dijous, 13 de març del 2014

Un aute gasconisme en catalan balear: jutiperi, jutipiri (gascon jutipèri, jupitèri).

Aquesta setmana, que'm soi interessat a un aute mot gasconissime: jupitèri. Qu'èi rencontrat aqueth gasconisme en consultar l'excellent sit d'Hubert Dutech consacrat au Biarn e a la lenga biarnesa. Jupitèri que i ei balhat com a sinonime de galihòrça, d'abisme. A l'origina deu mot que i seré lo nom de Jupitèr. Totun, aquera etimologia de tradicion popular(a) n'ei pas corrècta, que resulta d'ua confusion a l'origina d'ua deformacion deu mot , com e'vse vau explicar.
Se consultam Palay, que i podem véder duas entradas jupitèri. La prumèra que i admet un variant: jutipèri. Aqueth darrèra fòrma deu mot qu'ei de segur la mei anciana, l'originau, pr'amor que l'arretrobam especificament a l'aute estrem deu maine gasconocatalan, en las islas Balear(a)s, dab ua significacion identica o plan similara a la deu mot gascon. Comparem las definicions balhadas per Palay dab las deu diccionari d'Alcover-Moll.

Palay ce ns'explica:

"Jupitèri, jutipèri; sm. Manigance à laquelle on a recours dans un cas embarassant, une extrémité ennuyante; simagrée.
Que se'n tire toustém dab quàuque jupitèri, il s'en tire toujours avec une manigance (Yan Palay); n'as pas besoungn de ha tan de jupitèris, il est inutile que tu fasses tant de gèstes, de simagrées, que tu jures tes grands dieux, etc…"

Adara vediam la definicion deu balearisme jutipiri (fòrma qu'a lo mot a Malhòrca e a Menorca) o jutiperi (medisha fòrma deu mot qu'en gascon, a Eivissa) :

JUTIPIRI (mall., men.) i JUTIPERI (eiv.). m. 
|| 1. Gest estrany fet amb la cara o amb les mans o contorsionant el cos, per fer riure o per riure's d'algú; cast. mueca, visaje, escarnio. S'atlot de dins la cuina li fa jutipiris d'amagat i s'esclata de rialles, Rosselló Many. 146. 
|| 2. Gest estrany, que crida l'atenció i fa riure encara que no intencionadament; cast.mueca, visaje. Ara mateix vetx es penestatge an es cantó fent jutipiris mentres ella no cern de son cedàs, Roq. 22. 
|| 3. Persona que fa moltes contorsions o gestos estranys (Men.). «Aquest al·lot és un jutipiri!» (Ciutadella).
    Fon.: 
ʒutipíɾi (mall., men.); ʒutipέɾi (eiv.).
    Etim.: 
del llatí vituperium ‘insult’. Tal vegada en la modificació de l'element inicial ha influït el mot Iuppiter, però no creiem que aquest sigui precisament el mot fonamental originari, sinó un simple modificador analògic de vituperium (cf. Spitzer Kat. Etym. 29).

Dongas, l'etimologia deu mot qu'ei resolguda: latin vituperium, que non Jupitèr. Qu'ei probable aquera confusion dab lo nom de la divinitat romana qu'ei a l'origina deu variant jupitèri e de l'auta significacion deu mot qui n'ei pas valedera sonque a Lescar. Tornem en çò de Palay:

"Jupitèri (Lescar): lieu haut, dangereux d'où on peut tomber, être précipité. Appliqué à une personne, a le sens d'aventureux et aussi d'espiègle. Qu'ère sus û jupitèri, il était sur un lieu très élevé; jupitèri de dròlle! Polisson!"

Dab aquera definicion de jupitèri  qu'arretrobam l'equacion lòc d'altitud =  precipici dejà mencionat entà galihòrça (catalan gallorsa), deu quau lo jupitèri de Lescar ei haut o baish sinonime. L'origina etimologica deu mot de Lescar non deu  totun pas estar  diferenta de la deu mot gascon generau e balear, dab totun l'influx deu nom de Jupitèr assimilat au diable.

