Lo gascon maritim deu Bascoat: la lenga d'Urt

Urt qu'ei un borg deu Labord gasconofòn qui's tròba a 17 km a l'èst de Baiona. La lengua d'aqueth informator qu'ei mes pura que non pas la deu son equivalent de Baiona, aquesta darrèra mes afrancesada e dab pècas gramaticaus.


Un òmi n'avè pas sonque dus hil(h)s. Lo mei yoənn quǝ ditz au son pair. Qu'əs temps quə sigui lo məi mèstǝ e qu'ayi aryenn. Partayatz lo vòst bǝi e balham-mǝ çò quǝ deui avòishǝr. O mǝi hilh, que ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un mushan e que səràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, quǝ partatyǝ lo sonn bəi e que'n hèi dus parts. Quauquǝ(s) yor(ns) après, lo mushan que se'n va deu vilatyə ǝn hasən lo fièrr e shentz dísǝr arrəi a pǝrsonǝ. Que truvèssə fòr(t) de lanǝs, de bòs e d 'arribèrǝs. Au cap de quauquǝ(s) mǝs, que deu vénǝr lǝs sus pelhes ǝn uǝ viǝlhǝ hǝmnǝ e quə 's lòguə pər əstar vailət. Que l'amiən hen los camps per güaitar los asos e los beus. Lavǝtz qu'ǝs ǝstat biǝnn malurós, n'a pa aushut mè lhit per dromir lə noǝit, ni huòc pe's cauhàr cant avè hrǝt. Qu'avè quauquǝ còp tant de hami, qu'aurǝ biǝnn minyat aquǝrǝs foǝlhǝs de cau e aquǝths fruts poirits que minyǝn los pòrcs. Mè pǝrsonǝ nǝ'u balhauǝ pa arrǝi. U noǝit, lo vrèntǝ voǝit, que s'ashǝcà sus un tronc e qu' ǝspiauǝ per lǝ fǝrnestǝ los ausèths qui volauǝn leuyèr. E puish que vǝd paréishǝr hǝn lo cèu lǝ lu e lǝs estǝlǝs e que's ditz en ploran : la-hòrə, lǝ maison deu məi pair qu'ǝs plǝie de vailəts, qu'an pan e vin, eus e hromatgǝ tant còm vòlenn, pǝndǝn aquǝth temps io que'm morishi de hami ací, e donc que vau me lhevar, qu'anǝrèi trobar lo mǝi pair e que l'ac disǝrèi: qu'èi hèit un pǝcat quan p'èi volut dǝishar. Qu'ei aushut grann tòr(t) e que cau que me'n puníshitz, qu'ǝc sèi planh, ne m'aperitz pa mei lo vòst hilh, trǝtam-mə còm lo darrèr deus vòstes vailǝts. Que sui ǝstat copablǝ mè que m'anuyaui luǝnh de vos.

Ara lo medish tèxte hicat en grafia mes ortodòxa:
Un òmi n'avè sonque dus hilhs. Lo mei joen que ditz au son pair: qu'es temps que sigui lo mei mèste e qu'agi argent. Partajatz lo vòst bei e balhatz-me çò que deui avòisher. O mei hilh, que ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un mushant e que seràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, que partatja lo son bei e que'n hèi dues parts. Quauque(s) jorn(s) après, lo mushant que se'n va deu vilatge en hasent lo fièr e shens díser arrei a persona. Que truvèrsa fòrt de lanas, de bòscs e d'arribèras. Au cap de quauque(s ) mes, que deu véner les suas pelhas en ua vielha hemna e que's lòga per estar vailet. Que l'amian hens los camps per güaitar los asos e los beus. Lavetz qu'es estat bien malurós, n'a pa aushut mè lhit per dromir la nueit, ni huòc per se cauhar quand avè hred. Qu'avè quauque còp tant de hami, qu'auré bien minjat aqueras fuelhas de cau e aqueths fruts poirits que minjan los pòrcs. Mès persona ne li balhaua pa arrei. Ua nueit, lo vrente vueit, que s'aishecà sus un tronc e qu' espiaua per le fernèsta los ausèths qui volauan leugèr. E puish que ved paréisher hens lo cèu le lua e les estelas e que's ditz en plorant : la-hòra, la maison deu mei pair qu'es pleia de vailets, qu'an pan e vin, eus e hromatge tant còm vòlen, pendent aqueth temps jo que'm morishi de hami ací, e donc que'm vau lhevar, qu'anarèi trobar lo mei pair e que'u diserèi: qu'ei hèit un pecat quand v'èi volut deishar. Qu'ei aushut gran tòrt e que cau que me'n puníshitz, qu'ec sèi planh, ne m'aperitz pa mei lo vòst hilh, tratatz-me còm lo darrèr deus vòstes vailets. Que sui estat copable mè que m'anujaui luenh de vos.

Que poderatz notar quauques diferéncias entre lo parlar d'Urt e lo de Baiona. En particular, a Urt, lo betacisme de la u intervocalica n'afecta sonque las fòrmas deu vèrbe avòisher: avè, senon qu'ei plan /w/ pertot: lheuar, espiaua etc.

Baiona; avéisher
Urt: avòisher
(gascoinés: aver; aranés: auer)

Baiona : ribèira (fòrma landesa)
Urt : arribèra (fòrma deu gascoinés)
En gascon lo grop latin -ariu que vad generaument -èr o locaument -èir (Lanas e Nòrd-Gasconha) : hustèr (catalan fuster, lengadocian fustièr), la molièra (catalan la molinera, lengadocian la molinièra) etc. En gascon de Bayona, que cau notar -ariu que vad plan -èr en mots masculins (crabèr, catalan: cabrer; lengadocian: cabrièr) mès au femenin qu'ei en -ièra (le crabièra). Aquí: ribèira.
En gascoinés, arribèra qu'a meslèu lo sens de plana on i cor l'arriu, meslèu que non pas l'arriu medish.

La clisi (proclisi o enclisi) deus prenoms qu'ei mes generau a Urt que non pas a Baiona
Baiona; que li dit
Urt: que'u ditz (dab confusion de lo e li, un trèit plan gascon)

Baiona: Quan èi volut vos deishar
Urt: Quand v'ei volut deishar

Baiona: Jo me morishi de hami
Urt: jo que'm morishi de hami
etc

notaz tanben:
Balhatz-me a Baiona que soa: balhatme
Balhatz-me a Urt que soa: Balhamme, qu'ei la manèra mes correnta d'ac díser en gascon.

A Baiona, la f iniciau guardada com a consonanta qu'ei cambiada per p o b: pòrt, pruts, buelhas mentre qu'a Urt qu'ei plan conservada: fòrt, fruts, fuelhas (en gascoinés: hòrt, hrutas o frutas, huelhas; en aranés: hòrt -tostemp adjetiu-, frutes, huelhes)

Notaratz en gascon lo vèrbe aishecar que s'a prengut lo sens contrari de l'originau (conservat en catalan: aixecar, deu latin exsĭccare 'assecar', der. de sĭccus 'sec'; en catalan, aixecar-se= lhevà's) per confusion dab "aishicar" (hèr chic, hèr petit, disminuir, desvalorar) doncas en lòc de's guardar lo sens de lhevà's, aishecà's que s'a prengut lo de...deishà's càder.

sigui: subjontiu present de estar 1
1-sigui
2-siguis
3-sigui
4-siguim
5-siguitz
6-siguin

En gascoinés: estar/èster au subjontiu present:
1-sii
2-sias
3-sia
4-siam
5-siatz
6-sian

En aranés, lo vèrbe èster au subjontiu present:
1-siga
2-sigues
3-sigue
4-sigam
5-sigatz
6-siguen

Tiroir qu'ei evidentament lo mot francés, generaument prononciat tiroèrr com en francés classic . En occitan oficiau, qu'ei eth calaish, mot genuinament occitan, deu grec kalathion: tisteret. Calaish, qu'ei aisit de brembar-se'n se parlatz catalan ;). Senon, qu'avetz tanben tiret o tireta, en gascon. Tirador, emplegat en lengadocian, qu'ei desconegut en gascon, mentre lo mot tireta qu'ei conegut en lengadocian.

