dissabte, 26 d’agost del 2017

Cerimana: etimologia.

Cerimana (s.f.) que designa en bearnés la bisca o bisquèra o sia lo som de la maison o somèra (fr. faîtière). .
Per extension, que designa 'lo cap' de manèira plasenta en las expressions com
'No'm viengues copar la cerimana!
'Qu'a la cerimana tocada'.

 Lo mot 'cerimana' que compren divèrsas fòrmas allelicas, masculinas com femeninas en gascon: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW aquiu. Atestat en landés mejan com sirmant (1547). L'etimologia qu'ei senhalada desconeguda peu FEW.

En aragonés, cerimana que's ditz cernillón, sernillón, cermillón o cernillato. Coromines que'n hè un cerniculus afixat (de cerninus, cèrc) mei probablament d'un derivat romanic en -illo de cerne (lo tronc de l'arbe dont son hèit los piteraus, çò qui mia tau medish resultat.

La fòrma anciana deu mot gascon. sirmant qu'evoca un gerondiu, jo qu'avèvi supausat que's tractava  deu vèrbe gascon cernar shens poder causir l'etimologia, la de cèrner (lat. cernere) o la deu cèrne (lat. circine, circinare, cf. cernillón). Uei (lo 5 de seteme 2017) qu'avem progressat (o non).  Ua auta solucion que ns'ei balhada  peu noste amic JIG qui ns'avisa deu vielh vèrbe occitan (a)sermar (preparar, adobar), derivat de *accismare (id.) segon FEW, vol. 24 p.75. Que trobaratz tots los explics, hòrt interessants, de Jig au prumèr comentari qui segueish.

sirmar, sermar > sermand, sirmand (sirmant, 1547) -> sirman-a (adj.)-> seriman -a -> cerimana

Pr'aquò, la relacion semantica de l'occitan serma com de l'etimon supausat dab lo concèpte de cerimana n'ei pas tròp evidenta, e la solucion aquesta no'm satis.hè pas complètament. Sermar en occitan que significa mesclar vin dab aiga.  Qu'èm luenh de la cerimana.

Alavetz, contunham de cercar. Que i a ua solucion potenciau, suggerida per Du Cange (sègle 17) qui rapròcha lo mot deu gascon ancian cirmanatge, var. cerimanatge (qui designava ua sòrta de recensament, segon Du Cange) deu mot deu francés ancian cerquemanage qui a la significacion de bornage, mesura administrativa deu contorn d'ua proprietat.


http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRMANAGIUM.

http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRCAMANARIA

Lo francés ancian que presentava ua seria pro hornida de mots s'assemblant a cirmanatge, uei caduda en desús, ved. lo diccionari Geodeffroy aquiu. En particular, que i trobam cerquemanage et lo vèrbe 'cerquemaner': borner, mesurer le contour (d'un domaine, d'une propriété, d'un champ). Aqueste vèrbe que poderé representar la version en lenga d'oil deu noste enigmatic vèrbe gascon deu quau 'cerimana' sembla derivar.
Entà lo mot francés cercamanage, Wartburg que supausa un mot ibrid franco-flamenc , cèrca e man, l'òme qui cèrca. Aquesta teoria que poderé estar infirmada peu mot gascon cerimanatge, se tant ei que l'etimon deu mot gascon ei partatjat dab cercamanage, çò qui n'ei pas briga segur. L'etimologia franco-flamenca non pòt explicar lo mot gascon. Que cau totun díser la teoria de Wartburg qu'ei dobtosa, que s'assembla hòrt a ua etimologia populara, que la cau préner dab prudéncia.  L'istuèra non s'acaba pas briga aquiu.

Coromines, quant a eth,  que n'èra segur: 'serimana' (grafiat atau per lo lingüista catalan), qu'ei un celtisme pròpi deu gascon occidentau (DeCat, citat per Lafitte: tèsi e nòtas in Lespy-Raymond). N'ei pas enqüèra podut consultar l'article en question. Qu'ac harèi, shens tròp esperar ua responsa encertada.

Jacques Allières que n'èra autant de segur: "étranger au latin, au germanique et au celtique, l'étymon s'est trouvé rejeté dans les "terrae incognitae" de la science,….( Allières, 1982). Allières que prepausè ua formacion ibrida basca e latina, ziri (barra, pèrja, cavilha, en basco) e magnus-a (gran en latin). En soletan, zirimana: tuile faitière. Perqué non? Notatz plan l'aute mot sinonime, bisca, biscarra qu'ei clarament d'origina basca o indigèna.

En tot cas, aquiu qu'èm confrontats a ua beròia enigma etimologica. Qu'avem un hèish de pistas, totun pas nada n'ei beròi convencenta. L'unica causa qui podem retiéner qu'ei lo mot cerimana dab las soas variantas divèrsas, qui trobam tan isolat en lexic d'uei lo dia, non n'èra pas tant en la lenga anciana.

Alavetz duas ipotèsis:

1- la basco-latina d'Allières: ziri magn-a -  > , sirman, serimana  etc., soletan: zirimana.

2- L'occitana de Peiroton après JIG : de *sirmar, varianta gascona de òc sermar,  *accismare 'preparar, adobar' e, per extension,  'parar, ornar, ornementar, vestir' sirmar -> sirman(d), sirmana. Lo mot soletin zirimana, hòrt isolat, que seré un empront au gascon e la prononciacion basca, influenciada peu mot ziri, possiblament a l'origina de la fòrma biarnesa de tres sillabas.


En tot cas, sirman(a), serimana, quina que'n sia l'etimologia, qu'ei shens nat dobte un beròi gasconisme.










