"Iparralde", atau que's ditz lo bascoat deu nòrd en euskara. Lo país basco deu nòrd qu'a ua particularitat : la soa capitala administrativa qu'ei Baiona, vila qu'estó designada per l'estat francés a la Revolucion coma capdulh deu districte d'Ustaritz (Bascoat), mès qui n'ei PAS BASCA. Aquò qu'ei un hèit que'ns cau tornar raperar, pr'amor qu'ei sovent ignorat peus bascos deu sud o eths que ténen tròp sovent a "oblidar" aquera realitat... Qu'ei tanben ignorat per la wikipedia catalana, e aquò qu'ei simplament scandalós. Despuish guaireben 1000 ans (òc, detz sègles), la lenga pròpia deu parçan baionés (país deu Baish-Ador) n'ei pas lo basco mès lo gascon. L'occitan parlat a Baiona qu'ei lo gascon maritime, un parlar mes "negre" que "negre", com e son tots a la part sud de la còsta lanusqueta. Lo parlar negre, per oposicion au parlar "clar", que's caracteriza per ua pronóncia particulara de la e, en posicion tonica o atòna. La a en posicion finau que's pronóncia de la medisha manièra que la e, qu'ei a díser com ua e neutra, guaireben coma la e deu mot francés je. De la medisha manièra qu'en aranés escríven es taules e non pas eras taulas , que i a ua tendéncia a Baiona d'escríver "le taule, les taules" per "la taula, las taulas". Aquesta gràfia remonta a l'atge miejancèr e n'a pas arren a véder dab lo francés.
Dilhèu que caleré raperar quauquas datas de l'istòria baionesa :
Lo nom de Baiona qu'apareish peu prumèr còp en 1098. Lo nom que sembla estar roman e non pas basco. Que poderé estar derivat de baia flancat deu sufix qualitatiu ona, ua baiona qu'ei ua baia petita en occitan. Que's substituí au nom aquitan (basco) de la vila que coneishem devath la soa fòrma romanizada: lapurdum. En tot cas, l'etimologia basca ibai ona (aiga bona) que'm sembla chic crededer, ja que la vila avèva dejà un nom en basco (lapurdi) e que trobam ua auta Baiona en Galícia on n'i a pas cap traça de toponomia basca .
En 1177, lo Vescomte de Labord qu'estó aplastat per Ricard Còr de Lion. Alavetz Baiona que's vedó estacada a las Lanas de Gasconha, mentre que lo capdulh deu vescomtat de Labord e's avó de desplaçà's tà Ustaritz. D'ara enlà, los Baionés que demorèn fidels a la corona anglesa dinc a l'annexion per França en 1451.
En 1215, tà mercejar los Baionés, lo rei d'Anglatèrra Joan Sens Terra que'us balhè ua carta de privilègi redigida en gascon. Los Baionés, subjèctes deu rei d'Anglatèrra, que combatèn los Francés a mantuas represas, e que's neguèn a somete's au rei de França Felip lo Bèth.
En 1243 , Enric tres d'Angleterra, duc d'Aquitània que vienó tà Baiona tà'us balhar l'estatut qui anava arregir-la dinc a 1451, data de l'annexion per França.
En 1251 Simon de Montfort, comte de Leicester, lo tresau hilh deu vencedor de la batalha de Murèth on e's morí lo rei en Pèir II d'Aragon, qu'estó mandat per Enric III d'Anglatèrra tà signar un acòrd de patz dab los Bascos de Labord. Mès aquò n'empachè pas que las batalhas entre Baionés e Bascos e contunhèn durant annadas e annadas.
En 1340, lo Baionés Pèy de Puyanne (Pèir de Pujanna) que's destaquè per los sons hèits d'arma a la batalha de l'esclusa contra las armadas deu rei de França, çò qui contribuí tà la victòria de l'armada anglo-gascona.
En 1343, Baionés e Labordins que's tornèn combàter de manièra dramatica.
En 1346, la flota baionesa que participè dab los Anglés au bloqueg de Calais, dab 15 naus montadas per 439 marinèrs.
1348 qu'estó ua data sinistra tà Baiona pr'amor de l'epidemia de pèsta negra.
En 1351, Eduard III d'Anglatèrra que balhè a Baiona un Ostau de la Monèda e, la medisha annada, lo conflicte dab los Labordins que s'estanquè de manièra provisòria.