Lo gascon maritim deu Bascoat (seguida): la lenga de Baiona

Ara qu'anam escotar ua locutora nativa d'Anglet, enter Baiona e Biàrritz. Aquera locutora qu'èra Marthe Lamarque, nativa d'Anglet, enregistrada en 1963. Lo parlar qu'ei de baionés tipic.

Que v'èi hèita ua transcripcion.
Qu'èi notat la j per ua y, la e losca per ə e qu'èi hornit a còps letras mudas, hicadas enter parentèsis, tà facilitar la comprension. Qu'èi indicat la n velara finau per ua n simpla e la dentau per ua n dobla. La r finau qu'ei tostemp muda mès l'èi grafiada. V qu'ei prononciada com en castelhan, segon la posicion.

Un òmi quǝ n'əvèvǝ que dus hil(h)s. Lo mei yoənn quǝ dit(z) au son pair. Qu'əs temps quə sigui lo məi mèstǝ e qu'ayi aryenn. Quǝ cau que pushqui mǝ n'anar e quǝ vǝdi peís. Partayat(z) lo vòst biǝnn e balhat(z)-mǝ çò quǝ devi avəishǝr. O lo mǝi hilh, ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un meishan e que səràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, quǝ partatyǝ lo sonn bəi e que'n hèi divəs parts. Quauquǝ(s) yor(ns) après, lo meishan que se n'əs anat deu vilatyə ǝn hǝsan lo fier e shentz dísǝr adiu a pǝrsonǝ. Qu'a traversat pòr(t) de lanǝs, de bòis e de ribèirǝs. Au cad de quauquǝs mǝs, qu'a dǝvut vénǝr lǝs sus hardǝs a ivǝ viǝlhǝ hǝmblǝ e quə s'a logat pər əstar vailət. Que l'an əmiat hen los camps per güaitar los asos e los beus. Lavǝtz qu'ǝs ǝstat biǝnn malurós, n'a pamè aushut lhit per dromir lə noǝit, ni huòc per se cauhàr can avə hrǝt. Qu'avè quauquǝ còp tant de hami, qu'aurǝ biǝnn minyat aquǝrǝs boǝlhǝs de cau e aquǝths pruts poirits que minyǝn los pòrcs. Mè pǝrsonǝ nǝ li balhavǝ pa arrǝi. Ivǝ noǝit, lo vrèntǝ voǝit, que s'ǝs dǝishat tombar sus un tronc e qu' ǝspiavǝ per lǝ fǝrnestǝ los ausèths qui volavǝn leuyerǝman. E puish qu'a vist paréishǝr hǝns lo cèu lǝ livǝ e lǝs estǝlǝs e que s'ǝs dit en ploran : la-hau(t), lǝ maison deu pair qu'ǝs plǝie de vailəts, qu'an pan e vin, eus e hromatgǝ tant com vòlinn, pǝndǝn aquǝth temps io que'm morishi de hami ací, e ben que vau me lhevar, qu'anǝrèi trobar lo mǝi pair e que li disǝrèi: qu'èi hèit un pǝcat quan èi volut vos dǝishar. Qu'ei aushut grann tòr(t) e que cau que me'n puníshit(z), qu'ǝc sèi biǝnn, ne m'aperat(z )mei lo vòst hilh, trǝtat(z)-mə còm lo darrèr deus vòstes vailǝts. Que sui ǝstat copablǝ mè que m'anuyavi luǝnh de vos.

Ara lo medish tèxte hicat en grafia mes ortodòxa:
Un òmi que n'avèva que dus hilhs. Lo mei joen que ditz au son pair: qu'es temps que sigui lo mei mèste e qu'agi argent. Que cau que pushqui me n'anar e que vedi peís. Partajatz lo vòst bien e balhatz-me çò que devi avéisher. O lo mei hilh, ditz lo pair, còm volhis, qu'ès un meishant e que seràs punit. E après qu'aubrish un tiroir, que partatja lo son bei e que'n hèi divas parts. Quauques jorns après, lo meishant que se n'es anat deu vilatge en hasent lo fier e shens díser adiu a persona. Qu'a traversat pòrt de lanas, de bòis e de ribèiras. Au cap de quauques mes, qu'a devut véner les sus hardas a iva vielha hembla e que s'a logat per estar vailet. Que l'an amiat hens los camps per güaitar los asos e los beus. Lavetz qu'es estat bien malurós, n'a pamè aushut lhit per dromir la nueit, ni huòc per se cauhar quan avè hred. Qu'avè quauque còp tant de hami, qu'auré bien minjat aqueras boelhas de cau e aqueths pruts poirits que minjan los pòrcs. Mès persona ne li balhava pa arrei. Iva nueit, lo vrente vueit, que s'es deishat tombar sus un tronc e qu' espiava per le fernèsta los ausèths qui volavan leugerament. E puish qu'a vist paréisher hens lo cèu la liva e las estelas e que s'es dit en plorant : la-haut, la maison deu pair qu'es pleia de vailets, qu'an pan e vin, eus e hromatge tant còm vòlin, pendent aqueth temps jo que'm morishi de hami ací, e ben que vau me lhevar, qu'anarèi trobar lo mei pair e que li diserèi: qu'ei hèit un pecat quan èi volut vos deishar. Qu'ei aushut gran tòrt e que cau que me'n puníshitz, qu'ec sèi bien, ne m'aperatz mei lo vòst hilh, tratatz-me còm lo darrèr deus vòstes vailets. Que sui estat copable mè que m'anujavi luenh de vos.

Notatz lo betacisme de la u intervocalica, particularitat deu gascon maritim de Baiona, per exemple: que n'avèva (quǝ n'avèvǝ), divas parts (divəs parts), iva (ivə), liva (livə)... Mes au nòrd, que disen quǝ n'auèuǝ; diuǝs o duǝs, iuə o uə; liuə o luə/lu etc. E mes au sud, lo gascon de Guipuscoa, en tot cas lo de Pasaia, que s'avèva guardada la u intervocalica: auetz, ploraue.

Unhauta originalitat deu gascon de Baiona qu'ei la substitucion de la f iniciau per ua p o ua b en lòc d'ua f aspirada (h) (pòrt =hòrt, buelhas = huelhas (cat. fulles ), pruts= hruts/fruts. Aqueth trèit qu'ei compartit dab lo basco e qu'amuisha un còp mes lo ligam ancian qui uneish gascon e basco.

La r qu'ei prononciada a la francesa e non a l'espanhòla. Aquera tendéncia qu'ei a's generalizar en gascon contemporanèu, ailàs. Que caleré anar en contra d'aquera evolucion, s'estosse possible.

Notatz tanben lo mei (məi) = lo men; bei = ben, au plurau beis, arrei = arren (leng. e catalan: pas res, res) . Qu'èra dejà lo cas en gascon medievau de Sent Sebastian (bei, beis, peisant, vejatz la pròsa juridica de Joan de Bassessari qui data de 1304). Que vse'n rapèri quauques extreits:

Coneguda causa sia a toz aquez qui queste present carta veiran com io mayester Johan Yuaynnes d’Ayçaga, arçediagne de le cambre de Santa Maria de Pamplona, peisant e cossirant en le me anime lo deud que io ey ab la glisie de Senta Maria de Pamplona e los beis que io d’aquere glisie ey pres

qu’es uoler ni mauer a far doman o augun embarc contre la dite glisie ab intencion de cuydar, auer e heredar augune partide deus beis que io are ey o tinc,

assi bei deus qui are son com deus qui de ci auant seran...

