Lo diccionari etimologic deus mots gascons deu Peiroton (en preparacion)

L'etimologia de quauques mots revisitada peu Peiroton a la lutz deus sons estudis gascons. Aquiu que n'avetz lo debut, qui anarà en s'amplificant a mesura deu temps.

Mots qui començan per la letra 'a', ved. aquiu.

baleia. Fòrma deu mot la mei anciana en gascon, deu latin balena. La fòrma latinizada baleina (1199) en plaça de balena qu'ei un gasconisme (derivada de 'baleia' per mala correccion) segon lo DAG (vol. 12, p. 877). La question que's pausa donc entà la 'i' deu mot francés baleine (cf. òc. balena).

caishalòt, s.m. -Segon Coromines, deu mot portugués cachola (cap, tèsta), totun shens pròva ni bons arguments. Segon Peiroton: deu mot gascon caishalut qui ei la fòrma deu mot d'atestacion la mei anciana (cachalut, Sent Joan de Lutz,  1628). Caishalut = provedit de caishaus, dentut, caracteristica qui diferéncia lo caverat de las autas baléias.  Puish caishalòt  per cambi de sufixe (atestat en la dusau mitat deu sègle 17). Aqueste mot gascon qu'ei a l'origina deu mot en hèras lengas europèas (fr. cachalot, esp. cachalote etc). Etimon: gasc. caishau lat. capsus, *capsalis. Ved. aquiu entà mei d'explics. Gasconisme.

caverat, s.m.- Lo mot mei ancian de totas las lengas romanicas tà designar lo caverat ( = caishalòt) qu'ei gascon. Mot non repertoriat per Wartburg. Segon lo Peiroton, lo mot que vien deu galés cauaru- qui significa gigant- (ved. DelamarreGaul), sufixat dab -acus, *cauaracus: lit. qui ei deu gigant, qui a la fòrma de gigant..   Prumèra atestacion  cauerac (1258) (de *cauaracus). Atestacion mei tardiva (sègle 14): cauerat per confusion d'afixe. Ved. aquiu entà mei d'arguments e d'explics. Gasconisme

cerimana (s.f.).  Lo mot bearnés cerimana (faîte, et par ext. tête) que s'arretròba en gascon devath divèrsas fòrmas allelicas, m. com f.: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW (vol. 23 p.13). Atestat en landés mejan com sirmant (1547), d'etimologia senhalada com desconeguda peu FEW (vol 23 p.13).  Lo mot qu'ei grafiat serimana per Coromines e per Lafitte. Un celtisme segon Coromines (DEcat). 'Etanger au latin, au germanique et au celtique' segon Allières (Festschrift für J. Hubsschmid zum 65. Geburstag, 1982) qui l'explica per ua combinason bascolatina: basco ziri  (bâton, perche, cheville en basque)+ un derivat protoromanic de magnu o magna (grand-e en latin) , lit. grand bâton (zirimana: tuile faîtière en basco soletan). Segon lo Peiroton, lo mot qu'ei  possiblament d'origina romanica, derivada deu vèrbe *sirmar, òc sermar (deu latin *accismare segon lo FEW vol. 24 p.75): 1- preparar, adobar  2- ornementar, parar, vestir. Lo mot qu'ei un gasconisme en tot cas. Ved. aquiu entà mei d'explics.

cermanatge, cerimanatge. 'Recensament deus larèrs' en gascon ancian, la fòrma 'cermanatge' qu'ei atestatada en landés ancian (arch.) e cirimanatge en bearnés ancian (arch.) ved. cerimana. Gasconisme.

chepic (s.m.) , chepicar (v)  de pechic, pechicar,  variantas de pecic, pecicar (cf. en catalan pessic, pessigar, medisha etimologia). Gasconisme.