6 comentaris:

Anònim ha dit...

Joan, que pensi lo vèrbe qui cèrcas aquí que serà meilèu SERMAR, qui en occitan ancian a, enter autes sens, lo de “dispausar de com cau”.
Véder
• FEW, rech. sermá (*accismare) - vol. 24. p. 75.;
• Raynouart, Lexique roman, tome V. entrada SERMAR, p. 207.

E ne serà pas tant un gerondiu com un adjectiu verbau:
(*accismandus,-a < sermand,-a < serman,-a dab reduccion ND < N)
L’adjectiu verbau qu’indica ua necessitat, ua recomendacion (cf. Amanda “digna d’èster aimada”; delenda Carthago “Que cau desruir Cartague”; dividendus “çò qui cau dividir”, etc.)
Lat. (trabs) *accismanda < gasc. (trau) cirmana, (la trau) “qui cau alogar dab suenh e precision”.
Notar lo mot que’s pòt enqüèra emplegar com adjectiu (teula cerimana).

Normaument los adjectius verbaus que son formas cultas mei o mensh tardivas (sovent tiradas deu latin eclesiastic) qui mantienen -ND- (hasenda, peishenda). Excepcions: CUENTA(S) (cavenda = causas a las quaus e cau avisà’s, qui cau evitar, d’on "chepics, quéhars"), e CIRMANA/CERIMANA dont las evolucions foneticas atestarén la soa ancianetat e, sustot, la soa formacion populara e non pas culta.

Aquesta cerimana qu’a un derivat, lo CIRMENATGE o CIRIMANATGE: ua taxa immobiliària senhoriau.
Véder
• TdF-1 (AF) p.  561;
• Du Cange, entrada CIRMANAGIUM;
• e la mencion seguenta deu blòg filacier.overblog.com:
“Dans un dénombrement de Doazit (Arch. dép. Landes, II F 180), Léon de Candale déclare le 27 janvier 1624 qu’il a sur toutes les maisons du bourg un droit de fief appelé sermenage.”
En soma ua taxa somèra (taxe “faîtière”). Ua normalizacion sus CERIMANA que daré donc CERIMANATGE: un arcaïsme plasent qui poiré designar la taxa d’abitacion modèrna.

Amistats !
JIG !

Joan de Peiroton ha dit...

Excellent, Jig! Corregit. Mercés!!!!
Totun, la r de sermar, sirmar, d'on vien??? La trobam pas dens lo vèrbe latin.

Amistat

Anònim ha dit...

Malaja la curiositat ! Tot còp qui pénsam de trobar un encet de responsa que i gesseish un bròc de questions navèras :D

Ei solament latin "*accismare"? Los etimològues que trabucan en aqueth mot, qui sembla de s’estar difusat de Provença en·hòra.
Tau rotacisme -sm- (-zm-) < -rm-, e serà un trèit de dauvuns dialèctes?
Los quaus?

Se "cirmana" e "cirmenatge" e son de formacion populara gascona, que’m sembla com a tu "cirimanagium" que’n serà la latinizacion ad hoc (taus tèxtes "oficiaus"). S’ei atau la pista "cerquemanage" de Du Cange ne hè pas hrèita (lo mot latin que vien deu gascon, pas lo reboish).
En tot cap be pòdem arremerciar lo blogaire anonim "filacier" per aver pescat aqueth "dénombrement de Doazit" hòrt enclaridor.

La cèrca que contunha…
Jig

Joan de Peiroton ha dit...

Òc, adara que'm sovieni Coromines que hasè derivar lo mot esp.e cat. murga de musica. Dongas, que i son acostumats, los lingüistas. Dongas, d'acord. Bon, que guardi l'etimologia deu FEW, n'èi pas nada bona rason tà'n cercar ua auta. E òc, mercés au filacier!

Anònim ha dit...

Tà l’origina d’acesmar/assermar/sermar, A. J. Greimas que da solament “orig. obsc.” (Grand diccionaire ancien français - Larousse 2007.).
Etimològs italians qu’aufreishen mantrua pista arrossegada quan ne’u hèn pas simplament viéner… d’acesmar/acesmer. Aquò que suggereish ua cauç provençau e ua difusion taus parlars d’òil e d’Itàlia.

Totun lo latin *accismare au sens purmer d’afaitar, adornar be sembla viéner deu grèc AKKISMOS: faiçons, minoserias, pruderia (fr. accisme, angl. accismus).
Tau rotacisme /zm/ < /rm/, que’s deu estar produsit de d’òra: las formas en -rm- que senhorejan de l’edat mejana enlà (sègle XIII). Qu’am enqüèra en lengadocian ACERMAR, fr. “assaisonner”, sola forma modèrna trobada. La forma dab aferèsi cermar / sermar que sembla d’estar montpelhierenca e gascona.
Lo provençau que deu aver conservat mei longtemps acesmar, qui s’espandí, probable, Ròse capsús tà las hèiras de Champanha entà dar acesmer en òil (nada forma en -rm-).

Jig

Joan de Peiroton ha dit...

Après ua bona nueit, qu'èi decidit de m'interessar au fr. cerquemaner, cerquemanage (v. là:
http://micmap.org/dicfro/search/dictionnaire-godefroy/cerquemaner

Que'm pensi aquiu plan que tienem la clau deu mistèri..

Alavetz deu latin (classic aqueste còp, pas inventat) circumambulare > Cerimanar, cirmanar deus quaus derivan nostes postverbaux cerimana etc. Que cambièi lo tèxt enqüèra un còp.