---------------

huòc = huec

avéisher (avƏishǝr) o avòisher /auòisher en gascon maritim = aver (aushut = avut). Qu'èra auer en tèxts medievaus de Baiona e de Sent Sebastian.

persona: un francesime per arrés o degun, corrent en gascon maritim.

aubrish. En gascon, las manèras de formar l'incoatiu que son las medishas com en catalan. Atau las de bastir= l'òme que's bastish, bastís o basteish ua maison (segon los parlars). La diftongason de la o iniciau qu'ei un trèit tipicament gascon. Aubrir: en catalan obrir, en lengadocian dubrir. Qu'avem tanben aumenatge (leng omenatge; cat. homenatge), aubedir (lengad. obesir, obeïr, cat. obeïr), aufrir (leng. ofrir), aulor (leg. olor), aunèste (leng. onèste), aunor (leng. onor; cat. honor )etc.

Fernèsta var. frinèsta. Lo gascon occidentau que conserva la f bohada dens lo mot frinèsta, mentre l'orientau qu'a hièstra (fòrma regulara gascona, qu'ei la de l'occitan oficiau), hrièsta, herièsta, hiestra...

que cau que me'n puníshitz : Notatz la fòrma deu subjontiu present 2na fòrma deu plurau de punir, las desinéncias que son en i, qu'ei ua caracteristica deu gascon occidentau qui non hè nada distincion de pronóncia enter la a e la e atònas finaus.

que punishi

que punishis

que punishi

que puníshim

que puníshitz

que punishin

la fòrma regulara, la de l'orientau:

que punisqui (o punesqui peus qu'an l'incoatiu puneishi en lòc de punishi o punissi; punescas etc)

que puniscas

que punisca

que puniscam

que puniscatz

que puniscan

ne m'aperatz mei fòrma enganada, un francesisme de corregir en: ne m'aperitz pamei

avèva = avè, que son las fòrmas longa e corta de l'imperfèit deu vèrbe avéisher (o sia aver en gascoinés), que son plan regularas.

persona: un francesime frequent en gascon maritim, per arrés, degun.

per estar vailet = per èster vailet. En gascon occidentau, èster que's ditz estar, de non pas con.hóner dab l'aute vèrbe estar ( estar II) En gascon medievau de Sent Sebastian e de Baiona, la fòrma de l'infinitiu corresponent au nòste èster/estar I qu'èra esser.

èster/estar I au present de l'indicatiu:
1-sòi o soi (sò, sui)
2- ès
3 - ei o es
4- èm
5- ètz
6- son

Estar II au present de l'indicatiu:
1-estau
2-estàs
3-està
4-estam
5-estatz
6-estàn


buelhas de cau = huelhas de caulet

Lo consonantisme de la f iniciau qu'ei soent conservat "a la basca" en baionés:

pòrt de lanas = hòrt de lanas, hèra de lanas. (pòrt < fòrt)

pruts = fruts, hruts

buelhas =huelhas

mès:
hilh
huòc (huec)
hembla = hemna (cf. castelhan hembra) etc.

Lo gascon de Guipuscoa a la debuta deu sègle 20

En bèth cercar per l'internet documents tà ajudà'm a enclarir quauques punts a prepaus deu gascon d'Euskadi, qu'èi avut la sòrta de'm trobar ua monografia dedicada aus darrèrs gasconofòns de Pasaia (Passage/ Pasajes). Aqueth tribalh que parescó en 1923 . L'autor que n'èra Serapio Múgica, alavetz Inspector deus Archius Municipaus de Guipuscoa. Que i trobam consideracions istoricas e toponomicas, quauques anecdòtas, en particular lo nom deu darrèr occitanofòn d'Euskadi, lo maçon Luis Trecett, mòrt en 1919, e ua petita lista de mots e de frasas simplas en gascon de Pasaia dab la traduccion en espanhòu. Qu'ei aqueth darrèr punt qui m'a interessat mes que mes.

Aus gasconofòns de Pasaia de la debuta deu sègle 20 , que'us agradavan de s'aplegar entà parlar gascon, sequenon, que parlavan basco dens la vita vitanta. Lo lor gascon que sharneguejava hèra, pr'amor la lengua dominanta deu parçan qu'èra lo basco. A l'edat miejana, lo gascon qu'èra la lengua administrativa de Guipuscoa, e la lengua deus abitants de Sent Sebastian (Donosti) e d'autes lòcs de la còsta. Lo gascon estant insoluble dens lo basco, la lengua nòsta que i podó subervíver durant quasi 9 sègles. Qu'estó la generalizacion tardiva de l'emplec de l'espanhòu, en particular a l'escòla, qu'estó lo factor decisiu qui miè lo gascon tà l'extincion. Que cau èster conscient los informadors de Serapio Múgica n'èran pas gasconofòns eths medishs, lo gascon qu'èra la lengua de lors pairs-grans o dilhèu de lors pairs, mès eths medish no'u parlavan pas briga.

Lo gascon de Guipuscoa qu'apartièva au gascon maritim, çò qui pausava un doble problèma fonetic aus bascos de Guipuscoa. Prumèr, la u occitana (ü) : aqueth fonèma qu'ei desconegut en espanhòu e en basco de l'Estat espanhòu. Los informadors que'u prononciavan i : in (= un) etc.

L'aute problèma, enqüèra mes agut, qu'èra la e neutra deu gascon maritim, ua e apenas mes ubèrta que la e deus mots francés le ou je. Aquèth fonèma qu'ei impossible de prononciar per un Espanhòu, basco o pas. Los informadors que'u prononciavan de totas las manèras possiblas: a, e [e] e quitament i, u espanhòla...

Aquiu qu’avetz lo lexicòt prepausat per Múgica :

1- Vespeya tauetz? Quieres almorzar?

En realitat, que cau corregir lo tèxte e l'arrevirada :
Vespejat auetz? Ha (usted) almorzado? (en catalan: heu dinat?)
Notaratz la plaça hèra rara deu participi hicat abans l’auxiliar e non après. Qu’ei un basconisme, probable.
En gascon maritim, la fòrma longa auetz n'ei pas tant soent emplegada com la corta atz (cf. en catalan heu).
Lo sens de vespejar e serà dinnar o vrespejar ? (vrespejar que’s ditz merendar en castelhan).

En gascon, la letra j que pòt soar com la j catalana o com la y de yo, aquò que depén deus parlars e, a còps, dens un medish parlar, de l’environament d’aquesta j. La pronóncia y de j en lòc de j qu’ei fòrça frequenta en gascon occidentau e qu’ei plan generau en maritim (cf. pasaia, toponim basco probablament d’origina gascona, en castelhan, pasaje). Qu’ei mensh frequenta en orientau, totun que’u trobam enqüèra en parlars orientaus tanben, sud-orientau inclós.

2- Supa tauetz? Has almorzado?
De corregir:
Sopat auetz? O sia: avetz sopat? (cat.: heu sopat?)

3- Minche tauetz? Has comido?
Que s’i nòta ua confusion enter l’imperatiu « minja ! »e lo participi passat minjat. "Tauetz" qu’ei enqüèra un còp fauçament pres com un auxiliar.
Doncas, que cau corregir :
minjat auetz? O sia auetz/atz minjat ? (cat. : heu menjat?)

Notatz que minja ei transcrit minche e non minye. Aquera ch qu’èra probable ua sh o sia la x deu basco o deu catalan. Cf. pujar -> pixa dens lo pòst precedent. Los bascos gasconofòns que semblavan trantalhar enter y e j (o meslèu sh en gascon de Passage) per la letra j, un dilèmne plan gascon, fin finau.

4-Adurbanez? Alivielli? Dónde vas? A la villa?
Aquiu l’informador, visiblament pas gasconofòn, n’assegura pas tròp (o serà lo tipograf).
Adurbanez qu’ei incomprensible. Dilhèu Ad un b' anatz ? Sufeish de cambiar la r per ua n, mes segura, ua peca tipografica, probable. En gascon, que s'i esperaré ta on o dilhèu a on/aon e non pas ad on, qui hè pensar au castelhan a donde. En tot cas, alivielli que devèva soar en realitat a lә viellә o a lә viәllә.
en grafia gascona : Ad on b' anatz ? A le vielha?