chòt (s.m.)  probablament derivat deu nom latin (d'origina grèca) de l'ausèth otus, ipotèsi en acòrd dab F. Beigbeder (Ausèths) : eth *ot -> eth chòt (prononc. tyòt - tchòt) -> lo chòt.  L'obertura de la o que s'explica per plusvaluda onomatopeia e per atraccion deu chòt de chotar (sinonime de gotar). Lo mot qu'estó manlhevat peu catalan de Catalonha (xot e tòtil, ved. lexiquet de gasconismes en catalan) e en lengadocian (chòc). Gasconisme.

còisho, còishe, coishic. derivat deu lat soccus, manlhèu galés: tsukkos (soca). Aquesta fòrma deu mot dab metatèsi que s'arretròba en totas las lengas romanicas de la còsta atlantica de França, deu normand dinc au gascon maritime .

gahús, guèhus, antic. e dial. gaús s.m.  fòrmas pirenencas corresponent a l'oc caús, còis, id.  ved. aquiu. Deu mot romanic càuus, un germanisme segon tots los bons autors (mot francic cf. kauw = agraula, corbaishina en neerlandés), totun un celtisme per çò qui tanh aus rapinhaires nocturns segon la teoria deu Peiroton, d'etimon  *kawos -a : cridassèr -a,-, dont cauannu- , *cauetta (fr. chouette)  e *cauekka ( > gavèca, fr. chevêche, basco kaheka)  son de derivats.  Lo mot kawu- qu'ei plan atestat en galés com nom de clan , nom de persona e nom de lòc (compausat),. La significacion non n'ei pas sabuda. B'ei possible que n'i agosse dus mots, en realitat, omonimes celtics: l'un que significava "cau, cava" (cf. lat. cavus), l'aute que designava l'ausèth, dab com sinonime (e espudit en lengas neocelitcas per) cauannu- ved. DicGaulDelamarre.  Ved. tanben tinhahús (tinha-hus) e tumahús (tumar-hus) mots aparentats a gahús e caús via lo (faus) sintagma conservat en basco: gau huntz.  Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Gasconisme.

galet, galeta. fòrmas afixadas de gau ( = canau) (s.f.).etimon:  lat. canalis. Lo mot gascon galet que designa  un canalet formant honilh, en particular lo honilh anatomic de la faringe. Per extension: la garganta e, locaument, chorrada de liquide (aranés e benasqués).  Etimologia mau explicada peus melhors linguistas qui n'i an pas briga sabut arreconéisher l'etimon, esconut per la pèrda de la n intervocalica miant tà la pèrda d'ua sillaba. Pr'aquò, l''Atlas Linguistic, consultat peu Peiroton (qui n'ei pas lingüista professionau mès qui aprengó a léger de petiton), qu'indica clarament que son fòrmas allelicas gasconas de canalet e canaleta (en particular galeta de la hont = canaleta de la font, cf. ALFg). Mots viatjaires a l'origina deus mots cat galet, val. gallet, cat. galleta = galleda (herrat), benasqués: galet, gall (chorrada de liquide),  arag. gallé (garganta), gallete (garganta), galillo-gallillo (lengueta de la faringe = galipet, locaument: òs deu coth), esp gallete (garganta), galillo (lengeta de la faringe, galipet), galleta (galeton = lo recipient dab pishader), port. galhete (garganta), galheta (galeton) etc. etc. Béver a galet a l'origina de cat etc beure a galet, beure a gall (benasqués), a gallete (esp) etc. en fr. tanben,  a la regalade, per confusion. Prumèra atestacion deu mot: sègle 12, manlhèu gascon en un tèxte redigit en latin. Gasconisme.

gasalha (s.f.) 1- contracte de balh tanhent aus tropèths  2- amassada de cocarros. Deu gotic gasalja: companh (mot atestat, ved FEW;).  Un deus pòcs mots d'origina gotica en gascon.

gau (s.f.) fòrma allelica de canau en gascon: la gau -> l'agau etim. latin. canalis, ved. galet -a. Gasconisme.