Jo que pensi lo mot balear jutiperi  qu'ei un gasconisme de mei, com ac son los autes mots balears pai (gasc. pair) , sa (sic) pai, sa pare (tanben en gascon locau sa pair; cf. tanben lo mot coseranés enqüèra viu sapair per pair, construsit  dab agglutinacion de l'article salat femenin,  hens la locucion eth nòste sapair per eth nòste pair - comunicacion personau de l'amic Renaud Lassalle, collectaire per aqueths parçans deu gascon  orientau), mai (gasc. mair), es (sic) mai, es mare (de la medisha faiçon,  en gascon locau:  son mair, probablament  d'autescòps "so mair" com "sa pair", "sa hilh", cf. ma hilh enqüèra viu. Jo que supausi l'aspiracion de la f iniciau qu'ei a l'origina deu cambi de genre de l'article dab hilh  per un fenomèn d'atraccion fonetica, e, consecutivament, dab pair e mair per mimetisme logic) , papai, mamai, al·lot (gascon arlòt),  esbarrejar,  etc. En tot cas, tant jutipèri / jutiperi com esbarrejar que son absents deu lexic occitan non-gascon (en particular, absents deus diccionaris d'en Mistral e de na J. Ubaud) e deu catalan, sauv lo balear e, hèra locaument, lo parlar ceretenc. Ua simpla coincidéncia lexicau aleatòria enter gascon e balear qu'ei hòrt improbabla. Aqueras similituds que s'explican mei probablament per un apòrt important de gascons entau repoblament de las Islas Balear(a)s  arron la Reconquista. Hèra locaument en la Catalonha deu Nòrd, a Ceret (Vallespir), que i emplegan enqüèra lo mot jutiperis: un jutiperis qu'ei un  trufandèr mentre que fer jutiperis a algú que significa balhar a quauquarrés lo mau de mar, l'enveja de vomir. (P. Verdaguer, Diccionari del rossellonès, Ed. 62). N'ei pas lo solet gasconisme qui tobam en rosselhonés. A mei deus mots e locucions gascons incorporats hens lo lexic deu catalan generau, com: aloja, arlot/ al·lot, barrica, cadet, coet, Déu n'hi do, esparracar, , esbarriar/esgarriar, galet, galleda, gallorsa, goja, gojat (goiat), gaús, parrac,  parruca / perruca, perrot, porró, xanc, xanca, etc, la lista n'ei pas acabada;  que i trobam d'autes en diccionari d'Alcover-Moll (catalan, valencian, balear comm cajola, '' frai" per "germà", qui Verdaguer, en seguir Alcover-Moll e mei generaument los filològues espanhòus,  pensa erronèament estar ua fòrma derivada de fraire, ignorants que son tots deu mot gascon. B'ei simple: gasconisme  n'ei pas un mot deus lexics deu diccionari generau de la lenga catalana de l'Institut d'Estudis Catalans e deu gran Diccionari de La Llengua Catalana, pas mei que lo mot gasconismo n'ei un mot deus diccionaris espanhòus. Lo gascon que i ei -a tòrt- con·honut dab lo provençau (provençalisme, provenzalismo). Aquò que'vse dèisha a banda tots los mots de formacion especificament gascona, segon las règlas pròpias deu gascon, distintas de las de l'occitan non-gascon. La màger partida d'aqueths gasconismes qui trobam en catalan no's tròban pas hens lo diccionari occitan de Josiana Ubaud, pr'amor, justament, que son mots gascons e non pas lengadocians.

3 comentaris:

Octavià Alexandre ha dit...

En sembla que exageres una mica amb tants gascons per tot arreu. Si fos així, hauríem de trobar cognoms d'aquest origen en la documentació antiga, cosa de la que fins ara cap historiador ningú ha dit res.

Per cert, ni sobac ve de s'obac ni galet ve de gau. Com he dit altres vegades, es tracta de paraules que provenen de les llengües anteriors al llatí, és a dir, prellatines. Si ho comento aquí és perquè tens habilitada l'opció per defecte de blogger de moderació automàtica de comentaris en els posts fora de l'últim.

Joan de Peiroton ha dit...

Adiu OA!
T'enganas enqüèra sus l'ahar de l'onomastica. Istoriadors catalans qu'an estudiat l'antromonímia gascona e mei generaument occitana en Catalonha e qu' an apitat listas de noms catalans d'origina gascona e mei generaument occitana e francesa, aqueras llistas existeishen e non son pas exaustivas. Segon aqueths estudis, miats per de catedratics catalans, la proporcion de gascons qu'èra enòrma au Principat, representant - a vista de nas- dinc a 40 o 50 % deu total en quauques lòcs, 10-20 % en la populacion generau. L'usatge d'un nom de familha qu'ei ua nòrma relativament recenta, d'autes còps la gent qu' avèvan un petit nom (Joan, Pèir…) seguit deu lòc o de la region d'on èran hilh: Joan D'Alsenh > Joan Delseny, Pèir de Bigòrra, Enric de Larreula, Arnaud de Pàmias (Pàmies), Enric de Veireda (> Vaireda), Uc (Huc) de Foix etc.
Mei recentament, los noms de familha gascons- e mei generaument occitans- qu' èran sovent pròishe o identics aus catalans: Pujol, Bosc, Tisner, Forcada, etc, etc. E quan n'ac èran pas, qu'èran catalanizats.
Per exemple: Lasvinhas > Vinyes, Tolosan, Tolzan > Tolzà, Dalsenh > Delseny, Laudet > Llaudet, Llodet, etc , etc

Quant a gau, qu'ei la fòrma pirenèo-gascona absoludament normau e regular deu lat. canalis >gau, dongas nat problèma tà har derivar galet de gau, sustot que gau e significa canau e galet e significa justament canalet (sens prumèr deu mot). Non hè pas besonh inventar paraules ni recórrer a lengas extraterrèstres o desconeishudas.

Sobac que vien de s'obac shens nada dificultat. Se vòs complicar shens motiu seriós l'ipotèsi, qu'as lo dret, de segur. Totun, que m'estimi mei ua ipotèsi etimologica simpla basada sus mots reaus e atestats, que non pas ipotèsis basadas sus mots non documentats e d'existéncia mei que dobtosa. A cadun lo son metòde e la soa teoria!

Lluís ha dit...

A la meva família, de Batet, a la Garrotxa, es fa servir l'expressió "fer jutiperis a algú". Especialment als nens petits, aixecar-los enlaire i baixar-los sobtadament, cosa que els fa molta gràcia.