La e deu gascon maritim e la a finau atòna que’s pronóncian tot parièr /ǝ/, çò qui pausava un problèma aus qui non parlavan pas gascon pr’amor lo son corresponent n’existeish pas ni en castelhan, ni en basco.
De notar lo mot genuinament gascon vielha (en lòc deu nòste « vila », clarament un francesime) qu’avèva podut subervíver au delà deus Pirenéus.

5- Sabia-Curre. Vete-Corre
Que cau liéger sabiǝc currǝ, qui caleré escríver ça-vietz córrer.
Lo “vietz” de ça-vietz qu’ei l’imperatiu plurau deu vèrbe ir, sinonim d’anar. Lo vèrbe ir qu’ei enqüèra viu en parlars d’Aspa e de Varetons, enlòc mes qu’a desaparegut, que'u trobam sonque fossilizat en las expressions ça-i e ça-vietz.


6-Sabiene pisque Ven un poco
Ça-vienetz pisque (foneticament: sabiənəp pisquə)
Pisque qu’ei un manlhevat, deu basco piska o pixka qu'ei a díser un pòc (vej. lo pòst precedent), en gascon probablament prononciat " a la negre" (piskǝ).

7- Porte le marimutill : Tráeme el devanador

Marimutil(l) qu’ei lo mot basco per debanader. Notatz enqüèra un còp l’article le que sembla servir autanplan tau masculin com tau femenin (cf. dens Aitona Ixidro: le niñ ploraue .
Pòrta le marimutill (debanader)





8-Fete-Curri. Anda-Corre
Fòrma interessantissima. La f de far/har èra reaument conservada? En gascon de Baiona, la f davant ua vocau que pòt èster aspirada (lo huòc - gascoinés e aranés: lo/eth huec) o mudada en p o b, a la basca (pòrt malurós = fòrt /hòrt malurós; buelhas de cau = huelhas de caulet vej. la parabòla deu hilh prodigui en gascon d'Anglet e en gascon d'Urt. La i de corri qu'ei segur ua e neutra /ə/, qu'ac avem dejà vist dab a li vielli.

9-Le pommare , en esp. la sidra. La pomara qu'ei un mot estranh per jo. La pomèra qu'ei sinonim de pomareda o deu pomar. Lo vin de poma qu'ei lo pomat, la pomada o lo cidre.


10-Le cacchu. El crisallu (antigua candileja de aceite). Mot basco, probable.


Banche. Bancha (?)

Probablament ua peca de tipografia, que compreni lanche: lancha (lancha: esp. per galupa). Notatz enqüèra la confusion enter la a e la e finau, que's podèva dejà marcar dens tèxtes medievaus gascons de Sent Sebastian e de Baiona. Qu'ei ua caracteristica deu gascon occidentau, e mes particularament deu gascon maritim que'n hè partida.


Mar. Mar. 

Notaratz la r finau de mar qu'ei sonòra. N'ac ei pas en gascon maritim, lo mot mar que i ei prononciat /ma/ (mar e pinhadar : "ma e pignadà"). MaR: e serà un arcaisme o un castelhanisme? En gascon, las duas pronóncias ma e mar qu'existeishen segon los parlars. La r finau de mar que demora sonòra en orientau. La r finau qu'ei generaument muda en mots gascons, dab pòcas excepcions, ex. mair (may), pair (pay), hrai (rray), còr (cò), amor (amú), segur (segü), cantar (cantà), cantar-te o cantà't (cantà-te, cantat) mès agòr (agor), etc.


Chalupe. Lancha. 

Chalupe qu'ei un manlhevat, deu francés chaloupe, sinonim probable de lanche, en gascon qu'ei galupa.
Lebirón. Remo.
( l'aviron > ləbiron)


Bacalau : Bacalao. 


Bajel = Barco. Bajel qu'ei un mot espanhòu, en realitat, cf. gascon vaishèth, lengadocian vaissèl, catalan vaixell. De l'aute costat de la frontèra, qu'emplegam meslèu batèu, lo mot francés.

Pasaje. Puerto. 

Aqueth qu'ei interessant pr'amor qu'explica la significacion de la toponomia deu vilatge. En gascon locau, pasaje (fòrma castelhanizada de passadge-passage) que s'a guardat lo sens de pòrt. En realitat, lo mot pòrt qu'a un doble sens, lo de pòrt peus vaishèths e lo de passatge (de montanha), cf. pòrta. Segon la tradicion locau, son los gascons qu'an cambiat lo nom basco deu lòc- qu'èra autes còps Oiarso- en lo, ben gascon, de passa(d)ge. En tot cas, la fonetica gascona que pòt explicar la fòrma basca deu nom: pasaia.

Ua frasa sancera:
Amai, con in cuartoa de leit, toute le calder est plei hasta la chimine. 

Que podem notar lo crotzament enter lo gascon mair e lo basco ama (medish sens) : amair,
Notatz tanben que la u occitana ei transcrita per ua i. in = un. Dens lo pòst precedent, pujar > pishà.

In cuartoa : un quart (en castelhan «cuarto » ; en basco cuartoa. Lo quart qu'èra ua unitat de moneda qui valèva dus ardits segon S. Múgica)
Con qu'ei un castelhanisme emplegat en lòc de ab/dab/damb , ac avem dejà vist en la cançon Aitona Ixidro. Hasta qu'ei un aute castelhanisme per dinca.

Doncas la frasa que's liej atau :
Amair, con (=dab) un "cuartoa" (= quart) de leit, tota le caldera es pleia hasta (=dinca) le chiminea
(en català: mare, amb un quart de llet, tota la caldera és plena fins la xemeneia)

Caldera qu'ei un ispanisme, en gascon qu'ei caudèr, cautèr, cauderon o cauteron. Que i ei escriut toute le calder, dilhèu qu'ei un crotzament entre lo gascon caudèr e l'espanhòu caldera, totun toute e pleia que son fòrmes deu femenin, doncas qu' èi corregit caldera (dab assimilacion de la ǝ finau de caldera dab la ǝ de es.)
E Múgica d’explicar :
Decía esto una hija a su madre cuando el hervor hizó que la leche subiera en la caldera, y quedó este dicho muy en voga en Pasajes.



Marchairu, porte le chandelu. 
Márchate y trae la candela.
Marchairu e chandelu: marchaire e chandela, revisitats per bascos? En tot cas, márchate me sembla de mau créder.

La grafia deu nom deus dus darrèrs locutors de gascon de Pasaia, Eduvigis e Luis Trecett, qu'ei estranha: perqué ua t dobla? Mentre la majoritat deus locutors occitans deu País Basco que portavan noms plan bascos, trecett que soa occitan...e anglés, gascon qué!

Aitona Ixidro (cançon en macaroni basco-castelhano-gascon de Pasaia- Guipuscoa, sègle 20)

Aqueth post qu'ei dedicat au men compatriòta vascon Asier G., de Bilbao.
A Pasaia (Pasajes de San Juan) (Guipuscoa), lo gascon que i èra parlat dinca l'entrada deu sègle 20. Traças de gascon que son enqüèra de (mes o mensh) bon reconéisher en cançons tradicionaus d'aqueth parçan. Un exemple d'aqueras cançons, arrecuelhut e publicat per Fermín Iturriza de cap a 1950 qu'ei Aitona Ixidro (Pair-Gran Isidòre, en basco). Lo gascon que i ei hèra deformat, cantat per monde qui'u parlavan pas mes despuish aumens duas generacions, totun que i podem reconéisher gasconismes de gran interés lingüistic. Que vse'n prepausi un assai de virada en gascon clar. La version arrecuelhuda qu'ei com sec:

Aitona Ixidro

Elusu belt tort

Que contentico estagua

Pixa tasunlo

Aita arotza

Que le ville bortsou

Para que se dorma

Le niñ con Vou

Le niñ ploraue

San José le dit

Aguinta chinet pisque

Que le ville granit.