hap 1 (s.m.). (Bona sòrta, bona escadença) Mot viatjaire, deu norués happ, id., qu'arretrobam en anglés mejan (hap, id., cf. happy, happen etc).  De notar la locucion anglesa perhaps (gasc. dilhèu, lit. per hap, per bona escadença) qu'a l'ahur d'ua construccion gascona (per + hap + s adverbiau). Mot desconegut en occitan non-gascon. Un empront possible a l'anglés  mejan.

hapar (v.), hapa (s.f.), a la hapa (loc) , hap2 (s.f.) (accion de gahar, de panar), hapadèr-a. Medisha etimologia que lo mot francés happer, empront au francés happer o deu francic happen (= gahar en neerlandés) , totun ved. las remarcas deu CNRTL (happer) qui descarta lo germanisme en francés per la rason (pas fataument acceptabla) d'ua prumèra atestacion mèi dorèca en francés que non pas en neerlandés.

horuc (s.m.): Segon lo Peiroton, mot viatjaire aparentament de formacion protogascona qui arretrobam en catalan de la franja: foruca (còva), en aragonés:  foricón e foricacho (espeluga) (foruco-> forico per cambi d'afixe) , espanhòu horaco (horuco x horado), portugués buraco (supausad. de l'esp. ancian horaco, la b asseparant l'article deu debut deu mot en plaça de la h aspirada-> o buraco) . Deu latin tardiu (pre-gascon) forucu, deu lat. for(are) o for(um)- afixat.  La significacion de 'hurgar' que n'ei per confusion. Ved. tanben trabuc, trabucar, peluc, pelucar e peruc, perucar quant au modèle de formacion deu mot. Mot desconegut en occitan non-gascon.

jumpar. Mot de formacion astur-leonesa, etimon latin plumbum (plom). Lo cantabre qu'a los mots  chombar qui significa cabussar e jumpiar qui significa agitar. Lo mot anglés to jump (sautar)  qu'a probablament la medisha origina, manlhevat deu  basco, de l'espanhòu dialectau o deu gascon (sègle 16). Qu'imagini shens pena (totun shens pròva) que lo manlhèu hispanic o gascon en anglés  é's hasó via l'argot deus marins de las naus de vela. Deriv.: jumpa, jumpadera etc. Ispanisme.

justagarra (s.f). Aute nom de la perditz de nèu (Lagopus muta). L'etimologia deu mot que seré supausadament preromana segon G. Rolhfs, totun plan gascona segon lo Peiroton qui i reconeish dus mots modèrnes: justa (vestit ajustat, sègle 17) e garra (cama, partida inferiora de la cama, mot galés dont lo mot francés jarret ei ua fòrma afixada), allusion au caractèr lagopus de l'ausèth (patas sencèrament cobèrtas de plumas qui evocan garramachas). Lo mot qu'ei estat masculinizat: eth justagar, un justagar -> (var.) edj ustagar, un ustagar. Gasconisme.

maire. Lo mot qu'ei emplegat en gascon de Baiona despuish aumensh lo sègle 13. Sovent considerat com gallicisme, possiblament a tòrt: ua ipercorreccion gascona de màye (màger)  suu modèle negue -> negre, lèbe >lèbre, quate -> quatre, etc, n'ei pas impossibla. De màger, deu latin major, cf anglés mayor. fr. maire, id.

marraca (s.f.) ved. marraisha.

marraisha (s.f.). Tolh, can o gat de mar, espècia d'esqüale, en gascon maritime. Mot viatjaire qui a la soa origina en gallò: 'marache', deu breton 'morach' (id.), fòrma allelica de morc'hast, de mor (mar) e gast (canha) = raquin, lit. canha de mar. Lo mot deu gascon baionés '(le) marraisha (grafiabla le marrache, s.f. ) qui deriva de l'òil (la) marache dab geminacion despreciativa, que deu estar  a l'origina deu mot castelhan (el) marrajo (sègle 17) (via la fòrma esp. mei anciana el *marraxo, conservada en basco: marraxo) e deu catalan marraix. De l'esp. ancian *marraxo que vienen l'asturian marrachu e lo portugués marracho. Lo gascon qu'a tanben marraca (telaranha) de l'esp. marraja (adj. marrajo-a = faussilhàs-sa, de l'esp. marrajo, lo raquin). Los canadians qu'an adaptat lo mot gallo en francés entà designar lo raquin-shardinèr (Lamna nasus):  marraîche =   requin-taupe o veau de mer. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme   (breton).

