Un aute gasconisme en catalan balear: jutiperi, jutipiri (gascon jutipèri, jupitèri).

Aquesta setmana, que'm soi interessat a un aute mot gasconissime: jupitèri. Qu'èi rencontrat aqueth gasconisme en consultar l'excellent sit d'Hubert Dutech consacrat au Biarn e a la lenga biarnesa. Jupitèri que i ei balhat com a sinonime de galihòrça, d'abisme. A l'origina deu mot que i seré lo nom de Jupitèr. Totun, aquera etimologia de tradicion popular(a) n'ei pas corrècta, que resulta d'ua confusion a l'origina d'ua deformacion deu mot , com e'vse vau explicar.
Se consultam Palay, que i podem véder duas entradas jupitèri. La prumèra que i admet un variant: jutipèri. Aqueth darrèra fòrma deu mot qu'ei de segur la mei anciana, l'originau, pr'amor que l'arretrobam especificament a l'aute estrem deu maine gasconocatalan, en las islas Balear(a)s, dab ua significacion identica o plan similara a la deu mot gascon. Comparem las definicions balhadas per Palay dab las deu diccionari d'Alcover-Moll.

Palay ce ns'explica:

"Jupitèri, jutipèri; sm. Manigance à laquelle on a recours dans un cas embarassant, une extrémité ennuyante; simagrée.
Que se'n tire toustém dab quàuque jupitèri, il s'en tire toujours avec une manigance (Yan Palay); n'as pas besoungn de ha tan de jupitèris, il est inutile que tu fasses tant de gèstes, de simagrées, que tu jures tes grands dieux, etc…"

Adara vediam la definicion deu balearisme jutipiri (fòrma qu'a lo mot a Malhòrca e a Menorca) o jutiperi (medisha fòrma deu mot qu'en gascon, a Eivissa) :

JUTIPIRI (mall., men.) i JUTIPERI (eiv.). m. 
|| 1. Gest estrany fet amb la cara o amb les mans o contorsionant el cos, per fer riure o per riure's d'algú; cast. mueca, visaje, escarnio. S'atlot de dins la cuina li fa jutipiris d'amagat i s'esclata de rialles, Rosselló Many. 146. 
|| 2. Gest estrany, que crida l'atenció i fa riure encara que no intencionadament; cast.mueca, visaje. Ara mateix vetx es penestatge an es cantó fent jutipiris mentres ella no cern de son cedàs, Roq. 22. 
|| 3. Persona que fa moltes contorsions o gestos estranys (Men.). «Aquest al·lot és un jutipiri!» (Ciutadella).
    Fon.: ʒutipíɾi (mall., men.); ʒutipέɾi (eiv.).
    Etim.: del llatí vituperium ‘insult’. Tal vegada en la modificació de l'element inicial ha influït el mot Iuppiter, però no creiem que aquest sigui precisament el mot fonamental originari, sinó un simple modificador analògic de vituperium (cf. Spitzer Kat. Etym. 29).

Dongas, l'etimologia deu mot qu'ei resolguda: latin vituperium, que non Jupitèr. Qu'ei probable aquera confusion dab lo nom de la divinitat romana qu'ei a l'origina deu variant jupitèri e de l'auta significacion deu mot qui n'ei pas valedera sonque a Lescar. Tornem en çò de Palay:

"Jupitèri (Lescar): lieu haut, dangereux d'où on peut tomber, être précipité. Appliqué à une personne, a le sens d'aventureux et aussi d'espiègle. Qu'ère sus û jupitèri, il était sur un lieu très élevé; jupitèri de dròlle! Polisson!"

Dab aquera definicion de jupitèri  qu'arretrobam l'equacion lòc d'altitud =  precipici dejà mencionat entà galihòrça (catalan gallorsa), deu quau lo jupitèri de Lescar ei haut o baish sinonime. L'origina etimologica deu mot de Lescar non deu  totun pas estar  diferenta de la deu mot gascon generau e balear, dab totun l'influx deu nom de Jupitèr assimilat au diable.

Jo que pensi lo mot balear jutiperi  qu'ei un gasconisme de mei, com ac son los autes mots balears pai (gasc. pair) , sa (sic) pai, sa pare (tanben en gascon locau sa pair; cf. tanben lo mot coseranés enqüèra viu sapair per pair, construsit  dab agglutinacion de l'article salat femenin,  hens la locucion eth nòste sapair per eth nòste pair - comunicacion personau de l'amic Renaud Lassalle, collectaire per aqueths parçans deu gascon  orientau), mai (gasc. mair), es (sic) mai, es mare (de la medisha faiçon,  en gascon locau:  son mair, probablament  d'autescòps "so mair" com "sa pair", "sa hilh", cf. ma hilh enqüèra viu. Jo que supausi l'aspiracion de la f iniciau qu'ei a l'origina deu cambi de genre de l'article dab hilh  per un fenomèn d'atraccion fonetica, e, consecutivament, dab pair e mair per mimetisme logic) , papai, mamai, al·lot (gascon arlòt),  esbarrejar,  etc. En tot cas, tant jutipèri / jutiperi com esbarrejar que son absents deu lexic occitan non-gascon (en particular, absents deus diccionaris d'en Mistral e de na J. Ubaud) e deu catalan, sauv lo balear e, hèra locaument, lo parlar ceretenc. Ua simpla coincidéncia lexicau aleatòria enter gascon e balear qu'ei hòrt improbabla. Aqueras similituds que s'explican mei probablament per un apòrt important de gascons entau repoblament de las Islas Balear(a)s  arron la Reconquista. Hèra locaument en la Catalonha deu Nòrd, a Ceret (Vallespir), que i emplegan enqüèra lo mot jutiperis: un jutiperis qu'ei un  trufandèr mentre que fer jutiperis a algú que significa balhar a quauquarrés lo mau de mar, l'enveja de vomir. (P. Verdaguer, Diccionari del rossellonès, Ed. 62). N'ei pas lo solet gasconisme qui tobam en rosselhonés. A mei deus mots e locucions gascons incorporats hens lo lexic deu catalan generau, com: aloja, arlot/ al·lot, barrica, cadet, coet, Déu n'hi do, esparracar, , esbarriar/esgarriar, galet, galleda, gallorsa, goja, gojat (goiat), gaús, parrac,  parruca / perruca, perrot, porró, xanc, xanca, etc, la lista n'ei pas acabada;  que i trobam d'autes en diccionari d'Alcover-Moll (catalan, valencian, balear comm cajola, '' frai" per "germà", qui Verdaguer, en seguir Alcover-Moll e mei generaument los filològues espanhòus,  pensa erronèament estar ua fòrma derivada de fraire, ignorants que son tots deu mot gascon. B'ei simple: gasconisme  n'ei pas un mot deus lexics deu diccionari generau de la lenga catalana de l'Institut d'Estudis Catalans e deu gran Diccionari de La Llengua Catalana, pas mei que lo mot gasconismo n'ei un mot deus diccionaris espanhòus. Lo gascon que i ei -a tòrt- con·honut dab lo provençau (provençalisme, provenzalismo). Aquò que'vse dèisha a banda tots los mots de formacion especificament gascona, segon las règlas pròpias deu gascon, distintas de las de l'occitan non-gascon. La màger partida d'aqueths gasconismes qui trobam en catalan no's tròban pas hens lo diccionari occitan de Josiana Ubaud, pr'amor, justament, que son mots gascons e non pas lengadocians.