De notar: estagua, deu gascon estaua (que non estaba), prumèr element qu'amuisha l'abséncia de betacisme de la u intervocalica en gascon de Guipuscoa, en contra deu de Baiona. En gascon maritim (lhevat lo baionés) estava que's pronóncia [ǝs 'tawǝ], en baionés: [ǝs 'taβǝ].

pixa tasunlo Aita arotza: que compreni: (de) pujar tà çò'n lo aita arotza,

Aita arotza que vòu díser pair hustèr en basco, doncas: pujar (- e non pishar ;)- tà casa deu pair hustèr . En gascon, pujar que's pòt prononciar püyà o püjà. En gascon maritim, que s'i esperaré meslèu püyà. Totun, dens lo lexic de Múgica, minja qu'ei grafiat minche, çò qu'amuisha la j que i podèva soar j (vadut sh) en gascon guipuscoan, doncas la transformacion pujar > pishà grafiat pixa, qu'ei possible.

Que le ville bortzou: que li vui cantar vèrs. Qu'èi supausat ville = vulh. Vui o vulh qu'ei la 1a persona de l'indicatiu present de voler en gascon maritim -o sia voi en gascoinés e en aranés. La u occitana o francesa, qui n'existeish pas en espanhòu ni en basco de l'Estat espanhòu, que devèva èster de mau prononciar peus descendents deus gasconofòns guipuscoans. Que trobam bèths exemples de remplaçament de u per i en aqueth tèxte. Que la e finau sia dens la version originau (vulh, vulhe o vulha ?) o ahijuda mes tard peus non-gasconofòns no'm sembla pas clar.

Los pronoms gascons lo /lu/ e li /li/ son absents en aqueth tèxte, remplaçats per le.

bortzou= supausi de " bertzo" : versificar en basco, bertzo = vèrs . En gascon maritim, la e, tonica o non, qu'ei prononciada /ǝ/ e non /e/, d'aquí possiblament la derivacion bortzou, fòrma "gasconizada" de bertzo. En gascon de Labord, ò que's substitueish frequentament a e en posicion tonica: huòc per huec, aveisher (a Anglet) o avòisher (a Urt) per aver (aushut = avut).

para que se dorma, notatz lo gasconisme dorma, cast. duerma.

Le niñ con vou (lo nin dab bueu). Aquiu, lo mot gascon nin que's tròba crotzat dab l'equivalent espanhòu niño, notatz tanben la confusion entre las fòrmas masculina e femenina de l'article definit en gascon maritim: le (/lǝ/) e non lo (/lu/). Le qu'èra utilizat autanplan tau masculin com tau feminin en gascon de Pasaia. Qu'arretrobam aquera particularitat dens lo lexic de Múgica.

Vou: probablament bòu, fòrma de bueu qu'arretrobam "a l' oèst de las Lanas" (segon S. Palai). A Urt e Anglet (Labord gasconofòn), qu'ei beu. Sus la substitucion ò/é, vejatz en-haut a bortzou. Aqueth bueu qu'ei lo deu presep.

Le niñ ploraue (clarissim, notatz enqüèra un còp l'abséncia de betacisme de la u intervocalica en gascon maritim de Guipuscoa). En gascon maritim, la a atòna finau soa parièr com e, [ǝ], aqueste son n'existeish pas en basco ni en castelhan. Dens aqueth tèxte, l'an corregit en a (estagua, cf. castelhan estaba) o en e /e/ : ploraue (com en aranés). De notar: ploraue e non pluraue, probablament per crotzament dab l'espanhòu lloraba.

San José le dit (Sant Jausèp li ditz):

Aguinta chinet pisque: arretén-te un pòc chinet

aguinta: fòrma deu castelhan aguanta de aguantar: suportar.

Segon ua monografia de Serapio Múgica consacrada aus gascons de Guipuscoa e pareishuda en 1923, dab un lexicòt inclós, pisque que vòu diser un pòc. Doncas pisque n'a pas arren a véder dab puishque mès qu'ei plan un aute basconisme. Piska, varianta de pixka, que vòu díser un pòc en basco. En gascon de Guipuscoa, qu'èra doncas prononciat "a la negre": pisque.
Aguanta chinet pisque / que le ville granit : Arrèsta un pòc, chinet / que't (que'u) voi grandit.

Granit qu'ei la fòrma plan gascona per grandit.

Sus la monografia de Múgica, i tornarèi dens lo pòst qui vien.

que le ville granit : voi que grandescas (lit. puishque lo vui grandit).

Elusu: pas clar per jo, dilhèu lo nom de l'Isidòre, fòrma crotzada de elisa - glèisa en basco- e iusu -gesú ?

Belt < beltz = negre, maishant, lèd (en basco)

-------

Doncas, aquò que't da:
Aitona Ixidro Elusu (Pair-Gran Ixidro Elusu),

belt tort ((quin) lèd tòrt),

Que contentico estagua (que contentet èra)

Pixa ta sun lo aita arotza (de pujar tà casa deu pair hustèr).

Que le ville bortsou (que'u voi cantar vèrs )

Para que se dorma (tà que s'endromesca)

Le niñ con vou (lo nin dab bueu).

Le niñ ploraue (lo nin plorava).

San José le dit (Sent Jausèp que'u ditz:)

Aguinta chinet pisque ("arretén-te chinet un pòc)

Que le ville granit. (voi que grandesca(s)").

Aquera cançon qu'ei suu sit deu grop vascon (basco-gascon) xarnegue.

Edit: alguns comentaris per als lectors catalans (em cal cuidar el meu lectorat majoritari, e!).

Primer, un petit vocabulari gascon-català.

Pair-Gran (pronunciat pai gran) = iaio, avi

tòrt = coix

tà (o entà) = a (moviment, destinació), per a

Pair (pronunciat pai) = pare

vui o vulh (pronunciat /büi/ o /büll/) en gascó maritim, aquí bille (vulha o vulhe) per influència de la fonetica espanyola , ü = u francesa, és voi /bui/ en gascoinés e en aranés, vull en català. Aquesta cançó va ser recollida a Pasaia en 1950. En aquesta època, el gascó com a llengua vernacular - parlada per bascos de Guipuscoa del segle 12 a la debuta del segle 20- hi era extint però s'hi pot trobar traces de ben evidents en aquest non-non nadalenc.

pujar (pronunciat püyà o püjà segons els parlars): sembla que hi hagi una confusió -volguda o no- entre pujar e pishar/ pixà/. Pishar (pronunciat pixà com en català) vol dir pixar, el mot és també basc: pix en basc és un manllevat directe del gascó pish (pixada, orina). Pix egin = pixar (lit. fer pixada). Opino per pujar i no pishar, en particular a causa de ta qui segueix pixa. Tà és un mot tipicament gascó (adoptat tanben per l'aragonés), forma abreviada de entà = a (amb moviment) o per a.

bueu (variants: bòu, beu, buu )= bou, escrit vou aquí.

presep = pessebre

Sent Jausèp que'u ditz = Sant Josep li diu

nin, chin= nen

chinet = nenet

(en)gran(d)ir= fer-se gran

Ara en teniu la meva traducció completa en català:

L'avi Isidor Elusu,

(quin) lleig coix,

que contentet s'havia posat

de pujar a can Pare Fuster!

Li vull cantar versos

per tal que s'adormi

el nen amb bou.

El nen plorava,

Sant Josep li diu:

aguanta un poc, nenet,

que vull que et facis gran.

Los Actas de Montsaunés (sègle 12)

Los tèxtes mes ancians dab mots en gascon incorporats en tèxte latin que datan deu sègle 11. Durant la darrèra mitat deu sègle 12, que's pòt notar ua petita revolucion: lo gascon qu'ei emplegat en lòc deu latin. Un deus monuments juridics tà illustrar aqueth cambi qu'ei l'acta de Montsaunés datat de 1179.