maset-maseda (adj.) deu latin mansuetus-a; dontat, dreçat, domesticat, tranquille per  oposicion a sauvatge. Per confusion dab maseth (etim. lat. macerare) : fatigat, esbraçat.  Lo vèrbe gascon masedar (dontar, dreçar, domesticar, tranquillizar, apatzimar)  qu'ei un gasconisme qui non deu pas estar con.honut dab lo vèrbe occitan non gascon omonime  masedar, de sens e d'etimon distint (macerare) , en gascon maserar (fr. tasser, rendre dur, pétrir). Gasconisme.

mirc, mirca. Lo mot mirca que designa l'estela (espècia d'esqüale de 2m de longor deu tipe gat de mar, tolh), en gascon maritime deu país de Bug. Atestat en gascon baionés dejà au sègle 13 com mirc. Lo mot qu'ei repertoriat peu FEW, totun shens explicacion etimologica. Segon lo Peiroton (après D. Le Bris): mot viatjaire  atestat en gallo de l'Isla d'Yeu (moerg, id.)  en santongés de l'Isla d'Oleron (mirque, id.) e en gascon bogés (mirca, id.) explicat peu mot breton morgui: raquin, de mor (mar) e ki (can), can de mar. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme (breton).

perrèc, perrec, perrac. L'etimologia deu mot que demora controversada. Wartburg (FEW) que'u hasò derivar deu basco perreka, totun shens mei d'explics sus l'etimon e shens nat  argument contra l'ipotèsi invèrsa (manlhèu gascon en basco). Que permeteratz au Peiroton un explic etimologic plan gascon aquiu tanben. Perrec etc que deven representar versions gasconas (e afixadas) sia deu mot latin pellis (pèth), sia deu mot latin palla (vestit de hèmna, tròç d'estòfa, launa) afixat sia dab -accu, sia dab -eccu   pellacu o pellecu > perrac o perrec, perrèc ved. peruc e perruca.  La geminacion de perrac, perrec qu'ei expressiva, despreciativa, com la deu gascon perrissa var. de perissa (oc. pelissa, cat. pellissa, latin pellicia). Esperrecar que vien de perrec, perrèc, mentre esperracar que vien de perrac.  Lo mot qu'esto emprontat en catalan (parrac, sègle 19, esparracar, s. 20)), en aragonés (perreque) e en basco (perreka). En gascon, un hèish de derivats: perraquèr, perrecar, perrecalhar etc. (ved. Palay).  Entà mei d'explics, ved. aquiu. Gasconisme.

perruca. De pellis dab l' afixe -ucca, latin tardiu *pelluca, ved. peruc e perrèc. La geminacion que's pòt explicar per influència de pamparra, dont lo derivat afixat pamparruca, var. pamperruca, ei sinonime de perruca e de cap de peu. Lo mot esp. perico (id.) que suggereish ua fòrma non geminada deu mot gascon (< peruc, adaptat).  Lo doblon parruca / perruca que rapèra d'autes doblons com damorar - demorar e trebucar- trabucar. La notacion -a- de la e pretonica deu gascon ancian n'ei probablament pas hòrt significativa. Aquesta teoria de perruca, mot gascon viatjaire, qu'ei etimologicament hòrt versemblanta, totun shens pròva o evidéncia qui jo sapi. Ua ipotèsi excellenta, deu men punt de vista, totun per defauta. De notar que lo quite mot perissa e pòt designar lo cap de peu com pamparruca (fr. chevelure). Ved peruc. Gasconisme probable.