En 1356, lo princi negre, princi de Galles, dab la soa armada gascona, que vençó las armadas deu rei francés Joan lo Bon a Peiteu.
En 1367, Bertrand Du Guesclin qu'estó hèit presoèr e encarcerat a Baiona.
En 1403, ua crisi alimentària qu'obliguè los Baionés d'importar de qué minjar d'Anglatèrra : hroment de Hull e havas de Bristòl.
En 1415, Enric V d'Anglaterra e sos arquèrs triomfèn a Azincourt, Baiona que balhèn aus Anglés "200 pipas de vin, duas barriquas de saupet e ua de sofre".
Lo 21 aost de 1451, Baiona que's deu sosméter a Dunois, generau deu rei de França, lo quau èra ajudat per lo duc d'Albret e Gaston de Foish-Bearn. Alavetz, Baiona que vadó francesa après tres sègles de sobiranitat anglesa.
En 1462, Lois XI que visitè Baiona e Labord.
En 1486 Richard de Gramont qu'estó enviat tà Baiona tà i servir coma governador.
En 1526 Lo rei Francés 1er que visitè Baiona.
En 1528 Epidemia de pèsta a Baiona.
En 1558 - Labord qu'estó envadit peus Espanhòus.
1627 - Richelieu que crida la marina baionesa tà desbloquejar l'iscla de Ré.
1636 - 8000 Espanhòus entran en Labord mès Baiona que resista.
1659: la patz qu'ei signada dab Espanha : qu'ei lo tractat deus Pirenèus.
1789: A la Revolucion francesa, Baiona n'a pas nat representant a l'Assemblada nacionau e la vila que s'arretròba... cap de canton deu district d'Ustaritz, donc, "basca" per decision forçada.
1793-1795 Guerra dab Espanha
1814 Invasion deu País Basco per la coalicion anglo-portuguesa, Baiona qu'ei assetjada. L'abdicacion de Napoleon III que hè fin a la guerra.
A Baiona que i s'i tròba l'Académia Gascona. Qu''estó creada en 1926 e que promòu e defen la lenga. A Anglet, enter Baiona e Biàrritz, que's tròba la sedença de l'associacion ací Gasconha . Tàus qui pòden estar interessats, que sàpian que l'associacion, en collaboracion dab autas entitats, e organiza tot an un concors literari en gascon e sonque en gascon.
A Baiona, la senhalizacion qu'ei trilingüe: francés, basco e gascon. Que cau notar ua part de l'aglomeracion Baiona-Anglet-Biàrritz qu'ei gascona e l'auta qu'ei basca, ja que la frontièra lingüistica passa per l'aglomeracion medisha.
L'imne quasi oficiau de la vila de Baiona Salut Baiona, qu'ei estat compausat per Pèir Rectoran (Baiona, 1880- Baiona, 1952), un mètge e saberut qui consacrè ua gran part de sa vita a la promocion de la lenga e de la cultura de la soa vila. Qu'escrivó un libe consacrat aus corsaris de la soa region: Corsaires Basques Et Bayonnais Du XV Au XIX Siècle. Lo titòl ns'indica clarament que los Baionés non se consideran pas coma Bascos. L'associacion ací Gasconha a tornat reeditar lo diccionari de Gascon maritime de P. Rectoran.
Aquera cançon, aquiu que l'avetz, interpretada per la corala basca Argileak.
Salut Baiona, petita flor
Pròche la Niva, pròche l'Ador
Mainada a la verva gascona
Charmanta e gaujosa civtat
On respira la libertat
Salut Baiona !
Qu'aimi la toa muralha grisa
Deu Castèth-Vielh de Sent Leon
Fier gardien de la toa devisa
Verta cintura de gason
Qu'aimi la toa coqueta Niva
On se miran totas las maisons
Lo fin clochèr devath la liva
Hèit de dentèla e de feston
De notar las particularitats deu gascon baionés: civtat (pronónciat cibtat) e liva (pronónciat libë, en gascon normatiu ciutat e lua)
E ua auta cançon populara baionesa compausada per un aute Baionés Pèir de Lescà (1729-1807) : los tilholèrs. La tilhòla qu'ei ua sòrta de gabarra, ua barca, dont l'usatge autes còps èra fòrça popular a Baiona.