— ACTA DE 1179

Sciendum quod Gilem de Codz empena totz los dreit que en la dezma de la Puiola auie els que auier i deuie de la font deirer la borda entro a Montsalnes, an Gilem de la Gairiga, qui comanair era al die, e als alters frais de la mason de Montsalnes, per .viiii sol., d'aqera Martror en.V. ans. E de Tartigal que aie la dezma. E, si la mason de Montsalnes fazie artigal el dezmari, ne nuls om per lor, que dels .v. ans non deuen dar dezma. En Gilem de Codz asolla la primizie ia semper d aqest dezmari, teint quant sober lu sia, a la mason de Montsalnes. Bonsom d'Aroqafort, en Aner, sos fils, en Arnald Gilem, en Gilbert, el de Nasels, en Bertran, son fidanzas e bezenz d'aqesta paraula. En Arnald de la Casa, en Gilem de Sengermer, bezentz; en A. de Martras, en Bernad d'Osas.

Notum sit omnibus hominibus quod Bernad de Codz deg a Deu e a la mason de Montsalnes la terra qui entre amas las comanies de Montsalnes auie a Espona-mort. En Gilem de la Gairiga, qui era comanair al die, despena aquesta terra per .ni. sol. E, sober azo,asolbeg Bernad de Codz totz los padoentz e totz los erbagges, els boscs e las aiguas, a Deu e a la mason de Montsalnes, an Gilem de la Gairiga, qui era comanair al die, e als alters abitadors de la mason, an Arnald de Martras, e an Àrramonamel d'Ârdeia, e an Bernad d'Osas, e a totz los alters qui ladoncs en la mason, e als qui en deant i seran. Aqest donum e aqesta solta fe Bernad de Godz, tot assi cum la carta ag didz e ag mostra, esteirs engan, per si e pels sos, a Deu e a la mason de Monsalnes. E per azo, los senors de Montsalnes arceberenio en la mason per frai ; e tot azo que a las Paredz demanaua ni damaua, asolbeg a Deu e a la mason de Montsalnes. E fe agi asolber tot an Girald e an Ugon, sos frais, e a totz sos fils. Hoc fuit factum uidentibus Bonome d'Aroqafort, en Bezian, en Âper, sos fils, en Arnald Gilem, el de Nasels, en Gidbert, en Gilem de Codz qui lot ag parla e ag aida a fer, en W. de la Gairiga, qui comanair era al die de Montsalnes, e bezent A. de Martras, en Arramonamel d’Ardeia, en Bernad d'Osas, el alii ipsius domi. Facta carta anno ab incarnatione domini .m^g^lxxviii''., el mense septembri, epact. xx., 1. xii. A. episcopo Conuenarum,uiuente B.

Aqueth tèxte que presenta probablament un gran nombre d'errors tipograficas, mès aquò rai.

De notar: L'article definit masculin qu'ei de tip occitan comun : lo o el, au plurau los o els. N'i trobam pas nada traça de l'article gascon eth/era ni de l'article salat (so/sa). Aqueth darrèr que s'arretròba dens d'autes tèxtes gascons ancians, mès en generau unicament dab noms de gent o de lòc. Qu'evitavan de l'emplegar com a fòrma literària. L'article salat qu'èra enqüèra viu en Pirenèus gascons probablament dincau sègle XIX segon Gerhard Rohlfs, ara que'u trobam sonque fossilizat dens l'onomastica gascona (Sacòsta, Sacasa, Socasau, Somolon, Sarrieu etc).

Qu'èi notat: en deant per en deuant. En gascon, la u intervocalica /w/ qui's tròba entre ua o e ua e que ten a perde's: jouent (sègle 12) >joen (e non joven), souent > soent (totun sovent en Biarn), ouelha>oelha (e non ovelha) e en bearnés: arreproèr. Aquera u intervocalica que's pronóncia plan /w/: cantaua, sentiua. Totun, aqueth son /w/ qu'ei notat generaument per ua v : cantava, sentiva sauv en baish- e miejaranés on e escriven plan escriuen e cantaua. La pronóncia d'aquesta u o v intervocalica qu'ei plan /w/ quasi pertot en maine gascon. Aquesta pronóncia qu'ei anciana e qu'ei un trèit constitutiu deu gascon. Lo betacisme de la u intervocalica - mes recent- qu'afecta sustot ua zona centrada suu vescomtat de Bearn e qu'ei probablament d'origina navarresa (basca). En haut-aranés, qui comunica ad aise dab lo catalan ribargoçanopalharés, lo betacisme de la u intervocalica que provien deus parlars transpirenencs. En Aran, l'extension mes au nòrd deu betacisme qu'ei arretenguda peu parlar mes prestigiós deu caplòc de la vath, prengut com estandard, e aon /w/ ei la norma. Un pòc mes amont de Vielha, /w/ e /β/ coabitan (escríuer e escríver), mentre en Haut Aran (Salardú), qu'ei sonque escríver.

En gascon maritim de Baiona, que disen plan sentiva, dab la v soant /β/, que non sentiua com quauques quilomètres mes au nòrd, e lo betacisme de la u intervocalica qu'afecta dincau grop iua qui deriva de ua . L'article indefinit femenin ua que hè iva ['iβǝ] en gascon de Baiona. De la medisha manèra, que disen liva, priva, divas, etc dab la v soant tostemp /β/. Mes au nòrd de Baiona, dens las Lanas, que pronóncian sentiua [sǝn'tiwǝ], iua ['iwǝ], liua ['liwǝ], priua, diuas ['diwǝs] etc. ; o sia sentiva, ua, lua, prua, duas en gascoinés; sentiá, una, luna, pruna, doas en lengadocian; en catalan: sentia (sentiva en ribargorçanopalharés), una, lluna, pruna, dues etc. Doncas que'n podem tirar aquera seqüéncia en maritim de Baiona: una > ua > iua > iva.

En Jacme Taupiac qu'aconselha de grafiar la /w/ intervocalica gascona per ua u e non pas per ua v, doncas auer e cantaua , que non aver e cantava. Desgraciadament, n'ei pas estat credut peus Gascons de l'Estat francés pr'amor deu doble pes deu gascon de l'arribèra deu gave de Pau e deu lengadocian qui pronóncian aquera u/v tostemp /β/ e pas jamés /w/. Totun, en occitan oficiau (aranés), tanben gascon, qu'ac hèn. Qu'ei de notar los Catalans qu'escriven autanplan meua com meva (gasc.: mea o mia) segon la manèra locau de prononciar, meva estant ua fòrma mes recenta derivada de meua: enqüèra un exemple de betacisme de la u intervocalica!

Aquí parlem

Aquí parlem qu'ei un programa en lengua catalana de la Ràdio-TeleVision Espanhòla en Catalonha. L'emission deu 11 de junh qu'èra consacrada a la Val d'Aran representada peu son sindic, Paco Boya. De non pas mancar: la seqüéncia (a 2 min 27 s de la debuta) on s'i ved lo Paco dirigint e presentant la prumèra emission televisuau en aranés (titolada era lucana) en la medisha RTVE, dètz-e-ueit ans a. Totun, çò de mes important que son los explics a prepaus de la postura aranesa de cara au projècte de las veguerias - qui fin finau tienerà en compte la revendicacion aranesa de non pas hèr partida de nada vegueria- e l'afirmacion de l'identitat aranesa pròpia deguens (e non en contra) lo conjunt catalan e, mes enlà, lo conjunt espanhòu, ua realitat soent pòc coneguda peus Catalans.

Aquí parlem: 10 de junh

Potet, punet, potonet / petonet (seguida)

A l'òra de la "siestona"...

Hestenau occitan a Baiona

A Baiona, vila d'expression tradicionaument gascona, que s'i tienerà un hestenau deu 9 au 11 de julhet de 2010, organizat per l'associacion "Ligam Gascon deu Baish Ador".
Lo divés (divendres) 9, hestenau de cinèma occitan dab la presentacion deu film " En viatge", d'Elisa Nicòli, produsit per la Chambra d'òc.
Lo dissabte vrèspe e lo dimenge matin, gran passejada per las arruas de Baiona dab animacions teatraus e musicaus, gavidadas peu Miquèu Baris, vice-president deu Ligam.