peruc.  Aqueste gasconisme qu'a l'ahur d'un derivat afixat deu gascon peth o deu latin pellis ( fr. & cat: bec). Peron (de peth, afixat ) que n'ei ua auta fòrma sinonima de peruc,  qui pòt designar autanplan la pèth qui cobreish la basa deu peruc o l'extremitat cornuda de la lenga de las gallinàcias, segon los parlars.  N'ei pas clar si 'esperucar'  (bequejar, perucar) ei ua simpla varianta d' 'espelucar', fr. éplucher, supausadament de *peluccare (CNRTL) o *pilucare (FEW), deu lat. pilus, gasc peu. Lo gascon qu'a las duas fòrmas, la dab l e la dab r, e lo trio classic òc espelucar, gascon esperucar e catalan espellucar, que mia tà ua auta etimologia *pelluca(re), de pellis, (ved. perruca). B'ei probable que los dus etimons sian representats. De tota mòda, los dus etimons pilus e pellis qu'an tendéncia de's con·hóner semanticament en romanç.  D'autescòps, lo mot peron qu'avè mei d'ua significacion, las anatomicas entaus ausèths e que designava tanben locaument un tròç de pèth tanada qui's hicava sus l'esquia deus shibaus. De manèira semblanta, b'ei possible que lo quite mot  peruc d'autescòps é pogosse aver la significacion de perruca, com ns'ac suggereish lo mot espanhòu perico (perruca) qui'n sembla derivar per adaptacion aragonesa (cf. horuc, forico). Gasconisme.

preable, var. priable, prable. De *preanable, pre + anable, de anar. Preable qu'ei lo cosin gascon deu fr. prealable, de construccion identica (pre + alable, d'al(l)er). Gasconisme non-viatjaire.

taishon. Deu mot galés taxos, id.  Segon P.Y. Lambert (la langue gaul.) e X  Delamarre (Dic. Langue Gaul.), lo mot alemand Dachs (taishon) qu'a la medisha origina, qu'ei un celtisme.  En fr. l'etimon de blaireau qu'ei tanben galés, blarios (ved. DelamarreGaul, LambertGaul).

trabuc, trabucar/ trebuc, trebucar.  Segon tots los bons autors, l'etimon de trabuc, trabucar  qu'ei  lo francic buc (FEW, vol15-2 p3:  etimon būk), o sia buc: partida deu tronc, vente en francés ancian: tra-buc-ar. Totun, la significacion de puisheu, empach, qu'a lo mot 'trabuc' en gascon que mia tà la possibilitat de la formacion per afixacion a partir  deu latin trab(em) suu modèle de 'horuc' e 'horucar' (de for(um), peluc e pelucar (peu o pilu-), peruc e perucar -de pèth o pell- etc,  etc).  Dongas, germanisme segon tots los bons autors; alternativament, (proto)gasconisme viatjaire, d'etimon trabs, trab- , trabuc prengut popularament per un derivat de buc en dehòra de l'airau gascon,  segon l'ipotèsi deu Peiroton. Sus aquesta teoria alternativa ved. lo messatge aquiu. Ved. horuc, horucar, peluc, pelucar  e peruc, perucar com exemples de formacion semblanta. Deu medish etimon: trabuquet, trabucaire, trabucon, entrabuc, entrabucar, etc.. Lo cat. entrebanc, entrebancar que vienen probablament  deu gascon entrabuc, entrabucar (id.).

urdelha ved. ustilh.

urós-a, deu mot de la lenga anciana aürós. de aür, ved. ahur. Non, lo mot urós n'ei pas briga un francisme, ved. aquiu.

ustori. Derivat d'*usti per afixacion  dab l'afixe despreciatiu deu gascon ancian -orr-, *usti  degressiu illegitim d'ustilh. Ved ustilh.

ustilh, ostilh possiblament deu francés ancian, ostilla, ostil deu lat. tardiu *usentilla, cf. las fòrmas pròpiament gascona e occitana urdelha, urdilha, egaument de *usentilla.

utís supausadament deu francés outil (ipotèsi admesa per tots los bons autors) o degressiu d'ustilh e metatèsi per atraccion d'util(e), ved. ustori.