L'avetz aquí cantada peus 9 gojats deu grop paulin Balaguèra. Notaratz qu'aqueths joens la cantan en gascon clar e a la mòda montanhòla.
Avetz-vos vist los tilholèrs (bis)
quin son braves, hardits, leugèrs?
Que hèn la promenada
Capsús de Pèirahorada
En tirant l'aviron,
tot dret tà la maison
Vienetz, daunetas, si vos platz (bis)
Aciu qu'èm d'aunèstes gojats.
Non cranhatz pas la galèrna,
Ni lo vin de la citèrna,
Dab nos qu'am Pojalèr
lo brave tilholèr.
Per promenà's lo temps qu'ei bèth (bis)
Embarcatz en noste vaishèth !
La vòsta governanta
qu'ei beròja e charmanta;
Per estar de París,
Que sembla deu país.
En arribant au Pont Major,
Quartièr de Baiona la flor,
Deu haut de la tilhòla,
Qu'an hèit la cabriòla ;
Deu haut de Panecaut
Qu'an hèit lo subersaut.
Puish en reprenent l'aviron,
Que se'n van dret tà Sent Leon,
ensenhar la joenessa
A banhà's dab hardiessa,
Per apréner com cau
A har lo subersaut.
E Biàrritz? La vila d'Anglet, enter Baiona e Biàrritz, qu'ei totaument en territòri lingüistic gascon mès l'estatut de Biàrritz coma vila gascona b'ei dobtós. Qu'ei meslèu mixta se non enterament basca.
Ara, lo problèma vertadèr qu'avem a Baiona e Anglet com a la resta deus país gascons, non vien pas deu basco, plan segur, mès de l'usatge quasi exclusiu deu francés...Tè, tà acabar, escotem un Basco...Ah mès, digatz, Jonquèra, non seré pas un pauc gascon coma nom, aquò, non ? ;)). Ladies and Gentlemen, aquí qu'avetz lo gran Kepa Junkera :
8 comentaris:
Thank you so much for this informative Gascon language course, beautiful music, some of it known to me already during my intensive course of this adorable language. It was awful to see the temperature in Baiona was + 17 C already!!! Have a happy weekend, regards from the cold city, Merike
molt be documentat, sempre és bo apendre coses noves
bon cap de setmana
ains... quants llocs que encara no conec...
Hèra plan!
Mas Peire I d'Aragon ère moriguèc fa 100 ans quan passava la desfaita de Murèth. que serie Peire II.
té : bona dimenjada, enfin, bona setmana a tu
nimue : un lloc molt bonic, aquest !
juan: as arrason, plan segur ! L'ei corregit...Mercés!
Y qué importa si el nombre de Baiona es romance o vasco? Acaso no hay toponímia vasca en Gascuña?
Recurrir a la historia para decir si es una u otra cosa es negar la realidad.
Y lo que es más grave: por qué esa oposición feroz entre lo gascón y lo vasco? En otras partes de Euskal Herria también se habla castellano de manera nativa, y no por eso vamos a negar que sean vascos.
Oponer lo vasco y lo gascón en Baiona es como oponer lo vasco y lo navarro en Iruña.
Hace falta una cultura más amplia que abarque la diversidad lingüística actual originaria de la vieja Vasconia, euskera, castellano y gascón son lenguas por igual de ella, pero hay unos lazos culturales e históricos suficientemente fuertes como para ver que hay un fondo común entre ellas.
¿Qué es ser gascón? Yo mismo me consideraría gascón occidental, pues soy parte de una misma tradición vascona romance.
Por cierto, que yo estaría a favor de reestablecer la capital de Lapurdi en Ustaritz, y crear una división administrativa especial para el Baiona, ni labortana ni landesa.
Fiondil, mi propósito no era de separar vascos y gascones ni volver a dibujar nuevas fronteras sinó restablecer la verdad desde un punto de vista lingüístico como histórico, verdad muy frecuentamente ignorada o aún peor, negada o denegada. Me importa un bledo que la capital del país vasco norte sea gascona y no vasca, no soy partidario de las purificaciones étnicas. Pero que los vascos tengan la honestitad intelectual y el valor de reconocer el hecho que Baiona es una ciudad gascona y que su idioma propio no es vasco sino gascón, el gascón marítimo.
Publica un comentari a l'entrada