Tà'n saber mes, que podetz contactar lo Ligam:

LIGAM GASCON BAISH ADOR
ESPACI GASCON
19 ARRUA DEUS QUATE CANTONS
64600 - ANGLET
Tel. : 05 59 03 57 06 (Bernat Dauga, President)
Mèl. : ligam-gascon-baishador@numericable.fr

Occitan Aquitanopirenenc Gascon Orientau Sudorientau Occitan oficiau

Un aimable lector que’m hè arremarcar lo gascon estant una modalitat de la lengua occitana, que’m caleré escríver occitan gascon en lòc de gascon.

N’ac hèi pas per mantuas rasons. La prumèra qu’ei occitan gascon n’ei pas mei precís que gascon. O sia dens la combinason occitan gascon, lo mot occitan qu’ei inutile, pr’amor lo gascon qu’ei per definicion occitan. Occitan gascon que haré un pauc com se t’obliguèsses de díser felin gat en lòc de gat o can labrador en lòc de labrador.

- E, Jausèp ! As neurit lo felin gat?

- Non, qu’ac harèi en tornar, que vau prumèr sortir lo can teckel!

Que hè pro colhon de s’exprimir atau, non trobatz pas? Segur. Pèir e lo son gat, Jausèp e lo son labrador, aquò que soa mensh colhon que non pas Pèir e lo son felin gat o Jausèp e lo son can labrador.

E per l’aranés, quin e cau díser? Paco Boya escriu lo son blòg en occitan aranés? Ah ! Totun qu’ei de gascon, aquò, l’aranés. Doncas e caleré escríver lo blòg de la Maria qu’ei escriut en occitan gascon aranés? E perqué non en occitan aquitanopirenenc gascon orientau sudorientau aranés? Vam! Lo blòg de l’Amador qu’ei escriut en aranés, tot simplament. Òc, en lengua aranesa, pr’amor non i a pas nada diferéncia de natura enter un parlar e ua lengua. O s’estimatz mes, en occitan oficiau. Aquera, òc, qu’ei ua combinason utila, justa e precisa : occitan oficiau.

Lo Paco, la Maria e l’Amador qu'escriven en occitan oficiau.

En gascon de Guipuscoa

Anueit que'vs balhi un texton en gascon qui remonta a 1304.

A l'edat miejana, lo gascon qu'èra la lenga deus borgés e de l'administracion a Sent Sebastian (Bascoat / Euskal Herria). Que s'i pòt reconéisher lo gascon maritime (lo gascon negre), lo medish gascon que lo de Baiona e d'ua gran partida (meridionau e centrau) de la còsta landesa. Que podem notar, prumèr, la confusion enter la a e la e finaus atònas (cambre= cambra, are =ara, rue o arrua, femnes etc). Aqueth tret qu'ei caracteristic deu gascon occidentau (com deu catalan deu grop orientau, centrau comprés). Que s'acompanha de la formacion deu subjontiu en i puishque cantas e cantes e soan parièr en gascon occidentau, d'aquí l'invencion cantis, cantin per cantes, canten etc , qu'arretrobam de manèira convergenta en gascon occidentau com en catalan orientau (centrau inclós), enqüèra que los maines de las duas modalitats, gascon occidentau e catalan orientau, no's tròban en contacte l'un dab l'aute. Ua caracteristica plan hòrta e tipica deu gascon maritime (enqüèra uei lo dia) qu'ei l'emplec de l'article femenin le [lə] en lòc de la, au plurau les e non pas las. Dens lo tèxt, le qu'ei soent - mès pas tostemp- corregit en la. Deguens lo gascon occidentau, lo gascon maritim que's caracteriza per la pronóncia losca (escura) de totas las e barradas, /œ/, quina que sia la posicion d'aquesta e dens lo mot, tonica o non. D'aquí lo qualificatiu de gascon "negre" o "néguer". Lo gascon maritim qu'ei lo simetric gascon deu malhorquin en catalan orientau.

Lo gascon medeviau que notava la f tostemp per ua f, aquera letra que devèva plan estar popular(a)ment aspirada (notada h de manèira modèrna), totun la lenga escriuta la conservava intacta. La letra h qui i trobam qu'ei sonque l' etimologica latina e qu'ei tostemp muda (ex. homi, qu'ei l'equivalent en gascon occidentau deu catalan home).

Z finau que's cau prononciar ts: toz = tots; buz = vutz (gascoinés: votz), aquez = aqueths, derez = derets (en gascoinés e en aranés: drets) etc.

Quauques castelhanismes que son de notar: açer (per far), por (per per), quedar per demorar o està's. De destacar tanben la fòrma deret o dered per dret (cast. derecho) e palaçi per palai/ palatz (cast. palacio; cat. palau)


L'arrua d'en Bertran qu'existeish enqüèra, uei lo dia, dens lo barri vielh de Sent Sebastian. Qu'a conservat lo son nom gascon, enqüèra qu'un chic castelhanizat : uei lo dia qu'ei coneishuda com Calle de Embeltrán.

Notaratz l'abséncia deus digrafs nh e lh emplegats peus Tolosans e représ per l'occitan modèrne (lhevat lo catalan), aquiu que i son remplaçats peus digrafs o trigrafs pirenencs yn/ynn e ll/ ill, cf. la grafia de Fabra ny e ll peu catalan. Aquera manèra d'escríver deu gascon guipuscoan que s'arretròba en gascon deus archius de Pampalona e en vianés (lo vianés qu'èra l'occitan deus borgs de Navarra, parlat deu sègle 12 au sègle 15, ara extint. L'occitan vianés qu'èra mes pròishe deu lengadocian e deu catalan que non pas deu gascon).

Qu'èi notat la preséncia deu mot monde dens lo tèxt, doncas non sembla pas èster un gallicisme, pr'amor Baiona e la màger partida de Gasconha qu'èran possessions anglesas de 1152 a 1451. Non s'i parlava pas francés a l'epòca d'aqueth manuscrit, sonque gascon. La correspondéncia deu rei d'Anglaterra dab los sons subjèctes de Baiona e de Bordèu qu'èra redigida en gascon. Totun, lo grop nd en gascon, com en catalan, qu'ei normaument simplificat en n, doncas monde que sembla un mot de formacion sabenta. En gascon, que s'i esperaré lo mot mon, com en catalan (e en aranés). Totun, la causida deu mot monde, a l'evidéncia anciana, qu'evita la confusion dab lo possessiu mon. De notar que la simplificacion nd>n èra mes sistematica a l'epòca medeviau que non pas uei lo dia, per exemple que podem léger dens tèxts medievaus gascons domanar e demanar, e non pas jamés demandar com en gascoinés (correccion probablament influenciada peu francés o per l'occitan de Tolosa). Qu'ei tostemp demanar en aranés. Dens aqueth tèxt, que i trobam "far doman" o sia har ua demanda. .

Sent/Senta, que non Sant/Santa com en occitan non gascon, qu'ei tanben gasconisme deus bons que trobam autanplan dens la carta de Sent Gaudenç deu sègle XIII, escriuta en gascon orientau. En aranés, qu'emplegan Sant/Santa, qu'ei probable un catalanisme com la màger partida deu vocabulari religiós deus Aranés (cf. nòst(r)e pare, creu etc).

Notaratz las fòrmas verbaus sonc, tinc...ara despareishudas en gascon modèrne mès conservadas en catalan (sóc, tinc...). Dic (prumèra persona deu present de l'indicatiu de díser /díder/díguer, en gascoinés: disi, de díser; en aranés: digui o didi - de díder) qu'ei enqüèra viu locaument en gascon, tant en occidentau com en orientau.

Las simplificacions ben gasconas tr>t e br>b non son pas represas en aqueth tèxt, que i son probablament corregidas com a vulgarismes.

Per contra, que i trobam plan lo mot gascon caperan (en lengadocian capelan, en catalan capellà).

E qu'observam plan la pèrta de la n intervocalica, tanben caracteristica deu gascon: tier, apertier, vier etc.

Beis: compréner bens

.
Peisar: compréner pensar.

Assi = atau (conservat en catalan: així)

Vielle per vila qu'ei tanben un gasconisme deus bons, emplegat autes còps tant en occidentau com en orientau (vielha en grafia modèrna, uei lo dia sonque fossilizat en la toponimia).

