst hilh, tratatz-me còm lo darrèr deus vòstes vailets. Que sui estat copable mè que m'anujaui luenh de vos.

Que poderatz notar quauques diferéncias entre lo parlar d'Urt e lo de Baiona. En particular, a Urt, lo betacisme de la u intervocalica n'afecta sonque las fòrmas deu vèrbe avòisher: avè, senon qu'ei plan /w/ pertot: lheuar, espiaua etc.

Baiona; avéisher
Urt: avòisher
(gascoinés: aver; aranés: auer)

Baiona : ribèira (fòrma landesa)
Urt : arribèra (fòrma deu gascoinés)
En gascon lo grop latin -ariu que vad generaument -èr o locaument -èir (Lanas e Nòrd-Gasconha) : hustèr (catalan fuster, lengadocian fustièr), la molièra (catalan la molinera, lengadocian la molinièra) etc. En gascon de Bayona, que cau notar -ariu que vad plan -èr en mots masculins (crabèr, catalan: cabrer; lengadocian: cabrièr) mès au femenin qu'ei en -ièra (le crabièra). Aquí: ribèira.
En gascoinés, arribèra qu'a meslèu lo sens de plana on i cor l'arriu, meslèu que non pas l'arriu medish.

La clisi (proclisi o enclisi) deus prenoms qu'ei mes generau a Urt que non pas a Baiona
Baiona; que li dit
Urt: que'u ditz (dab confusion de lo e li, un trèit plan gascon)

Baiona: Quan èi volut vos deishar
Urt: Quand v'ei volut deishar

Baiona: Jo me morishi de hami
Urt: jo que'm morishi de hami
etc

notaz tanben:
Balhatz-me a Baiona que soa: balhatme
Balhatz-me a Urt que soa: Balhamme, qu'ei la manèra mes correnta d'ac díser en gascon.

A Baiona, la f iniciau guardada com a consonanta qu'ei cambiada per p o b: pòrt, pruts, buelhas mentre qu'a Urt qu'ei plan conservada: fòrt, fruts, fuelhas (en gascoinés: hòrt, hrutas o frutas, huelhas; en aranés: hòrt -tostemp adjetiu-, frutes, huelhes)

Notaratz en gascon lo vèrbe aishecar que s'a prengut lo sens contrari de l'originau (conservat en catalan: aixecar, deu latin exsĭccare 'assecar', der. de sĭccus 'sec'; en catalan, aixecar-se= lhevà's) per confusion dab "aishicar" (hèr chic, hèr petit, disminuir, desvalorar) doncas en lòc de's guardar lo sens de lhevà's, aishecà's que s'a prengut lo de...deishà's càder.

sigui: subjontiu present de estar 1
1-sigui
2-siguis
3-sigui
4-siguim
5-siguitz
6-siguin

En gascoinés: estar/èster au subjontiu present:
1-sii
2-sias
3-sia
4-siam
5-siatz
6-sian

En aranés, lo vèrbe èster au subjontiu present:
1-siga
2-sigues
3-sigue
4-sigam
5-sigatz
6-siguen

Tiroir qu'ei evidentament lo mot francés, generaument prononciat tiroèrr com en francés classic . En occitan oficiau, qu'ei eth calaish, mot genuinament occitan, deu grec kalathion: tisteret. Calaish, qu'ei aisit de brembar-se'n se parlatz catalan ;). Senon, qu'avetz tanben tiret o tireta, en gascon. Tirador, emplegat en lengadocian, qu'ei desconegut en gascon, mentre lo mot tireta qu'ei conegut en lengadocian.