Lo gascon maritime qu'estó parlat en Guipuscoa deu sègle 12 dinca l'entrada deu sègle 20.

Ara lo tèxt, peu quau lo sénher d'Ayçaga , convençut de panader au despens de la glèisa Senta Maria de Pamplona, e's ved forçat (enfin, n'ei pas dit exactament atau ;)) de balhar lo son ostau familiau ("palaçi"), de Sent Sebastian, dab tots los sons bens, a la glèisa (o glísia com se ditz enqüèra uei lo dia en gascon maritim). La version deu tèxt qu'ei la establida peu prof. Ricardo Cierbide. Qu'èi corregit sonqu'un mot, senhalat per (1): prenc en lòc de prene.


Coneguda causa sia a toz aquez qui queste present carta veiran com io mayester Johan Yuaynnes d’Ayçaga, arçediagne de le cambre de Santa Maria de Pamplona, peisant e cossirant en le me anime lo deud que io ey ab la glisie de Senta Maria de Pamplona e los beis que io d’aquere glisie ey pres e prenc (1) e autassi cossirant com io e lo que ey es e deu esser de la dauantdite glisie, conçebent en mon coradge e en ma peisse temor que pera y auant auguns apertienz a mi de parentesc qu’es uoler ni mauer a far doman o augun embarc contre la dite glisie ab intencion de cuydar, auer e heredar augune partide deus beis que io are ey o tinc, la quau causa seri error contre Diu e contre ma uoluntad per que io tinc que poiri bier le mie anime en augun embarc, por esquiuar e degetar la dite error e lo dit embarc, per ma bona, agradabla e delyure uoluntad e per mon bon plazer, ey dat e dau a la pitancerie de la dite glisie de Senta Maria de Pamplona lo palaçi que es a part d’en Beile que io aui en la viele de Sent Sebastian en la rue d’en Bertran, e la plaça erm qui es tient ab lo dit palaçi au costat, estin ab la mason d’en Sanz ferrer e de n’Anglesa de Perer sa moiller e de l’autre part se tin lo palaçi ab la plaça de n’Aubire de Pardiat qui fo, deu derreirau deu forn d’en Per Arnau d’Uhua e de la plaça de Biuerne de Moncada qui son darrer part trou dauant a la dite arrua d’en Bertran, cubert e descubert, deu çeu trou bisme, ab totes sas apertiençes e ab toz sons derez e ab tones e ab toz los autres beis qui deffenz son, tot tant com io y aui ne trou çi ne y tingud e possedit. E pera saup de le piterançeria de la dite glisie de Senta Maria de Pamplona e en loc de totes les persones a cuy apertin o pot apertier, io ey mes e meti en corporau poder e en corporau possession deu dit palaçi e deus beis que y son e de la dite plaça assi com dit es, segunt que lo for e le costume de la viele de Sent Sebastian arrequer a uos n’Ochoa Martin de Yturbia, calonge de la dite glisie de Senta Maria de Pamplona, e io per la man de uos lo dit n’Ochoa Martin sonc issit deu poder e de la propietat deu dit palaçi e deus beis que y son e de la dite plaça, assi com dit es, e m’en sonc desembestit, e enquara mei que per meillor açer canar lo dit donathyu segunt forme de dered io les ey issemenz lyurat lo dit palaçi per lo barroll de la porte. E a tier lo dit donathyu saup e segur de toz los homis e de totes les femnes deu monde dey en ius e de far ne quedar tota mala buz segunt es for en Sent Sebastian pera saup de la pitançeria de Senta Maria de Pamplona e de totes les persones a cuy lo deret de la dite pitançeria apertin o pot e deu apertier, assi bei deus qui are son com deus qui de ci auant seran e de lor comandement bon ey dat fermes en Per Arnaut d’Uhua, en Johan de Sarraute, borzes de Sent Sebastian. … E fon presentz testimonis en far lo dit donathiu e affermance en Guillem Guyraut vicari de Sent Sebastian, en Martin de Lugadez caperan, en Per Ochoa de Guetaria, Domenion de Mans, en Domingo d’Esquiçu clerc. E io, Johan de Bassessari, public notari deu cosseill de le vielle de Sent Sebastian qui present y fuy e per comandement deu dit seynner arcediagne queste carte escriscuy e lo present mon seynau acostumat y pausei. Factum .IX. diez entranz en lo mes de nouembre, era de mill. CCC. XLL. Anz.

Salvem la llibreria catalana de Perpinyà

De part de Joan Daniel Bezsonoff, us passo aquest missatge que faig meu:

Si voleu que encara hi hagi una llibreria en català a Catalunya Nord, compreu-li llibres per a evitar que tanqui aquest lloc tan important per a la catalanitat. Hi podeu comprar i encarregar tots els llibres sobre Catalunya Nord i tots els llibres editats a França si voleu practicar francès. AJUDEU LA LLIBRERIA CATALANA!

Llibreria Catalana

7 Plaça J. Payrà

66000 Perpinyà

(00.33) 4 68 34 33 74

Doncs què cal fer? Simple: comprar-hi llibres. En anar-hi si en teniu l'oportunitat; o si no, els hi podeu comprar per l'internet : http://www.llibreriacatalana.com/.

Avisatz-vos dab lo chin

En gascon, qu'avem dus mots qui designan lo melhor amic de l'òme, son perfeitament sinonims, mès la lenga parlada emplega generauments l'un e non pas l'aute segon l'endret. Lo mot mes espandit en país gascons qu'ei can, deu latin canem. La règla de fonetica gascona s'aplica a la n finau de man(i)èra regulara aquiu, qu'ei ua n velara ("cang"), o sia muda en la modalitat bearnesa ("ca"), e la fòrma au femenin que hè doncas "canha" com previst per la règla.

En Armanhac, on la lengua ei plan influenciada per la de Tolosa, que trobam lo mot gos, qu'ei lo mot utilizat correntament dens l'airau lengadocianocatalan. Aqueth mot que provien de l'expression "gos! gos!" utilizada entà cridar los cans. S'a substituit a can/ca dens l'airau lengadocianocatalan, en ua epòca qu'aqueras duas modalitats occitanas non n' i constituivan practicament pas qu'ua. Lo mot gos com lo betacisme comun a aqueras duas modalitats que son las traças reliquas d'aquera unitat lingüistica qu'aplegava lengadocian e catalan. Lo betacisme - possiblament d'origina basca a partir de l'occitan navarrés ara extint- n'afecta pas parlars catalans mes meridionaus (país valencian) ni los deu lengadocian nòrd-orientau e ei tanben absent en occitan non-lengadocian, lhevadas la partida de l'airau gascon centrada sus Bearn (gascon "navarrés"), la franja sud de l'aranés (de parla dejà "miei-catalana") e la partida basca deu gascon maritim (Baiona) e quauques autas parlas locaus. Traças de betacisme (grafia b en lòc de u intervocalica) que son visiblas en manuscrits occitans de Navarra deus sègles XIII e XIV (de tip lengadocian pròishe deu catalan, l'occitan navarrés o vianés qu'estó classificat prumèr com catalan per Coromines qui se ravisè tà classificà'u com occitan), mentre qu'aquesta manèra d'articular la u/v intervocalica n'existiva pas enqüèra en la lengua deus Espanhòus expulsats deu reiaume per èster judius (1492). En judeo-espanhòu modèrn, parlat peus descendents deus expulsats d'Espanha, víver que's ditz plan bivir dab la v soant com ua v italiana o francesa e non pas /β / com en castelhan modèrn. Dit diferentament, lo betacisme occitan que sembla mes ancian que non pas lo betacisme castelhan.

En lengadocian, qu'emplegan de manièra correnta lo mot chin per can o gos. Supausi que serà un francisme o meslèu un manlhevat de l'arpitan (deu franco-provençau qu'avem tanben eretat shivau). En tot cas, chin dab aqueth sens de can que'ns resulta estranh, pr'amor un chin en gascon qu'ei sinonim de mainat, mainatge, dròlle, gojatet o, locaument, de nin, nenet.